وای‌فای، سیم‌ها و آسمان: تصویر کامل دسترسی به اینترنت در بنگلادش

بنگلادش در دهه گذشته شاهد گسترش سریع دسترسی به اینترنت بوده است. تا دسامبر ۲۰۲۳، این کشور حدود ۱۳۱ میلیون اشتراک اینترنت داشت که تنها در همان سال، ۷ میلیون نفر افزایش یافته است wicinternet.org. اکثریت قریب به اتفاق کاربران، کاربران اینترنت موبایل (۱۱۸.۵ میلیون نفر) هستند و در حالی که حدود ۱۲.۹ میلیون نفر مشترک اینترنت پهن‌باند ثابت هستند wicinternet.org. این بدان معناست که اکثر مردم از طریق شبکه‌های موبایل به اینترنت متصل می‌شوند و تعداد کمتری از اتصال خانگی یا ثابت استفاده می‌کنند. از نظر پوشش جمعیت، تخمین زده می‌شود که ۷۷ تا ۷۸ میلیون نفر (حدود ۴۴ تا ۴۵٪ جمعیت) تا اوایل سال ۲۰۲۵ از اینترنت استفاده می‌کردند datareportal.com. این نرخ نفوذ منعکس‌کننده رشد قابل توجه است، هرچند هنوز بیش از نیمی از بنگلادشی‌ها آفلاین هستند. روند رشد مثبت است — برای مقایسه، تعداد کاربران اینترنت از ۵۴ میلیون نفر در سال ۲۰۱۵ به بیش از ۱۰۸ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ دو برابر شده است thefinancialexpress.com.bd — اما دستیابی به دسترسی همگانی هنوز در دست اقدام است.

به طور کلی، دسترسی به اینترنت در بنگلادش با اتکا سنگین به اینترنت پهن‌باند موبایل، طرح‌های داده مقرون‌به‌صرفه و تمرکز استفاده در مناطق شهری شناخته می‌شود. مالکیت و استفاده از تلفن همراه تحت ابتکار دولت “بنگلادش دیجیتال” که از سال ۲۰۰۹ آغاز شد، به شدت افزایش یافته است. در آن زمان، تنها حدود ۲۰ میلیون بنگلادشی تلفن همراه داشتند؛ امروز بیش از ۱۲۰ میلیون نفر از تلفن همراه استفاده می‌کنند و از طریق خدمات داده موبایل مصرف اینترنت را پیش می‌برند netmission.asia. تلاش دولت برای دیجیتالی‌سازی و توسعه فناوری اطلاعات منجر به ایجاد ۵۲۷۵ مرکز دیجیتال در سراسر کشور (مرکز خدمات یکپارچه) شده است که خدمات دیجیتال را بیش از ۱۲۰ میلیون بار به شهروندان ارائه داده و ده‌ها میلیون تولد را به صورت آنلاین ثبت کرده است netmission.asia. این دستاوردها نشان می‌دهد که کشور تا چه اندازه در آوردن مردم به فضای آنلاین پیشرفت کرده است. با این حال، چالش‌هایی چون اختلاف میان مناطق شهری و روستایی و کیفیت خدمات همچنان باقی است که در ادامه بررسی خواهیم کرد. در مجموع، چشم‌انداز اینترنت بنگلادش رشد سریع و پتانسیل بسیار بالا دارد، اگرچه با شکاف‌هایی در زمینه زیرساخت و دسترسی مواجه است که سیاستگذاران و فعالان صنعت اکنون در حال رفع آن هستند.

زیرساخت اینترنت: شبکه‌های موبایل، فیبر نوری و پهن باند

زیرساخت اینترنت بنگلادش بر سه ستون اصلی استوار است: شبکه‌های موبایل گسترده، یک زیرساخت فیبر نوری در حال توسعه و یک شبکه پهن‌باند (ثابت) در حال تحول. شبکه‌های موبایل شیوه اصلی دسترسی اکثر بنگلادشی‌ها به اینترنت هستند، زیرا چهار اپراتور بزرگ موبایل پوشش سراسری ارائه می‌دهند. گرامین‌فون، روبی آکسیاتا، بانگالینک و تلتاک در مجموع تا پایان سال ۲۰۲۳ بیش از ۱۹۰ میلیون اشتراک موبایل داشتند wicinternet.org — رقمی بیش از جمعیت کشور (به دلیل داشتن چند سیم‌کارت توسط برخی کاربران). این اپراتورها شبکه‌های گسترده ۲G/۳G/۴G ساخته‌اند. قابل ذکر است که 4G LTE اکنون اکثریت جمعیت (شامل بیشتر مناطق شهری و نیمه‌شهری) را پوشش می‌دهد و حتی خدمات ۳G در مناطق بسیار دورافتاده هم در دسترس است. تقریبا همه بنگلادشی‌ها تحت پوشش سیگنال شبکه موبایل هستند و این موضوع در شاخص‌های جهانی نیز منعکس است که بنگلادش در پوشش شبکه موبایل امتیاز خوبی دارد ficci.org.bd. این پوشش گسترده برای اتصال جوامع روستایی به واسطه پهن‌باند بی‌سیم بسیار اهمیت داشته است.

