Μέσα στην Έκρηξη του Διαδικτύου στην Αιθιοπία: Οπτικές Ίνες, Όνειρα για 5G και Ουρανοί με Starlink

Η Αιθιοπία βιώνει μια αθόρυβη επανάσταση στο διαδίκτυο – μετασχηματίζεται από μια από τις λιγότερο συνδεδεμένες χώρες του κόσμου σε ένα αναδυόμενο ψηφιακό κέντρο. Σε ένα έθνος άνω των 120 εκατομμυρίων ανθρώπων, η πρόσβαση στο διαδίκτυο ήταν κάποτε σπάνια, εμποδισμένη από περιορισμένες υποδομές και μονοπώλιο κρατικής τηλεφωνίας. Σήμερα, συντελούνται δραματικές αλλαγές: νέοι οπτικοϊνικοί “κορμοί” διατρέχουν τη χώρα, λαμπεροί πυργίσκοι 4G και 5G υψώνονται στις πόλεις, και το δορυφορικό ίντερνετ υπόσχεται να μεταφέρει σύνδεση στα πιο απομακρυσμένα χωριά. Αυτή η αναφορά εξερευνά το εξελισσόμενο διαδικτυακό τοπίο της Αιθιοπίας – από το χάσμα πόλης-υπαίθρου και τους βασικούς τηλεπικοινωνιακούς παίκτες ως και τα σύγχρονα project όπως το rollout του 5G και τις δορυφορικές φιλοδοξίες της Starlink – σκιαγραφώντας μια ολοκληρωμένη εικόνα μιας χώρας που τρέχει να γεφυρώσει το ψηφιακό της χάσμα.

Η διαδικτυακή σκηνή της Αιθιοπίας με μια ματιά

Η χρήση διαδικτύου στην Αιθιοπία έχει αυξηθεί εκρηκτικά τα τελευταία χρόνια, ωστόσο η συνολική συνδεσιμότητα παραμένει χαμηλή συγκριτικά με τα παγκόσμια δεδομένα. Στις αρχές του 2025 περίπου 28,6 εκατομμύρια Αιθίοπες ήταν χρήστες του διαδικτύου – περίπου το 21,3% του πληθυσμού datareportal.com. Αυτό δηλώνει σταθερή πρόοδο (από ~19% ένα χρόνο νωρίτερα) αλλά παραμένει πολύ κάτω από το παγκόσμιο μέσο όρο. Για σύγκριση, περίπου 67% του παγκόσμιου πληθυσμού ήταν online το 2023 ενώ ο αφρικανικός μέσος όρος ήταν ~37% ecofinagency.com. Στην Ανατολική Αφρική ειδικότερα, η διείσδυση ίντερνετ κυμαίνεται γύρω στο 20–25%, τοποθετώντας την Αιθιοπία ελαφρώς πίσω από τις περιφερειακές της ομοιότητες. Στον παρακάτω πίνακα απεικονίζεται η διαφορά:

Παρά το σχετικά χαμηλό ποσοστό συνδεδεμένων, ο απόλυτος αριθμός χρηστών έχει εκτιναχθεί στην Αιθιοπία χάρη στον μεγάλο της πληθυσμό. Ο αριθμός χρηστών διαδικτύου υπερδιπλασιάστηκε τα τελευταία πέντε χρόνια, ως αποτέλεσμα της επέκτασης των δικτύων και της διάδοσης των smartphone. Ωστόσο, δεκάδες εκατομμύρια παραμένουν offline, ιδιαίτερα σε αγροτικές περιοχές. Η φιλόδοξη στρατηγική Digital Ethiopia 2025 της κυβέρνησης στοχεύει να το αλλάξει αυτό. Αξιωματούχοι υποστηρίζουν ότι η ψηφιακή ώθηση (συνδυασμένη με μεταρρυθμίσεις στον τομέα τηλεπικοινωνιών) βοήθησε δραματικά την αύξηση των χρηστών ίντερνετ – από ~17 εκατομμύρια πριν λίγα χρόνια σε πάνω από 42 εκατομμύρια(περιλαμβάνοντας και συνδρομητές κινητής) έως το τέλος του 2024 ena.et ena.et. Παρά τις διακυμάνσεις μεταξύ πηγών, η τάση είναι σαφής: η συνδεσιμότητα αυξάνεται και η Αιθιοπία είναι αποφασισμένη να καλύψει το χαμένο ψηφιακό έδαφος.

Πόλη vs. Ύπαιθρος: Ψηφιακό Χάσμα

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της Αιθιοπίας είναι το χάσμα πρόσβασης στο διαδίκτυο μεταξύ πόλεων και υπαίθρου. Μεγαλουπόλεις όπως η Αντίς Αμπέμπα πλέον απολαμβάνουν εκτεταμένα ευρυζωνικά και κινητά δίκτυα, ενώ πολλά αγροτικά χωριά εξακολουθούν να έχουν μηδενική ή ελάχιστη σύνδεση στο διαδίκτυο weforum.org. Περίπου τα τρία τέταρτα των Αιθιόπων ζουν σε αγροτικές περιοχές, όπου συχνά δεν υπάρχει ούτε αξιόπιστο ρεύμα – θεμελιώδες εμπόδιο για την ψηφιακή πρόσβαση weforum.org. Οι αστικοί κάτοικοι, αντίθετα, ωφελούνται από τη συγκέντρωση υποδομών (πύργοι κινητής, οπτικές ίνες, Wi-Fi hotspot) και γενικά μεγαλύτερη ψηφιακή παιδεία.

Μια γυναίκα περνά έξω από γραφείο της Ethio Telecom στην Αντίς Αμπέμπα. Τα πακέτα κινητής από τον κρατικό πάροχο παραμένουν ο κύριος τρόπος πρόσβασης των περισσότερων Αιθιόπων στο διαδίκτυο, με τα αστικά κέντρα να απολαμβάνουν σαφώς καλύτερη συνδεσιμότητα απ’ ό,τι οι απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές ifex.org cardeth.org.