جدول ۱: اپراتورهای اصلی شبکه موبایل در بنگلادش (تعداد مشترکین تا دسامبر ۲۰۲۳) wicinternet.org

اپراتور موبایل	تعداد مشترکان (میلیون)
گرامین‌فون (تلنور)	۸۲.۲۰
روبی آکسیاتا (شامل ایرتل)	۵۸.۶۷
بانگالینک (ویون)	۴۳.۴۸
تلتاک (دولتی)	۶.۴۶

منبع: داده‌های کمیسیون تنظیم مقررات مخابرات بنگلادش (BTRC) wicinternet.org. (مشترکین شامل سیم‌کارت‌های فعال هستند؛ بسیاری از کاربران چند اشتراک دارند.)

در کنار شبکه رادیویی موبایل، بنگلادش بر روی شبکه انتقال فیبر نوری خود سرمایه‌گذاری کرده است که ستون فقرات هر دو شبکه موبایل و پهن‌باند ثابت را تشکیل می‌دهد. از زمان اعطای مجوزهای شبکه انتقال مخابرات سراسر کشور (NTTN) در سال ۲۰۰۹، کشور پوشش فیبر وسیعی ایجاد کرده است. تا اواسط ۲۰۲۳، بنگلادش حدود ۱۵۳,۴۰۰ کیلومتر کابل فیبر نوری (تقریباً ۸۰,۶۰۰ کیلومتر هوایی و ۷۲,۸۰۰ کیلومتر زیرزمینی) نصب کرده است ficci.org.bd. این شبکه فیبر تمام ۶۴ مرکز شهرستان و بسیاری از آپازیلاها (زیرشهرستان‌ها) را متصل می‌کند و پیوندهای داده با ظرفیت بالا را در سراسر کشور فراهم می‌سازد. با این حال، کیفیت شبکه همچنان یک مسئله است — بیش از نیمی از فیبرهای فعلی غیر استاندارد یا “درجه مخابراتی” نیستند، که کیفیت خدمات داده 4G/5G را در برخی مناطق محدود می‌کند ficci.org.bd. بیشتر فیبرها به صورت هوایی (روی تیرهای برق) نصب شده‌اند و در معرض قطعی، شرایط جوی و تاخیر بالا هستند، در حالی که فیبر زیرزمینی در حال گسترش است اما هنوز کافی نیست. دولت به این ضعف اذعان دارد؛ پروژه‌هایی برای ارتقاء و گسترش شبکه‌های فیبر در جریان است. برای مثال، یک پروژه ملی که در سال ۲۰۲۲ تصویب شد در حال توسعه ۳,۱۴۴ کیلومتر فیبر زیرزمینی جدید است و تجهیزات انتقال را به‌روزرسانی می‌کند، با هدف دستیابی به ظرفیت داده ۱۰۰ گیگابیت بر ثانیه در هر آپازیلا تا سال ۲۰۲۴ dhakatribune.com dhakatribune.com. این بهبودها با هدف تقویت بَک‌هال برای خدمات ۵G و اتصال فیبر به منازل و اطمینان از اینکه ستون فقرات شبکه می‌تواند ترافیک رو به رشد را پشتیبانی کند، صورت می‌گیرند.

در سطح بین‌المللی، بنگلادش از طریق چندین کابل فیبر نوری زیردریایی به اینترنت جهانی متصل است. اولین کابل زیردریایی کشور (SEA-ME-WE 4) در سال ۲۰۰۵ و دومین کابل (SEA-ME-WE 5) در سال ۲۰۱۷ راه‌اندازی شد dhakatribune.com. این دو کابل مجموعاً ظرفیت پهنای باندی حدود ۲۶۰۰ گیگابیت بر ثانیه (تا ۲۰۲۰) برای ترانزیت اینترنت بین‌المللی فراهم می‌کنند dhakatribune.com. مصرف پهنای باند بین‌المللی بنگلادش به سرعت رو به افزایش است — از فقط ۳۰۰ گیگابیت در ۲۰۱۶ تا حدود ۱۶۰۰ گیگابیت در سال ۲۰۲۰ dhakatribune.com و همچنان با رشد استفاده از ۴G رو به افزایش است. برای پاسخگویی به تقاضای آینده، سومین کابل زیردریایی (SEA-ME-WE 6) در حال نصب است و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۴ عملیاتی شود. این کابل جدید ۷,۲۰۰ گیگابیت بر ثانیه (۷.۲ ترابیت بر ثانیه) ظرفیت اضافه کرده و مجموع پهنای باند بین‌المللی بنگلادش را افزایش می‌دهد و پایداری (رداندانسی) را فراهم می‌کند dhakatribune.com. کابل SEA-ME-WE 6 بنگلادش را مستقیماً به سنگاپور و فرانسه (و سایر نقاط اتصال) وصل خواهد کرد و کمک می‌کند اتصال سریع‌تر و پایدارتر به مراکز اینترنت جهانی برقرار شود dhakatribune.com. علاوه بر این کابل‌های کنسرسیومی، بخش خصوصی نیز وارد عمل شده است — به طور مثال، شرکت‌های منطقه‌ای اولین کابل زیردریایی خصوصی بنگلادش به مقصد سنگاپور را در حال توسعه دارند consultancy.asia. افزایش پهنای باند جهانی باید به معنی سرعت و پایداری بهتر برای کاربران باشد و همچنین امکان صادرات پهنای باند را به کشورهای همسایه فراهم کند (بنگلادش هم‌اکنون پهنای باند اینترنت به بخش‌هایی از شمال‌شرق هند عرضه می‌کند و برنامه دارد تا بوتان و سایر کشورها را نیز پوشش دهد) dhakatribune.com.

دسترسی پهن‌باند (ثابت) در بنگلادش نسبت به موبایل هنوز در حال توسعه است. شبکه پهن‌باند ثابت شامل هزاران ارائه‌دهنده خدمات اینترنت (ISP) است—از اپراتورهای کشوری تا ارائه‌دهندگان کوچک اینترنت کابلی محلی. این ISPها معمولاً اینترنت را از طریق خطوط فیبر نوری یا کابل (در مناطق شهری) یا رادیوهای بی‌سیم به خانه‌ها و کسب‌وکارها عرضه می‌کنند. شرکت دولتی Bangladesh Telecommunications Company Limited (BTCL) نیز در برخی مناطق خدمات پهن‌باند ADSL/فیبر را ارائه می‌کند، هرچند بازار عمدتاً در اختیار ISPهای خصوصی است. تا اواخر ۲۰۲۳، بنگلادش حدود ۱۲.۹ میلیون اشتراک پهن‌باند ثابت داشت wicinternet.org که نشان می‌دهد حدود ۷٪ جمعیت دارای اتصال پهن‌باند با سیم/بی‌سیم در منزل هستند. این نفوذ نسبتاً پایین خانوار، اهمیت تمرکز شهری پهن‌باند را بازتاب می‌دهد—پهن‌باند عمدتاً در شهرها و شهرهای بزرگ قابل دسترسی است. در سال‌های اخیر، اتصال فیبر تا خانه (FTTH) در شهرهایی چون داکا و چیتاگونگ رشد داشته و ISPها بسته‌های مقرون‌به‌صرفه‌ای ارائه می‌دهند (مثلاً طرح‌های ۲۰ تا ۵۰ مگابیت بر ثانیه با قیمت حدود ۸۰۰ تا ۱۵۰۰ تاکا یا ۸ تا ۱۵ دلار در ماه). بازار پهن‌باند بسیار رقابتی شده و این باعث کاهش قیمت‌ها و بهبود کیفیت شده است. جالب است که با مشاهده رشد سریع، خود اپراتورهای موبایل نیز وارد حوزه پهن‌باند ثابت شده‌اند: در سال‌های ۲۰۲۳–۲۴، هر سه اپراتور خصوصی موبایل (گرامین‌فون، بانگالینک و روبی) خدمات دسترسی بی‌سیم ثابت (FWA) را راه‌اندازی کردند که وای‌فای خانگی را از طریق شبکه 4G/5G فراهم می‌کند thedailystar.net thedailystar.net. مثلاً سرویس جدید “GPFi” گرامین‌فون و روتر بی‌سیم بانگالینک به مشتریان این امکان را می‌دهد که بدون کابل فیزیکی به اینترنت نامحدود خانگی متصل شوند—یعنی اینترنت پهن‌باند از طریق شبکه موبایل تحویل داده می‌شود. رگولاتور دستورالعمل‌ها را بروزرسانی کرد تا این خدمات مجاز شوند thedailystar.net و این روند باعث افزایش رقابت میان ISPهای سنتی و اپراتورهای موبایل در بخش اینترنت خانگی شده است thedailystar.net. در نتیجه زیرساخت پهن‌باند ترکیبی است از کابل‌های فیبر، وای‌فای و فناوری سلولی که همگی با هدف ارائه اینترنت سریع‌تر به مصرف‌کنندگان فعالیت می‌کنند. تا میانه سال ۲۰۲۴، ارزش بازار پهن‌باند حدود ۸۰۰۰ کرور تاکا (~۸۰۰ میلیون دلار) بود و به سرعت رشد می‌کند thedailystar.net که نشانه تقاضای قوی برای اتصال پرسرعت فراتر از موبایل است.

در مجموع، زیرساخت اینترنت بنگلادش از چند جبهه در حال پیشرفت است. شبکه موبایل ستون فقرات اتصال است (با 4G گسترده و در آستانه راه‌اندازی 5G)، شبکه فیبر نوری برای پشتیبانی از ظرفیت بیشتر در حال توسعه است و بخش ISPهای پهن‌باند خصوصاً در مراکز شهری رونق گرفته است. سرمایه‌گذاری مداوم در کیفیت فیبر، زیرساخت دکل‌ها و پهنای باند بین‌الملل برای بهبود کیفیت خدمات حیاتی است. دولت و بخش خصوصی هر دو در این حوزه فعال هستند و زیربناها را (در مورد فیبر، واقعاً به طور فیزیکی) برای نسل بعدی خدمات دیجیتال فراهم می‌کنند.

شهری در برابر روستایی: دسترسی و نفوذ

با وجود پیشرفت چشمگیر در گسترش شبکه، یک شکاف دیجیتال قابل توجه میان مناطق شهری و روستایی بنگلادش دیده می‌شود. دسترسی و استفاده از اینترنت در شهرها بسیار رایج‌تر از روستاهاست. بر اساس یک نظرسنجی در سال ۲۰۲۴ توسط اداره آمار بنگلادش (BBS)، تنها ۳۶.۵٪ از مردم مناطق روستایی از اینترنت استفاده می‌کنند، در حالی که این رقم در شهرها ۷۱.۴٪ است dhakatribune.com. به عبارتی، شهرنشینان تقریباً دو برابر روستاییان به اینترنت متصل‌اند. این اختلاف نشان می‌دهد که دسترسی و نفوذ خدمات اینترنت در جوامع روستایی به‌شدت عقب‌تر است.