Μελέτες επιβεβαιώνουν κραυγαλέες ανισότητες στη δυνατότητα πρόσβασης στο διαδίκτυο. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, οι κάτοικοι της Αντίς Αμπέμπας έχουν πολύ μεγαλύτερη πρόσβαση σε προηγμένες συνδέσεις (π.χ. fiber στο σπίτι, 4G) σε σχέση με δευτερεύουσες πόλεις, όπως η Arba Minch cardeth.org. Σε εθνικό επίπεδο, το ψηφιακό χάσμα είναι φανερό σε πολλαπλά επίπεδα: πόλη/ύπαιθρος, άνδρες/γυναίκες, εγγράμματοι/αναλφάβητοι. Για παράδειγμα, ενώ το κινητό ευρυζωνικό δίκτυο της χώρας υποτίθεται καλύπτει σχεδόν καθολικάγεωγραφικά, η χρήση παραμένει δυσανάλογη. “Παρά τη σχεδόν 100% κάλυψη 3G, η πραγματική πρόσβαση είναι πολύ άνιση,” σημειώνει έκθεση, υπογραμμίζοντας τη χαμηλότερη διείσδυση σε αγροτικές περιοχές, σε γυναίκες και σε αναλφάβητους researchgate.net.

Κύριοι παράγοντες του αστικού-αγροτικού χάσματος είναι οι υποδομές και η οικονομική προσιτότητα. Οι περισσότερες υποδομές (πύργοι κινητής, οπτικές ίνες κ.ά.) επικεντρώνονται στις πόλεις και τους βασικούς οδικούς άξονες. Πολλά απομακρυσμένα χωριά ακόμη δεν έχουν πύργους ή βρίσκονται στα άκρα του σήματος, με αποτέλεσμα αργή ή ανύπαρκτη σύνδεση. Επίσης, το κόστος συσκευών και πακέτων δεδομένωνείναι μεγάλο εμπόδιο σε σπίτια της υπαίθρου με χαμηλά εισοδήματα. Ένα βασικό smartphone και μηνιαίο πακέτο δεδομένων μπορεί να είναι προσιτό στην Αντίς Αμπέμπα, αλλά για έναν αγρότη επιβίωσης αποτελεί πολυτέλεια. Κυβέρνηση και βιομηχανία αναγνωρίζουν τις προκλήσεις και έχουν ξεκινήσει πρωτοβουλίες επέκτασης κάλυψης (π.χ. rollout πύργων στην ύπαιθρο, κοινοτικά Wi-Fi) και βελτίωσης προσιτότητας (π.χ. επιδοτούμενα πακέτα), όπως θα αναλυθεί πιο κάτω.

Υποδομές: Οπτικές ίνες, κινητά & δορυφορικά δίκτυα

Οι διαδικτυακές υποδομές της Αιθιοπίας είναι ένα μείγμα ταχέως εκσυγχρονισμού και παραμένοντων κενών. Η χώρα επενδύει δυναμικά σε οπτικούς κορμούς, επεκτείνει το κινητό ευρυζωνικό με 4G/5G, και εξετάζει ακόμα και τον ουρανό μέσω δορυφορικού διαδικτύου. Παρακάτω, αναλύονται τα βασικά στοιχεία των υποδομών διαδιχτύου της Αιθιοπίας:

Οπτικός Κορμός – Οι ψηφιακοί “αυτοκινητόδρομοι”

Οι υψηλών ταχυτήτων οπτικές ίνες αποτελούν το θεμέλιο του διαδικτύου στην Αιθιοπία, συνδέοντας πόλεις και μεταφέροντας δεδομένα στον παγκόσμιο ιστό. Η Ethio Telecom (ο εθνικός πάροχος) έχει δημιουργήσει τεράστιο δίκτυο οπτικών ινών σε όλη τη χώρα. Ως το 2023, η Ethio Telecom κατέχει περίπου 23.000 χλμ. οπτικών ινών στην Αιθιοπία addisfortune.news. Αυτοί οι “ψηφιακοί αυτοκινητόδρομοι” ενώνουν όλες τις μεγάλες και πολλές μικρότερες πόλεις με πολλαπλά κυκλώματα για πλεονασμό. Η Ethio Telecom συνεχίζει να επεκτείνει τον κορμό – προσθέτοντας χιλιάδες νέα χιλιόμετρα και εκμοντερνίζοντας αστικά loop addisfortune.news. Το δίκτυο οπτικών ινών διασυνδέει την Αιθιοπία και με τον έξω κόσμο: ως περίκλειστη χώρα, βασίζεται σε διασυνοριακές οπτικές για πρόσβαση σε θαλάσσια καλώδια μέσω γειτονικών κρατών. Κύρια πύλη: Τζιμπουτί, το οποίο φιλοξενεί τερματικούς υποθαλάσσιων οπτικών. Το βασικό διεθνές σύνδεσμο διατρέχει οδικά από την Αιθιοπία στο Τζιμπουτί (κι από εκεί σε καλώδια τύπου SEA-ME-WE, EIG κτλ.), ενώ διαθέτει και εναλλακτικές διαδρομές μέσω Σουδάν και Κένυας en.wikipedia.org. Αναγνωρίζοντας τη σημασία της ανθεκτικότητας, η Ethio Telecom το 2024 υπέγραψε συμφωνία για το “Horizon Fiber” – ένα πολυ-τεραμπιτικό εναλλακτικό πέρασμα μεταξύ Αιθιοπίας, Τζιμπουτί και Σουδάν developingtelecoms.com. Αυτό έχει στόχο να ενισχύσει τη χωρητικότητα και την ανθεκτικότητα, μειώνοντας τον κίνδυνο βλαβών και το κόστος/latency προσθέτοντας εναλλακτικές διαδρομές.

Παρά την πρόοδο, δεν είναι κάθε περιοχή φωτισμένη με ίνα. Πολλές αγροτικές περιοχές και σταθμοί base κινητής εξακολουθούν να βασίζονται σε ραδιοζεύξεις μικροκυμάτων για “backhaul” pmc.ncbi.nlm.nih.gov, που έχουν πολύ χαμηλότερη χωρητικότητα απ’ ό,τι οι οπτικές. Και ενώ το backbone φτάνει όλες τις περιφερειακές πολιτείες, last-mile fiber-to-the-home (FTTH) είναι σχεδόν ανύπαρκτο εκτός από λίγες συνοικίες της Αντίς Αμπέμπας ή επιλεγμένες επιχειρήσεις. Έτσι, το σταθερό broadband για καθημερινούς πολίτες είναι πολύ περιορισμένο – η Ethio Telecom προσφέρει ADSL και ίνα μόνο σε πόλεις, με μόλις 669.000 συνδρομητές σταθερού broadband ως το 2023 addisfortune.news (μικρό ποσοστό του πληθυσμού). Το μέσο μηνιαίο κόστος πακέτου σταθερού internet για το σπίτι είναι περίπου $27 statista.com, ποσό υψηλό αν λάβει κανείς υπόψη ότι το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι κάτω των $1.000. Έτσι, η fiber σύνδεση είναι κυρίως πολυτέλεια για εταιρείες, οργανισμούς, και πλουσιότερους αστούς. Παρ’ όλα αυτά, η ίνα είναι καθοριστική ως κορμός μεταφοράς δεδομένων και οι συνεχιζόμενες επεκτάσεις (περιλαμβανομένης της μετανάστευσης παλιών χαλκοσωλήνων στην ίνα thefastmode.com) υπόσχονται καλύτερη χωρητικότητα και υπηρεσίες τα επόμενα χρόνια.