عوامل متعددی باعث این شکاف شهری-روستایی شده‌اند. زیرساخت اصلی‌ترین مسئله است—مناطق روستایی اغلب فاقد تراکم کافی دکل‌های مخابراتی، اتصالات فیبر و برق پایدار مانند شهرها می‌باشند. اگرچه پوشش شبکه موبایل به مناطق روستایی رسیده است، اما کیفیت خدمات (مانند قدرت سیگنال ۴جی و پهنای باند) در روستاهای دورافتاده پایین‌تر است و بسیاری از روستاها هنوز به اتصالات کندتر ۲G/۳G متکی هستند. همچنین تعداد خانوارهای روستایی دارای اینترنت پهن‌باند یا وای‌فای بسیار کمتر است؛ زیرا ISPها توسعه فیبر/کابل به مناطق کم‌جمعیت و پرهزینه را کند انجام داده‌اند. سواد دیجیتال پایین و درآمد کم نیز نقش دارند dhakatribune.com. کارشناسان می‌گویند بسیاری از روستاییان بنگلادشی هیچ آگاهی یا مهارت کافی برای استفاده از اینترنت ندارند و برخی از کسانی که می‌توانند بهره‌مند شوند، توانایی خرید دستگاه‌ یا بسته‌های داده را ندارند. سطح فقر در نواحی روستایی بالاتر است و حتی داده‌های ارزان بنگلادش برای خانواده‌های کم‌درآمد پرهزینه است. این موانع اقتصادی و آموزشی باعث شده حتی در مناطق دارای پوشش شبکه، میزان استفاده از اینترنت پایین بماند.

پیامدهای این شکاف آشکار است—جوامع روستایی دسترسی کمتری به اطلاعات آنلاین، محتوای آموزشی، تجارت الکترونیک و خدمات دولت الکترونیک دارند و این می‌تواند نابرابری اقتصادی-اجتماعی را عمیق‌تر کند. دولت این چالش را تشخیص داده و برنامه‌هایی برای کاهش شکاف ارتباطی شهری-روستایی راه‌اندازی کرده است. یکی از این برنامه‌های شاخص، ابتکار «روستای من—شهر من» است که هدف آن اتصال همه مناطق روستایی به شبکه‌های پرسرعت و ارائه خدمات مشابه شهری در روستاهاست a4ai.org. در این چارچوب، صدها مرکز دیجیتال اتحادیه (UDC) در سطح شوراهای روستایی (دولت محلی) ایجاد شده و به روستاییان خدمات متصل به اینترنت مثل تله‌مدیسین، پرداخت دیجیتال و ثبت نام آزمون‌ها ارائه می‌شود. دولت از طریق صندوق تکلیف اجتماعی رگولاتور، پروژه‌هایی را برای زیرساخت مناطق کم‌برخوردار تأمین مالی می‌کند. مثلاً در پروژه‌ای سال ۲۰۲۲ با ارزش ۲۰۲۶ کرور تاکا، هدف اتصال مناطق هور (تالابی)، جزایر و نواحی کوهستانی بود که «از امکانات مخابراتی محروم» بودند thedailystar.net. این پروژه بلندپروازانه شامل کشیدن فیبر به اوپازیلای دورافتاده، ساخت دکل توسط Teletalk در مناطق سخت‌دسترس و حتی استفاده از ماهواره بنگلادش در جاهایی است که شبکه زمینی ممکن نیست thedailystar.net thedailystar.net. قابل توجه است که ماهواره بانگاباندو-۱ (اولین ماهواره مخابراتی کشور) برای اتصال جزایر و چارهای دورافتاده به اینترنت پهن‌باند در این پروژه استفاده می‌شود thedailystar.net.

این تلاش‌ها به تدریج اتصال روستاها را بهبود می‌بخشند. داده‌های BBS که در بالا آمده‌اند نشان می‌دهند بیش از یک‌سوم ساکنان روستاها اکنون آنلاین هستند که رشد چشمگیری نسبت به سال‌های پیش (مثلاً استفاده اینترنت روستاها ۱۰ سال پیش فقط در حد نوجوانان بود) دارد. با این حال، فاصله با مناطق شهری همچنان زیاد است. زیرساخت محدود، سواد دیجیتال پایین و محدودیت‌های اقتصادی در مناطق روستایی همچنان موانع اصلی هستند که بنگلادش باید برای دستیابی به شمول واقعی دیجیتالی بر آنها غلبه کند dhakatribune.com. سیاستگذاران تاکید می‌کنند که رفع این شکاف دیجیتال برای توسعه عادلانه ضروری است—تا روستاییان هم مثل شهرنشینان به تله‌هلث، آموزش از راه دور و اطلاعات بازار دسترسی داشته باشند. به طور خلاصه، دسترسی به اینترنت در بنگلادش در شهرها بسیار بالاتر از روستاهاست اما برنامه‌های هدفمند و فناوری‌های جدید (مثل پهن‌باند ماهواره‌ای و 5G) امید به کاهش این فاصله در سال‌های آینده را افزایش داده است.

ارائه‌دهندگان اصلی خدمات و اپراتورهای موبایل

دسترسی به اینترنت در بنگلادش توسط ترکیبی از اپراتورهای مخابراتی و ارائه‌دهندگان خدمات اینترنت فراهم می‌شود که هر کدام نقش خاص خود را دارند. در سمت موبایل، چهار اپراتور اصلی غالب‌اند و در پهن‌باند ثابت، صدها ISP با هم رقابت می‌کنند (بدون اینکه یک ISP اشراف کشوری مشابه اپراتورهای موبایل داشته باشد).

اپراتورهای شبکه موبایل (MNO): چهار اپراتور اصلی موبایل عبارتند از گرامین‌فون (GP)، Robi Axiata، Banglalink و Teletalk. گرامین‌فون—زیرمجموعه شرکت نروژی Telenor—بزرگترین با بیش از ۸۲ میلیون مشترک است wicinternet.org و به پوشش گسترده شهرت دارد. Robi Axiata (تحت مالکیت گروه Axiata مالزی که در ۲۰۱۶ با Airtel بنگلادش ادغام شد) دومین اپراتور با حدود ۵۹ میلیون مشترک است wicinternet.org. Banglalink (متعلق به VEON) با تقریبا ۴۳ میلیون کاربر جایگاه بعدی را دارد و Teletalk (اپراتور دولتی) حدود ۶.۵ میلیون مشترک دارد wicinternet.org. این اپراتورها روی‌هم نزدیک به ۱۰۰٪ جمعیت را با خدمات پایه صوت/پیامک و شبکه‌های داده ۳جی/۴جی تحت پوشش دارند. فقط گرامین‌فون اعلام کرده است که بیش از ۹۹٪ جمعیت را تحت پوشش خود دارد. سه اپراتور خصوصی از سرمایه‌گزاری و تخصص فنی خارجی بهره‌مندند، در حالی که Teletalk با وجود کوچکتر بودن، اغلب پروژه‌های دولتی از جمله پایلوت 5G را اجرا می‌کند. رقابت بین این اپراتورها به شدت بالاست، به‌ویژه برای جذب کاربران اینترنت موبایل. این رقابت باعث کاهش قیمت داده و تشویق به ارتقاء مستمر شبکه شده است.