Κινητό broadband – Η πύλη για το ίντερνετ

Για τη μεγάλη πλειονότητα των Αιθιόπων, το ίντερνετ κινητής είναι η κυρίαρχη “πύλη” πρόσβασης. Τα κινητά δίκτυα καλύπτουν πολύ περισσότερους πολίτες από όσο τα σταθερά, ενώ τα προσιτά smartphone έχουν εξαπλωθεί, καθιστώντας το mobile data βασικό μέσο διαδικτυακής παρουσίας. Η κινητή υποδομή της Αιθιοπίας έχει γνωρίσει σημαντικές αναβαθμίσεις στην τελευταία δεκαετία. Η Ethio Telecom ανέπτυξε 3G σε όλη τη χώρα τη δεκαετία 2000–10, εισήγαγε 4G LTE στην Αντίς Αμπέμπα το 2015, και έκτοτε επέκτεινε το 4G σε περιφερειακές πόλεις. Το 2022 διέθετε καθολική κάλυψη 3G και αυξανόμενη κάλυψη 4G. Το 98% των συνδρομών κινητής πια γίνεται σε 3G, 4G ή 5G datareportal.com – δείχνοντας πως σχεδόν όλοι οι χρήστες κινητής έχουν τεχνικά πρόσβαση σε δυνατότητα broadband (αν και μπορεί να μην έχουν προσιτή συσκευή/πακέτο).

Η Αιθιοπία διαθέτει πάνω από 85 εκατομμύρια συνδέσεις κινητής datareportal.com datareportal.com. (Πολλοί έχουν διπλές SIM, οπότε οι μοναδικοί χρήστες είναι λιγότεροι, αλλά περίπου 64% του πληθυσμού έχει σύνδεση.) Η εξάρτηση από το κινητό φαίνεται και στον τρόπο πρόσβασης: Το mobile data είναι μακράν ο πιο δημοφιλής τρόπος online, ξεπερνώντας τα σταθερά ή το δημόσιο Wi-Fi cardeth.org. Τα κλασικά internet café έχουν περιοριστεί καθώς smartphone με mobile data είναι διαδεδομένα και στη νεολαία.

Το 4G/LTE είναι ο “σημαιοφόρος” της αστικής συνδεσιμότητας – οι κάτοικοι Αντίς Αμπέμπας και άλλων πόλεων απολαμβάνουν ταχύτητες λίγων έως δεκάδων Mbps. Το 3G παραμένει το fallback σε αγροτικά και απομακρυσμένα σημεία. Βλέποντας τη ζήτηση για υψηλότερες ταχύτητες, η Ethio Telecom παρουσίασε 5G δοκιμαστικά το 2022 και εμπορικά το 2023. Τα πρώτα 5G σημεία τέθηκαν σε λειτουργία στην Αντίς Αμπέμπα (145 θέσεις αρχικά) connectingafrica.com, ενώ ως το τέλος του 2023 το δίκτυο 5G επεκτάθηκε σε τουλάχιστον δύο άλλες πόλεις (π.χ. Hawassa) developingtelecoms.com extensia.tech. Παρά το περιορισμένο εύρος, το rollout του 5G δείχνει ότι η Αιθιοπία στοχεύει στον άμεσο τεχνολογικό εκσυγχρονισμό. Το δίκτυο της Ethio για 5G υποστηρίζεται από vendors όπως η Huawei και απαιτεί συσκευές/routers 5G-capable. Η Safaricom Ethiopia, ο νέος ανταγωνιστής (βλέπε επόμενη ενότητα), αναπτύσσει και αυτή εκσυγχρονισμένο δίκτυο με 4G από το μηδέν και δοκιμή εξοπλισμού 5G africantechroundup.com.

Η κάλυψη κινητού broadband είναι ανώμαλη αλλά βελτιώνεται. Όλες σχεδόν οι πόλεις και αυτοκινητόδρομοι έχουν τουλάχιστον 3G, ενώ η Ethio Telecom δηλώνει κάλυψη άνω του 97% σε πληθυσμό researchgate.net. Στην πράξη όμως η ποιότητα ποικίλλει: στα αστικά κέντρα υπάρχει καλύτερη χωρητικότητα και 4G/5G sites, ενώ οι χωρικοί μπορεί να λαμβάνουν ασθενές 3G σήμα. Οι ταχύτητες internet, αναλόγως, είναι μετριοπαθείς. Το 2025 η μέση ταχύτητα λήψης σε σταθερή ευρυζωνική ήταν ~9,0 Mbps datareportal.com – και οι mobile ταχύτητες ακόμα χαμηλότερες. Αντίθετα, άλλες αφρικανικές χώρες (π.χ. Ρουάντα, Ν. Αφρική) έχουν μέσες mobile ταχύτητες άνω των 35 Mbps voronoiapp.com. Πολλοί Αιθίοπες, ειδικά εκτός Αντίς, βιώνουν ταχύτητες κάτω από 10 Mbps ή και χαμηλότερες στο 3G. Το latency είναι επίσης υψηλό, εν μέρει λόγω routing μέσω λίγων main διεθνών gateways. Αυτές οι δυσκολίες κάνουν απαιτητικές χρήσεις όπως streaming HD ή downloading bulky αρχείων δύσκολες για πολλούς. Οι αναβαθμίσεις σε 4G/5G και τα νέα διεθνή “κορμοί” φιλοδοξούν να τα διορθώσουν. Με την πάροδο του χρόνου και τον ανταγωνισμό, οι ταχύτητες αναμένεται να βελτιωθούν. Προς το παρόν, η Αιθιοπία παραμένει χαμηλά στην κατάταξη παγκόσμια – ένα εμπόδιο που επιχειρεί να υπερπηδήσει τα επόμενα χρόνια.