از نظر خدمات، تمام اپراتورها خدمات 2G (صدا، داده EDGE)، 3G و 4G LTE را ارائه می‌دهند. 4G که در سال 2018 راه‌اندازی شد، اکنون استاندارد داده در شهرها و شهرک‌هاست؛ تا سال 2023 هر چهار اپراتور هزاران سایت 4G را راه‌اندازی کرده‌اند. کیفیت تماس و داده بسته به اپراتور و موقعیت متفاوت است – برای مثال، اخیراً بنگلالینک به عنوان سریع‌ترین اینترنت موبایل در بنگلادش شناخته شد، و 89٪ از نمونه‌های تست‌شده این اپراتور سرعت دانلود حداقل 5 مگابیت را داشتند newagebd.net. گرِیمن‌فون که به پوشش شبکه شناخته می‌شود، سرعت کمی پایین‌تر ولی پایداری بیشتری در مناطق دورافتاده دارد. روبی (شامل برند اِیرتل) جایگاهی بین این دو دارد. تلتاک، به دلیل طیف محدود و کمبود سرمایه، هم در پوشش و هم سرعت عقب‌تر است و عمدتا به عنوان شبکه پشتیبان یا ارائه‌دهنده خاص (برای برخی پکیج‌های کارمندی دولت و چند منطقه روستایی که پروژه دارد) فعالیت می‌کند.ارائه‌دهندگان خطوط ثابت و اینترنت پهن‌باند تصویر بسیار متفاوتی دارند. بنگلادش سابقه انحصار دولتی خدمات اینترنت را ندارد (BTCL جانشین شرکت تلفن دولتی، مقداری DSL/فیبر ارائه می‌دهد، اما نقش آن کم‌رنگ است). در عوض، صدها شرکت خصوصی ISP در سراسر کشور فعالیت می‌کنند. بسیاری از اینها کسب‌وکارهای کوچک هستند که فقط به یک شهر یا محله سرویس می‌دهند و معمولاً با کشیدن فیبر یا کابل به منازل خدمت‌رسانی می‌کنند. اما چند ISP بزرگ با گستره وسیع‌تری نیز وجود دارند. برای مثال، Link3، اعضای انجمن ISP مانند AmberIT، DigiNet، BDCOM، ADN و سایرین شبکه‌هایی در چندین شهر و شهرک ساخته‌اند. به‌ویژه BDCOM یکی از بزرگ‌ترین‌هاست و شبکه‌ای سراسری دارد و حتی زیرساخت ارتباطی به ISPهای کوچک‌تر می‌دهد businessinspection.com.bd. این ISPها معمولاً از طریق تعداد محدودی از دروازه‌های بین‌المللی اینترنت (IIG) که مجوز دولتی دارند با اینترنت جهانی متصل می‌شوند و اغلب ظرفیت فیبر را از شرکت‌های NTTN یا شبکه‌های فیبر نیرو/راه‌آهن اجاره می‌کنند.به دلیل تکه‌تکه بودن بازار پهن‌باند ثابت، هیچ «رهبر سهم بازار» مشابه بخش موبایل وجود ندارد. در عوض، ISPهای مختلف در مناطق مختلف پیشتازند. مثلاً در شهر داکا، چند ISP بخش عمده مشترکان خانگی را دارند، حال آنکه در چیتاگونگ یا سیلهت، شرکت‌های پیشتاز ممکن است فرق داشته باشند. پکیج‌های پهن‌باند عرضه‌شده نسبت به استانداردهای جهانی، بسیار مقرون به صرفه‌اند: یک کاربر خانگی معمولی می‌تواند اینترنت نامحدود 10 مگابیت را با حدود 600 تاکا (6 دلار) یا 20 تا 30 مگابیت را با 800 تا 1200 تاکا (8 تا 12 دلار) در ماه از بسیاری از ارائه‌دهندگان بگیرد. اغلب این بسته‌ها دارای کشینگ محلی یا اتصال به BDIX (اکسچنج داخلی) با سرعت حتی بالاتر برای محتوای بنگلادشی هستند. این امر به ایجاد یک اکوسیستم اینترنت محلی پرشور دامن زده – کاربران یوتیوب، فیسبوک و سرویس‌های استریم بنگلادشی را به شدت مصرف می‌کنند و دیتا سنترهای محلی محتوای پرطرفدار را کش می‌کنند تا مصرف پهنای باند بین‌المللی کاهش یابد.یکی از تحولات جالب، همگرایی اپراتورهای موبایل و پهن‌باند است. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، اپراتورهای موبایل خدمات اینترنت خانگی مبتنی بر شبکه‌های سلولی خود (FWA) را راه‌اندازی کرده‌اند. در اواسط 2024، گریمن‌فون، بنگلالینک و روبی هرکدام آزمایش بسته‌های پهن‌باند بی‌سیم را آغاز کردند. بسته «GPFi Unlimited» گریمن‌فون و روتر بنگلالینک امکان دریافت اینترنت پرسرعت تنها با یک مودم ویژه 4G، بدون نیاز به انتظار برای فیبر کشی را به خانوار می‌دهد thedailystar.net thedailystar.net. روبی نیز خدمات مشابهی معرفی می‌کند. این محصولات مرز میان سرویس‌های کلاسیک موبایل و ISP را کم‌رنگ می‌کنند – شرکت‌های مخابراتی با استفاده از طیف گسترده و زیرساخت خود به دنبال سهمی از بازار پهن‌باند هستند. ناظران صنعت انتظار رقابت شدید دارند، که احتمالاً منجر به کاهش بیشتر قیمت‌ها و ارتقای کیفیت خدمات ISPها خواهد شد thedailystar.net. از دید مشتری، این روند مطلوبی است: به‌ویژه در شهرها و حومه‌های کوچک‌تر، گزینه‌های بیشتری برای اینترنت خانگی ایجاد می‌شود (اگر در یک منطقه پوشش ISP مناسب نیست، راه‌حل بی‌سیم از اپراتور موبایل می‌تواند جای خالی را پر کند).در مجموع، گریمن‌فون، روبی، بنگلالینک و تلتاک بازیگران اصلی اینترنت موبایل هستند، در حالی که هیچ ISP واحدی بر بازار پهن‌باند سلطه ندارد – بلکه مجموعه‌ای رقابتی از ارائه‌دهندگان این بازار را پوشش می‌دهند. همه این بازیگران، چه بزرگ و چه کوچک، در اتصال بنگلادش نقش دارند. همکاری هم دیده می‌شود (مثلاً ISPها اغلب از زیرساخت اپراتورهای موبایل برای لینک بی‌سیم آخرین مایل استفاده می‌کنند و اپراتورهای موبایل از NTTN فیبر اجاره می‌کنند). این اکوسیستم پویا بوده و مرز بین اینترنت موبایل و ثابت با پیشرفت فناوری بیش از پیش همپوشانی پیدا می‌کند.

قیمت و سرعت اینترنت

یکی از ویژگی‌های برجسته اینترنت بنگلادش، مقرون به صرفه بودن داده است. به ویژه اینترنت موبایل از ارزان‌ترین‌های دنیا است. طبق یک نظرسنجی جهانی قیمت اینترنت (گزارش 2022 Cable.co.uk)، بنگلادش دوازدهمین کشور مقرون به صرفه دنیا برای اینترنت موبایل بود dhakatribune.com. میانگین قیمت 1 گیگابایت اینترنت موبایل در بنگلادش در سال 2022 حدود 0.32 دلار (33 تاکا) بود dhakatribune.com. برای مقایسه، در همان نظرسنجی، هند 0.17 دلار برای هر گیگ (رتبه 5)، نپال 0.21 (رتبه 10)، سریلانکا 0.25 (رتبه 11) و پاکستان 0.29 (رتبه 13) بودند dhakatribune.com – آسیای جنوبی عموماً اینترنت ارزان‌تری نسبت به جهان دارد. این قیمت پایین باعث شده حتی کاربران کم‌درآمد نیز توان خرید بسته‌های ابتدایی اینترنت را داشته باشند (مثلاً بسته‌های اجتماعی ماهانه با یک دلار یا کمتر). دلیل این قیمت پایین رقابت شدید و اتکای زیاد به اینترنت موبایل است. با بیش از صد میلیون کاربر و چندین اپراتور که برای سهم بازار رقابت می‌کنند، بسته‌های داده محصولی با حجم فروش بالا و سود کم شده‌اند. همچنین به‌سبب فراگیر نبودن پهن‌باند ثابت، اینترنت موبایل راه اصلی اتصال مردم به اینترنت است و این «بازار اشباع» قیمت را پایین نگه می‌دارد dhakatribune.com. در اصل بنگلادش (مانند هند) با بهره‌گیری از مقیاس اقتصادی و بازار رقابتی توانسته قیمت اینترنت هر گیگ را بسیار پایین نگه دارد، که این امر در کاهش شکاف دیجیتال سودمند است.البته، نیمه منفی این وضعیت در گذشته این بود که هزینه پایین با سرعت و کیفیت نسبتاً پایین همراه بود. میانگین سرعت اینترنت بنگلادش – چه موبایل چه ثابت – همواره از متوسط جهانی عقب‌تر بود. برای مثال، در سال 2022، بنگلادش رتبه 125 از 139 کشور در سرعت اینترنت موبایل را داشت و سرعت دانلود میانگین حدود 11.7 مگابیت بر ثانیه بود dhakatribune.com. آن زمان، حتی از همسایگانش مثل نپال، پاکستان، سریلانکا و هند عقب‌تر قرار داشت که (شاید تعجب‌آور باشد) همه در رده‌های 115 تا 118 بودند dhakatribune.com. خبر خوب این است که سرعت اینترنت بنگلادش در سال‌های اخیر به‌طور قابل توجهی بهبود یافته است. با گسترش شبکه‌های 4G و بهبود بک‌هاول فیبر، سرعت اینترنت موبایل رشد کرد. تا اواخر 2024، بنگلادش به رتبه 88 جهانی در شاخص جهانی Speedtest برای اینترنت موبایل رسید newagebd.net. سرعت دانلود میانگین موبایل در نوامبر 2024 به 28.26 مگابیت بر ثانیه رسید که نسبت به ماه پیش از آن (27.5 مگابیت) رشد نشان می‌داد newagebd.net. هرچند 28 مگابیت رقم فوق‌العاده‌ای نیست، اما پیشرفتی چشمگیر است و باعث شده بنگلادش از برخی همسایگان منطقه‌ای از نظر سرعت جلو بزند. (مثلاً پاکستان رتبه 97 و سریلانکا 100 را داشت که سرعتشان از بنگلادش پایین‌تر بود newagebd.net.) قابل ذکر است که هند با عرضه 5G جهشی بزرگ در سرعت موبایل برداشته – سرعت دانلود متوسط موبایل هند حدود 100.8 مگابیت (رتبه 25 جهان) بود newagebd.net. پس بنگلادش هنوز با هند و برخی بازارهای پیشرفته فاصله دارد، اما به میانگین جهانی نزدیک‌تر می‌شود.در بخش پهن‌باند ثابت هم سرعت‌ها رشد خوبی داشتند. اکنون بسیاری از خانه‌های شهری اتصالات فیبری یا کابلی با سرعت ده‌ها مگابیت دارند. طبق شاخص Speedtest، سرعت میانگین پهن‌باند ثابت بنگلادش در نوامبر 2024 حدود 48.9 مگابیت بر ثانیه بود newagebd.net. کشور در آن زمان رتبه 99 از 155 کشور را در سرعت پهن‌باند ثابت داشت، یعنی از رتبه 101 قبلی بهتر شده بود newagebd.net. دستیابی به سرعت حدود 50 مگابیت، بنگلادش را از نظر اینترنت ثابت در جایگاهی مناسب در جهان قرار می‌دهد – نه پیشتاز، اما تقریباً برابر با میانگین جهانی. وضعیت پهن‌باند ثابت همسایگان متفاوت است: میانگین سرعت ثابت هند بیشتر است (بالای 60 مگابیت en.wikipedia.org)، نپال با توسعه سریع فیبر، سرعت ثابت بالای 70 مگابیت دارد en.wikipedia.org، و سریلانکا زیر 23 مگابیت است (بسیاری از سریلانکایی‌ها بیشتر از موبایل استفاده می‌کنند) en.wikipedia.org. پیشرفت مستمر بنگلادش ناشی از گذار به فیبر اوپتیک در آخرین مایل و بهبود پهنای باند بین‌المللی است. البته هنوز در مناطق روستایی معمولاً پهن‌باند ثابت وجود ندارد و کاربران فقط اینترنت موبایل دارند که احتمالاً از وای‌فای شهری کندتر است.

همچنین شایان ذکر است که عوامل تداوم و کیفیت نیز اهمیت دارند. با اینکه سرعت‌های متوسط ذکر شده‌اند، بسیاری از کاربران نوسان را تجربه می‌کنند. مفهوم «کیفیت پهن‌باند» شامل تأخیر، پایداری و غیره است. شبکه‌های بنگلادش با چالش‌هایی نظیر قطع برق (لود-شِدینگ) روبرو هستند که می‌تواند اتصال را مختل کند – اگر آنتن‌های موبایل برای مدت طولانی برق نداشته باشند، اینترنت موبایل قطع می‌شود و اگر تأمین‌کنندگان اینترنت پشتیبان نداشته باشند، اینترنت خانگی نیز قطع خواهد شد. این مسائل گاهی بیشتر از صرفاً سرعت خام، بر ادراک کیفیت تاثیر می‌گذارد. اینترنت ماهواره‌ای (که بعداً بحث خواهد شد) به عنوان راهی برای رفع چنین مشکلاتی با ایجاد افزونگی تلقی می‌شود thedailystar.net.