Δορυφορικό ίντερνετ – Φτάνοντας τους αποκλεισμένους

Σε περιοχές όπου η τοποθέτηση ινών ή οι πύργοι κινητής είναι πρακτικά ανέφικτες (απομονωμένα αγροτικά χωριά, βοσκητικές ζώνες, εμπόλεμες περιοχές), το δορυφορικό διαδίκτυο δίνει ζωή. Η Αιθιοπία έχει ιστορία στη χρήση δορυφορικών συνδέσεων για ειδικές ανάγκες – π.χ. το πρόγραμμα της κυβέρνησης WoredaNET στις αρχές του 2000 συνέδεσε τοπικά γραφεία δήμων μέσω VSAT en.wikipedia.org, ενώ τράπεζες και ΜΚΟ χρησιμοποιούν χρόνια VSAT για απομακρυσμένα υποκαταστήματα. Ωστόσο, το παραδοσιακό δορυφορικό ίντερνετ ήταν πανάκριβο και περιορισμένο σε χωρητικότητα, οπότε δεν… λαϊκώθηκε ποτέ. Άλλαξε όμως με την έλευση των LEO (Low Earth Orbit) δορυφορικών αστερισμών όπως η SpaceX Starlink και η OneWeb. Οι νέες αυτές υπηρεσίες υπόσχονται υψηλές ταχύτητες, χαμηλό latency από τον ουρανό – φέρνοντας broadband παντού με ανοιχτό ουρανό.

Η Starlink ειδικά έχει προκαλέσει ενθουσιασμό και ερωτήματα για τη ρύθμιση στην Αιθιοπία. Η υπηρεσία διατέθηκε σε πολλές αφρικανικές χώρες το 2023 και υπάρχουν αναφορές ότι ξεκίνησε beta test και στην Αιθιοπία extensia.tech. (Ο official χάρτης κάλυψης της Starlink εμφανίζει την Αιθιοπία ως “coming soon”, και χρήστες έχουν αναφέρει χρήση roaming ήδη προ official launch.) Αν η υπηρεσία αδειοδοτηθεί, μπορεί να αλλάξει το “παιχνίδι” για τις αποκλεισμένες αγροτικές περιοχές – προσφέροντας 50–150 Mbps download σε δορυφορικό πιάτο, ταχύτητα αδιανόητη για τους περισσότερους χωρικούς έως σήμερα. Το κόστος στην Αφρική έχει πέσει: η μηνιαία συνδρομή είναι πλέον περίπου 80$ (εξοπλισμός ~$350 μία φορά) starlink.com, που σε κάποιες χώρες είναι φθηνότερο από κορυφαίους τοπικούς ISP restofworld.org. Ενώ τα 80$/μήνα είναι πολλά για το μέσο Αιθίοπα, μοντέλα κοινοτικής χρήσης (ένα χωριό μοιράζεται σύνδεση ή επιχειρηματίες μεταπωλούν Wi-Fi) ίσως το καταστήσουν προσιτό. Η επίσημη αδειοδότηση Starlink είναι σε εξέλιξη (2025), με το κράτος να σταθμίζει τα οφέλη έναντι ζητημάτων ελέγχου επικοινωνιών.

Και άλλες δορυφορικές πρωτοβουλίες στοχεύουν την Αιθιοπία. OneWeb, άλλος LEO αστερισμός, συνεργάζεται με αφρικανικούς παρόχους για rural broadband connectingafrica.com. Η OneWeb πιθανόν να δώσει backhaul σε κινητές βάσεις σε χωριά ή απευθείας υπηρεσίες σε επιχειρήσεις. Παραδοσιακοί πάροχοι (SES, Intelsat) προσφέρουν High Throughput Satellite (HTS) που ήδη χρησιμοποιούν οργανισμοί. Εν συνόψει, το δορυφορικό internet γίνεται κομβικό στο puzzle της συνδεσιμότητας – ειδικά για το διεσπαρμένο πληθυσμό της χώρας. Αν επιτραπεί ρυθμιστικά και το κόστος συνεχίσει να μειώνεται, μπορεί να φέρει online κοινότητες που αλλιώς θα περίμεναν χρόνια. Πρόκειται για ένα μέτωπο που αξίζει προσοχής, καθώς η Αιθιοπία σταθμίζει τον ενθουσιασμό για την τεχνολογία με την ανάγκη για διαχείριση φάσματος και ελέγχου.

Βασικοί παίκτες: Από μονοπώλιο σε ανταγωνιστική αγορά

Για δεκαετίες, ο τομέας τηλεπικοινωνιών/διαδικτύου της Αιθιοπίας ταυτιζόταν με ένα όνομα: Ethio Telecom. Ο κρατικός κολοσσός (πρώην Ethiopian Telecommunications Corporation) είχε μονοπώλιο σε όλες τις επικοινωνίες – από σταθερή ως κινητή και υπηρεσίες διαδικτύου. Έτσι, η Ethio Telecom έγινε από τους μεγαλύτερους παρόχους της Αφρικής σε συνδρομητές, αλλά με λίγα κίνητρα καινοτομίας/μείωσης τιμών. Αυτό πια αλλάζει. Νέοι παίκτες μπήκαν στο προσκήνιο, ο ανταγωνισμός κλιμακώνεται και το ίδιο το κράτος πουλά μερίδιο της Ethio Telecom. Οι σημαντικότεροι παίκτες και η συμβολή τους στη διαδικτυακή σκηνή:

• Ethio Telecom – Ο παραδοσιακός. Παραμένει κατά πολύ ο κυρίαρχος παίκτης, με σχεδόν 70 εκατ. συνδρομητές κινητής (2023) telecoms.com και εκατομμύρια σταθερής, ηγέτης σε κάθε κατηγορία. Υπό κυβερνητική ιδιοκτησία ανέπτυξε όλη τη βασική υποδομή – κορμούς, διεθνή gateways, τον πλειοψηφία των πύργων (πάνω από 7.100) addisfortune.news. Κρατά το πλεονέκτημα της εκτεταμένης κάλυψης/υποδομών (ακόμη και οι νέοι ανταγωνιστές νοικιάζουν πυλώνες ή ίνες από αυτήν). Πέρασε σε εκσυγχρονισμό – αναβάθμισε σε 4G/5G, λάνσαρε το mobile money Telebirr (2021, 34 εκατ. χρήστες το 2023 telecoms.com), μείωσε τιμές data. Έχει δεχθεί επικρίσεις για υψηλές τιμές στο παρελθόν (κάποτε δαπανήθηκαν $85/μήνα κατά μέσο όρογια ίντερνετ!) freedomhouse.org. Πλέον το μέσο κόστος data κινητής είναι ~$0,68/GB prepaid-data-sim-card.fandom.com. Ο ανταγωνισμός μετά το 2022 την κινητοποίησε περαιτέρω. Η κυβέρνηση ξεκίνησε μερική ιδιωτικοποίηση – πώληση έως 45% του μετοχικού κεφαλαίου africanews.com, με πρώτο βήμα το 10% για τους πολίτες (2024) voanews.com προκειμένου να πάρει κεφάλαια, να βελτιώσει αποτελεσματικότητα αλλά κρατώντας την πλειοψηφία στο κράτος. Πρόκειται για λεπτή ισορροπία: στρατηγικό asset, αλλά η φιλελευθεροποίηση τηλεπικοινωνιών είναι πυλώνας μεταρρύθμισης africanews.com.
• Safaricom Ethiopia – Ο ανατροπέας. Η Safaricom Ethiopia έκανε αίσθηση καθώς ήταν ο πρώτος ιδιωτικός πάροχος τηλεπικοινωνιών στη σύγχρονη Ιστορία της χώρας. Με μετόχους-κολοσσούς (Safaricom Κένυας, Vodacom Ν. Αφρικής, Vodafone, Sumitomo κ.ά.), ο όμιλος (Global Partnership for Ethiopia) κέρδισε νέα άδεια το 2021 με $850 εκ. ifex.org. Μετά από ένα χρόνο προετοιμασίας, ξεκίνησε εμπορικές υπηρεσίες τον Οκτώβριο 2022 telecoms.com. Μέσα σε λιγότερο από χρόνο έφτασε 5 εκατ. συνδρομητές (2023, στόχος 10 εκατ. το 2024) telecoms.com. Επένδυσε σε δικό της δίκτυο 4G από την αρχή (εξοπλισμός Huawei/Nokia), πρόσφερε το M-Pesa (δημοφιλή πλατφόρμα mobile money, λανσαρίστηκε αιθιοπικό 2023) telecoms.com. Η είσοδος Safaricom έφερε ανταγωνισμό: οι καταναλωτές πια έχουν επιλογές σε περιοχές με κάλυψη, και ξεκινούν προσφορές, καλύτερη εξυπηρέτηση και δυνατές ταχύτητες. Αντιμετωπίζει προκλήσεις (τεράστια γεωγραφία, εξάρτηση από υποδομές Ethio για tower-leasing, ευαίσθητη αγορά). Παρ’ όλα αυτά, άλλαξε το “παιχνίδι” – έληξε μονοπώλιο 130 ετών voanews.com.
• Τρίτος πάροχος (μέλλον) – Η κυβέρνηση σχεδίαζε έκδοση δυο νέων αδειών ταυτόχρονα με τη Safaricom, αλλά το 2021 κρίθηκε χαμηλή η προσφορά της MTN (και τελικά δεν δόθηκε δεύτερη άδεια) telecoms.com. Το 2023 το κράτος ξανάνοιξε τη διαδικασία για νέο μεγάλο πάροχο telecoms.com. Ενδιαφέρον έχουν δείξει Orange, MTN και άλλοι διεθνείς όμιλοι. Όταν προκύψει τρίτος παίκτης, ο ανταγωνισμός αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω – ίσως και στην ευρυζωνική μέσω fixed-wireless. Προς το παρόν έχουμε πρακτικά “δίπολο” (Ethio vs Safaricom), αλλά το έδαφος για “τρίο” στρώνεται. Ρυθμιστικές διατάξεις επιβάλλουν sharing υποδομών (collocation), διευκολύνοντας deployment για νεοεισερχόμενους addisfortune.news.
• ISPs και λοιποί – Στο μονοπώλιο Ethio δεν υπήρχαν ιδιωτικοί ISPs (ήταν παράνομοι – μόνο η Ethio παρείχε υπηρεσίες) en.wikipedia.org. Με το άνοιγμα της αγοράς αυτό αλλάζει. Η Εθνική Αρχή Επικοινωνιών εκδίδει πλέον άδειες για εξειδικευμένους ISPs (π.χ. εταιρείες satellite business broadband ή ιδιωτικά δίκτυα). Ωστόσο, στην αγορά λιανικής κυριαρχούν οι δυο μεγάλοι πάροχοι κινητής. Υπάρχουν κάποιοι μικρότεροι σε niches (φιλοξενία ιστοσελίδων, IT services, ακαδημαϊκά δίκτυα). Για να δούμε πραγματικά ανεξάρτητους ISPs στα σπίτια, πρέπει να ανοίξει η πρόσβαση στον “βρόχο” ή σε επιπλέον ασύρματο φάσμα. Η στρατηγική της κυβέρνησης δείχνει να προτιμά μεγάλους ομίλους με δυνατότητα επένδυσης σε υποδομές.

Συνοπτικά, ο τηλεπικοινωνιακός τομέας της Αιθιοπίας βρίσκεται σε μεταβατική φάση. Η Ethio Telecom εκσυγχρονίζεται για να επιβιώσει στον ανταγωνισμό, η Safaricom φέρνει καινοτομία και πίεση, και προσεχώς έρχονται κι άλλοι επενδυτές. Το κράτος παίζει καθοριστικό ρόλο στη ρύθμιση, πρέπει να ενθαρρύνει τον ανταγωνισμό αλλά και να συνεργαστεί με τον ιδιωτικό τομέα για εξάπλωση των δικτύων στην ύπαιθρο. Τελικά, αυτοί οι παίκτες θα καθορίσουν πόσο γρήγορα και πόσο φθηνά θα αποκτήσουν διαδικτυακή πρόσβαση οι Αιθίοπες τα επόμενα χρόνια. Πρώιμα σημάδια (μειώσεις τιμών, αναβαθμίσεις δικτύων, διάδοση mobile money) είναι ενθαρρυντικά, δείχνοντας πως το τέλος του μονοπωλίου ωφελεί καταναλωτές και οικοσύστημα.

Πρόσφατες εξελίξεις και έργα

Τα 2–3 τελευταία χρόνια καταγράφονται ραγδαίες εξελίξεις στο διαδίκτυο/τηλεπικοινωνίες της Αιθιοπίας, ευθυγραμμισμένες με τη στροφή της χώρας προς ψηφιακή οικονομία. Τα πιο αξιοσημείωτα πρόσφατα trends και projects:

• 5G Rollout: Η Αιθιοπία έκανε γρήγορα το άλμα στο 5G, πιο νωρίς από το αναμενόμενο. Η Ethio Telecom έκανε δοκιμές 5G στα μέσα του 2022 και λάνσαρε εμπορικά 5G στην Αντίς Αμπέμπα τον Οκτώβριο 2022 africantechroundup.com datacenterdynamics.com. Ως τον Σεπτέμβριο 2023 το 5G της Ethio λειτουργούσε σε 145 σημεία της πρωτεύουσας connectingafrica.com και γρήγορα επεκτάθηκε σε τρίτη πόλη developingtelecoms.com. Ελάχιστες χώρες στην υποσαχάρια Αφρική έχουν live 5G (Ν. Αφρική, Νιγηρία, Κένυα κ.ά.). Προς το παρόν αφορά αστικά και εμπορικά σημεία– αλλά προσδίδει στη χώρα τεχνολογικό prestige. Η Ethio παρουσίασε πακέτα δεδομένων 5G ethiotelecom.et. Και η Safaricom, με εξοπλισμό Huawei/Nokia, είναι 5G-ready. Μόνο μικρό ποσοστό πολιτών διαθέτει 5G συσκευή – το 4G επαρκεί για τα περισσότερα τρέχοντα use case. Ωστόσο, “χτίζεται” υποδομή για μελλοντική ζήτηση και το επενδυτικό κλίμα εκσυγχρονίζεται.
• Έκρηξη του mobile money: Η ενοποίηση τηλεπικοινωνιών και χρηματοοικονομικών απογειώθηκε με το λανσάρισμα του M-Pesa από Safaricom το 2023 telecoms.com. Η Αιθιοπία ήταν διστακτική (προτιμώντας εγχώριες λύσεις για έλεγχο κεφαλαίων), αλλά τελικά χορήγησε M-Pesa άδεια στη Safaricom, δίνοντας τέλος στο μονοπώλιο Telebirr. Πλέον υπάρχουν δυο μεγάλες πλατφόρμες móviles money: το Telebirr της Ethio και το M-Pesa της Safaricom (με τεράστια εμπειρία στην Κένυα). Ο ανταγωνισμός αναμένεται να φέρει καινοτομία και εξάπλωση στις ψηφιακές συναλλαγές, το lending, το e-commerce. Η αύξηση χρήσης κινητών χρημάτων θα ενισχύσει την χρήση του mobile internet, οδηγώντας σε “cash-lite” οικονομία – στόχο της κυβέρνησης.
• Συνεργασίες υποδομής τηλεπικοινωνιών: Η Αιθιοπία προσέλκυσε partnerships για ενίσχυση υποδομών. Πέρα από το Horizon Fiber, η Ethio Telecom διαπραγματεύεται με cloud/content providers για βελτίωση υπηρεσιών. Ενέργειες όπως δημιουργία internet exchange points και data centers (π.χ. στο ICT park της Αντίς) ena.et ena.et, caching δημοφιλούς περιεχομένου (Facebook, Google κ.λπ.), επενδύσεις DFC για backup routes. Το 2024 υπογράφηκαν συμφωνίες με το regional project 2Africa (consortium με Facebook) για ενίσχυση της διεθνούς συνδεσιμότητας μέσω Djibouti/Kenya. Όλα αυτά βελτιώνουν τη “βελτιστοποίηση” στο παρασκήνιο του internet στην Αιθιοπία.
• Πολιτική – ρύθμιση: Η Εθνική Αρχή Επικοινωνιών (από το 2019) εξέδωσε νέες ρυθμίσεις για την αγορά. Επιβάλλει συμμετοχή στις υποδομές – sharing πύργων/ινών addisfortune.news, φέρνει δυνατότητα number portability, πρότυπα ποιότητας υπηρεσιών. Νέα νομοθεσία για αποτροπή απάτης, δυνατότητα ξένης επένδυσης, αναθεώρηση επενδυτικού πλαισίου. Παράλληλα, διατηρεί τον “μοχλό” διακοπής internet σε κρίσεις ή εξετάσεις – κάτι που δέχεται έντονη κριτική africafex.org. Η διατήρηση ανοιχτού/online internet ελπίζεται να γίνει κανόνας στο μέλλον.
• Πρωτοβουλίες προσιτότητας: Αναγνωρίζοντας το κόστος ως εμπόδιο, υιοθετούνται μέτρα μείωσης τιμών internet (μειώσεις των tariff/mobile data, “combo” πακέτα, καμπάνιες προώθησης value/GB). Το μέσο κόστος data 1GB υποχώρησε σε $0,68 (2023) prepaid-data-sim-card.fandom.com (χαμηλότερο από τις περισσότερες αφρικανικές χώρες) και κάτω από τον παγκόσμιο μέσο όρο ~$2,6/GB prepaid-data-sim-card.fandom.com. Για τα χαμηλά εισοδήματα ωστόσο το σχετικό κόστος (ως ποσοστό μισθού) παραμένει υψηλό. Συμπληρώνονται προτάσεις για free public Wi-Fi (σε πανεπιστήμια/πλατείες), επιδοτούμενες rural λύσεις. Τοπικές ΜΚΟ συστήνουν επιχορήγηση οικιακού internet για φτωχούς και επέκταση δωρεάν Wi-Fi cardeth.org. Επίκεντρο και στην ψηφιακή παιδεία.

Συνολικά, οι εξελίξεις στην αιθιοπική σκηνή internet δείχνουν θετικό μομέντουμ. Μετά από χρόνια στασιμότητας, ο συνδυασμός ανταγωνισμού, αναβάθμισης τεχνολογίας, και υποστηρικτική (αν και συχνά διστακτική) κυβερνητική πολιτική ενισχύει την πρόσβαση και την ποιότητα. Τα projects που έρχονται – επέκταση 5G, νέοι fiber κορμοί, ίσως Starlink και τρίτος πάροχος – μαρτυρούν ότι η δεκαετία του 2020 θα μπορούσε να είναι μετασχηματιστική. Αν συνεχιστεί αυτή η πορεία, το επόμενο 10ετές αναμένεται αύξηση διείσδυσης από το ~21% να φτάσει ή να ξεπεράσει το αφρικανικό μέσο όρο, με βελτίωση σε ταχύτητα και προσιτότητα.

Συγκριτική προοπτική: Η Αιθιοπία στη περιφερειακή & παγκόσμια σκηνή

Για καλύτερη κατανόηση της διαδικτυακής προόδου της Αιθιοπίας, βοηθά η σύγκριση με περιφερειακά και παγκόσμια benchmarks. Όπως αναφέρθηκε, ~21% διείσδυση διαδικτύου είναι πίσω από τον αφρικανικό μέσο (~37%) και τον παγκόσμιο (67%) ecofinagency.com. Στην Αφρική, η Κένυα έχει γύρω στο 30–40% online, οι χώρες της Β. Αφρικής φτάνουν ή ξεπερνάνε το 70–80%. Η Αιθιοπία, αν και 2η πιο πολυπληθής της ηπείρου, έχει σχεδόν τη χαμηλότερη αναλογία – λόγω όψιμης φιλελευθεροποίησης και ιστορικά χαμηλών επενδύσεων. Η “ανεπαρκής” αρχική κατάσταση όμως προϊδεάζει για μεγάλα άλματα: αυξάνεις λίγα ποσοστιαία μονάδες = εκατομμύρια νέοι χρήστες.

Όσον αφορά κινητή συνδεσιμότητα, η διείσδυση SIM (~64% του πληθυσμού) datareportal.com είναι και πάλι κάτω από το μέσο της υποσαχαρικής Αφρικής (~85% σε πρόσφατες αναφορές της GSMA) και πολύ κάτω από χώρες που έχουν >100% (δηλ. περισσότερες SIM από πληθυσμό). Αυτό οφείλεται κυρίως σε χαμηλότερη διείσδυση συσκευών (κυρίως στις αγροτικές γυναίκες – διαπιστωμένο gender gap) και στις περίπλοκες διαδικασίες πιστοποίησης SIM του παρελθόντος. Με διάδοση φτηνών smartphone και τον ανταγωνισμό να “κυνηγά” πελάτες (π.χ. Safaricom πουλώντας SIMs και bundles ακόμα και σε αγορές/σταθμούς λεωφορείων), ο αριθμός αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω. GSMA Intelligence δείχνει αύξηση κατά 8,4 εκατ. νέες mobile συνδέσεις σε ένα έτος (2024) datareportal.com.

Όσο για ταχύτητα διαδιχτύου, η Αιθιοπία “κυνηγά”. Η μέση ταχύτητα σταθερού download ~9 Mbps datareportal.comτο 2025 είναι μικρό ποσοστό των παγκόσμιων μεσοτήτων (π.χ. περίπου 79 Mbps σε σταθερό internet το 2023 σύμφωνα με Speedtest Global Index). Οι mobile ταχύτητες ακόμα χαμηλότερες – αν και άλλες χώρες απολαμβάνουν >20 Mbps σε 4G, η Αιθιοπία μένει μάλλον κάτω από 10 Mbps (δεδομένης της επικράτησης του 3G). Το ποιοτικό χάσμαπαρατηρείται και στην εμπειρία: streaming HD video χωρίς buffer είναι κοινό στην Ευρώπη, αλλά πολυτέλεια για τον Αιθίοπα αν δεν είναι σε fiber γραμμή ή πόλη. Οι μεταρρυθμίσεις δίνουν ελπίδα, και η Ethio Telecom ανέφερε αύξηση ταχύτητας σταθερού ιντερνέτ κατά 16,7% το 2024 datareportal.com αλλά χρειάζεται επίμονη επένδυση για να καλυφθεί το χάσμα.

Άλλη μία σύγκριση είναι η οικονομική προσιτότητα. Ως ποσοστό εισοδήματος, η σύνδεση internet στην Αιθιοπία είναι από τις λιγότερο προσιτές στον κόσμο – ένα βασικό πακέτο broadband κόστιζε περισσότερο από τον μέσο μηνιαίο μισθό freedomhouse.org. Ακόμη και το mobile data, αν και χαμηλό σε $US, αποτελεί μεγάλο κομμάτι εσόδων για έναν αγρότη ή ανειδίκευτο εργάτη. Οι διεθνείς προδιαγραφές (Alliance for Affordable Internet) βάζουν στόχο το 1GB data να κοστίζει ως το 2% μέσου εισοδήματος – η Αιθιοπία απέχει αρκετά, κυρίως στα κατώτερα οικονομικά στρώματα. Η Κένυα, χάρη στον ανταγωνισμό, έχει φθηνότερο data/GB και καλύτερη κάλυψη – αναδεικνύοντας τα περιθώρια κέρδους που έχει να προσφέρει η φιλελευθεροποίηση στην Αιθιοπία.

Στα θετικά, η Αιθιοπία ξεχωρίζει σε κλίμακα υποδομών. Οι 23.000 χλμ ίνας την τοποθετούν ανάμεσα στα μεγαλύτερα δίκτυα της Αφρικής addisfortune.news (μεγάλο μέγεθος χώρας). Η βάση συνδρομητών της Ethio (~70 εκατ.) τη φέρνει στις κορυφαίες αφρικανικές τηλεκοόπνες telecoms.com. Αυτό σημαίνει ότι διαθέτει μια τεράστια αγορά που, αν αξιοποιηθεί, μπορεί να προσελκύσει επενδύσεις και λύσεις με κλίμακα. Το διεθνές ενδιαφέρον είναι όντως μεγάλο – π.χ. η Google έφερε το Project Taara (laser-beam ψηφιακή μετάδοση από Τζιμπουτί στην Αιθιοπία ως εναλλακτικό της ίνας, πειραματικά 2021–22).

Συνοψίζοντας, η διαδικτυακή πρόσβαση της Αιθιοπίας υστερεί για την ώρα – αλλά όχι ανεπανόρθωτα. Χώρες σε παρόμοια θέση (Μιανμάρ, Μπαγκλαντές) πέτυχαν έκρηξη μετά το άνοιγμα του ανταγωνισμού και της τεχνολογίας. Η Αιθιοπία είναι σε σημείο καμπής. Τα επόμενα χρόνια θα δείξουν πόσο γρήγορα θα ανέβει σε κατάταξη – τόσο στη σύνδεση των πολιτών όσο και στην ποιότητα εμπειρίας. Οι πολιτικοί επισημαίνουν συχνά το “πλεονέκτημα του late adoption”: μπορεί να αποφύγει λάθη των πρωτοπόρων και να περάσει κατευθείαν σε πιο ώριμες τεχνολογίες (π.χ. 4G/5G). Ο ενθουσιασμός της νεολαίας (μέση ηλικία ~19) datareportal.com συντείνει στη γρήγορη απορρόφηση, αρκεί να αποκτήσει πρόσβαση. Η σύγκριση με γείτονες, και η υιοθέτηση βέλτιστων διεθνών πρακτικών, φτιάχνουν ένα roadmap ψηφιακού μετασχηματισμού για την Αιθιοπία.

Συμπέρασμα: Πιο κοντά σε μια συνδεδεμένη Αιθιοπία

Το ταξίδι της Αιθιοπίας προς την καθολική πρόσβαση στο διαδίκτυο βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, τροφοδοτούμενο από την ανάπτυξη υποδομών, τη φιλελευθεροποίηση της αγοράς και την ευρηματικότητα των ίδιων των πολιτών. Η κάποτε αδιαπέραστη ψηφιακή απομόνωση παραχωρεί τη θέση της σε ένα συνδεδεμένο μέλλον: οι οπτικές ίνες φέρνουν επαφή στα πιο απομακρυσμένα μέρη, τα σήματα κινητής φτάνουν ως τους λόφους, και οι δορυφόροι καλύπτουν τα τελευταία κενά. Οι αστοί δεν είναι πια οι μόνοι ευνοούμενοι – γίνεται προσπάθεια επέκτασης συνδεσιμότητας σε σχολεία, κέντρα υγείας και νοικοκυριά σε κάθε γωνιά της χώρας. Οι κυβερνητικές μεταρρυθμίσεις – από το άνοιγμα της αγοράς έως την επένδυση στην ψηφιακή παιδεία – εκφράζουν την αναγνώριση ότι το διαδίκτυο πλέον δεν είναι πολυτέλεια, αλλά προϋπόθεση οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης στον 21ο αιώνα.

Βέβαια, οι προκλήσεις παραμένουν: να διασφαλιστεί ότι οι αγροτικές κοινότητες δεν θα μείνουν έξω, ότι γυναίκες και περιθωριοποιημένοι θα απολαύσουν ίσες ψηφιακές ευκαιρίες, και πως οι τιμές internet θα πέσουν περαιτέρω ανάλογα με τα τοπικά εισοδήματα. Ο κίνδυνος shutdown και λογοκρισίας παραφυλά – υπενθυμίζοντας ότι η ελευθερία σύνδεσης ουδέποτε είναι δεδομένη. Το μομέντουμ όμως είναι αδιαμφισβήτητο: μέχρι πριν λίγα χρόνια οι Αιθίοπες είχαν μία ακριβή και αργή επιλογή, τώρα υπάρχουν τουλάχιστον δυο και πολλές υποσχέσεις.

Αν συνεχιστούν οι τρέχουσες εξελίξεις, η επόμενη γενιά των Αιθιόπων θα θεωρεί αυτονόητα όσα σήμερα είναι “θαύματα” – streaming HD βίντεο στη Rift Valley, αγρότες που ελέγχουν τιμές μέσω apps, μαθητές στην ύπαιθρο σε online τάξεις μέσω δορυφόρου, νεοφυείς επιχειρήσεις της Αντίς που φτάνουν τη διεθνή αγορά online. Τα οφέλη μιας συνδεδεμένης κοινωνίας – ανάπτυξη, εκπαίδευση, καινοτομία, συμμετοχή στα κοινά – βρίσκονται προ των πυλών.

Όπως είπε χαρακτηριστικά κρατικός αξιωματούχος τηλεπικοινωνιών, “Ακόμα και ένας πάροχος με κάλυψη 100% είναι τίποτα με ξεπερασμένο σύστημα” addisfortune.news – τονίζοντας ότι δεν αρκεί η κάλυψη, χρειάζεται να είναι σύγχρονη και ποιοτική. Η Αιθιοπία φαίνεται ότι το ασπάζεται και σε επίπεδο κουλτούρας, αναβαθμίζοντας όχι μόνο το hardware αλλά και τη νοοτροπία για τη συνδεσιμότητα. Με ίνες στο χώμα, 5G στον αέρα και δορυφόρους στο διάστημα, η αιθιοπική διαδικτυακή επανάσταση επιταχύνεται. Ο κόσμος παρακολουθεί και – το σπουδαιότερο – οι Αιθίοπες συνδέονται, μια σύνδεση τη φορά, μπαίνοντας ενεργά στη διεθνή ψηφιακή κοινωνία.

Πηγές:

• DataReportal, “Digital 2025: Ethiopia” – βασικά στατιστικά διαδικτύου datareportal.com datareportal.com.
• Africanews/AFP – ρεπορτάζ για την ιδιωτικοποίηση Ethio Telecom africanews.com; φωτογραφία γραφείου Ethio Telecom στην Αντίς ifex.org.
• Telecoms.com – milestones Safaricom Ethiopia & στατιστικά Ethio Telecom telecoms.com telecoms.com.
• Κέντρο για την Προώθηση των Δικαιωμάτων & της Δημοκρατίας – “Equitability of Access to the Internet in Ethiopia” (2023) cardeth.org cardeth.org.
• Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ – “Bridging the Digital Divide in Ethiopia” (2024) weforum.org.
• International Telecommunication Union (ITU) – “Facts and Figures 2023” (Αφρική vs διεθνή ποσοστά internet) ecofinagency.com.
• Statista/Prepaid Data – Τιμολόγηση mobile data στην Αιθιοπία prepaid-data-sim-card.fandom.com και σταθερού broadband statista.com.
• Research ICT Africa – Έρευνα After Access (κάλυψη 3G vs χρήση) researchgate.net.
• Developing Telecoms – Horizon Fiber πρωτοβουλία (fiber link Ετιθιοπία – Τζιμπουτί – Σουδάν) developingtelecoms.com.
• Freedom House – Freedom on the Net 2023, Ethiopia report (shutdowns κ.ά.) africafex.org.
• Επιπλέον πηγές παρατίθενται εντός του κειμένου en.wikipedia.org addisfortune.news connectingafrica.com restofworld.org, κ.ά.