از لحاظ قیمت‌گذاری پهن‌باند، همانطور که اشاره شد، هزینه آن به طور مطلق از موبایل بیشتر است اما همچنان نسبتاً مقرون‌به‌صرفه به حساب می‌آید. یک خط اینترنت خانگی پهن‌باند نامحدود با سرعت ۲۰ تا ۲۵ مگابیت بر ثانیه ممکن است ماهانه حدود ۱۰۰۰ تاکا (حدود ۱۰ دلار) هزینه داشته باشد که برای خانواده‌های طبقه متوسط در شهرها معقول است. دولت نظارت و مداخله‌هایی بر قیمت اینترنت پهن‌باند دارد تا آن را مصرف‌کننده‌پسند نگه دارد. در سال ۲۰۲۱، نهاد تنظیم‌گر بخش ارتباطات دستورالعمل‌هایی برای قیمت‌گذاری یکسان در سراسر کشور («یک کشور، یک نرخ») وضع کرد که پکیج‌ها را (مثلاً طرح‌های ۵، ۱۰، ۲۰ مگابیت) با نقاط قیمتی ثابت استاندارد کرد تا از گران‌فروشی خارج از شهرهای بزرگ جلوگیری کند. هرچند به‌شکل دقیق اجرا نمی‌شود اما نشانه‌ای برای کاهش تعرفه‌های پهن‌باند بود. بر این اساس، شواهد غیررسمی نشان می‌دهد که نرخ اشتراک اینترنت پهن‌باند با کاهش هزینه و افزایش سرعت، رو به رشد بوده است.

در جمع‌بندی، بنگلادش اینترنت را با هزینه بسیار پایین به ازای هر گیگابایت ارائه می‌دهد که استفاده گسترده به ویژه از طریق دیتای موبایل را ممکن ساخته است. سرعت‌هایی که زمانی بسیار پایین بودند، اکنون به سطح متوسط رسیده‌اند، گرچه هنوز جای رشد تا رسیدن به معیارهای جهانی وجود دارد. ترکیب هزینه پایین و بهبود سرعت، آینده روشنی را نوید می‌دهد: کاربران خواهند توانست بیشتر فعالیت‌های آنلاین (استریم، تماس تصویری، آموزش مجازی) را بدون هزینه‌های بازدارنده انجام دهند. سیاست‌گذاران همچنان تأکید دارند که اینترنت باید مقرون‌به‌صرفه بماند تا چشم‌انداز بنگلادش دیجیتال محقق شود و تا کنون رقابت بازار با این هدف همسو بوده است.

سیاست‌ها و مقررات دولتی و ابتکارات توسعه دیجیتال

دولت بنگلادش نقش کلیدی در گسترش دسترسی اینترنت و ترویج خدمات دیجیتال ایفا کرده است. تحت عنوان «بنگلادش دیجیتال»، در سال ۲۰۰۹ راهبردی جامع برای تحول کشور از طریق فناوری تدوین شد. این چشم‌انداز که توسط دولت نخست‌وزیر شیخ حسینه پیگیری شد، بر چهار ستون استوار است: توسعه منابع انسانی، دولت دیجیتال، اتصال و زیربنا، و ترویج صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) netmission.asia. در دهه گذشته، سیاست‌ها، پروژه‌ها و مقررات متعددی از این چشم‌انداز نشأت گرفت.

ابتکار بنگلادش دیجیتال (۲۰۰۹–۲۰۲۱): این برنامه نخستین بار در سال ۲۰۰۸ به عنوان یکی از وعده‌های انتخاباتی اعلام شد و هدف آن پل زدن بر شکاف دیجیتال و توانمندسازی مردم از طریق ICT بود netmission.asia. دولت، دیجیتالی‌سازی را به یک اولویت سیاسی بدل کرد که موجب توسعه شتابان زیربنای ICT و دولت الکترونیک شد. تا پایان سال ۲۰۲۱ (به عنوان سال نمادین برای بنگلادش دیجیتال)، کشور بسیاری از اهداف را محقق ساخت: اکثر خدمات دولتی به‌طور کامل یا جزئی دیجیتال شدند، ضریب نفوذ اینترنت و موبایل رشد تصاعدی یافت، و صادرات حوزه ICT (مانند خدمات نرم‌افزاری) به‌طور چشم‌گیری افزایش یافت netmission.asia. برای تحقق این اهداف، دولت هزاران مرکز دیجیتال در سطح اتحادیه‌ها و شهرداری‌ها ایجاد کرد تا خدماتی مانند اسناد اراضی، صدور شناسنامه، پزشکی از راه دور و مجوزها را از طریق بسترهای آنلاین به درب خانه شهروندان برساند. تاکنون بیش از «۱۲۰ میلیون خدمت» از این مراکز ارائه شده است netmission.asia. ابتکار بنگلادش دیجیتال به‌طور گسترده به عنوان یک موفقیت سیاستی تلقی می‌شود که ایده پیوند فناوری و توسعه را به جریان اصلی برد. این روند با هماهنگی عالی از طریق برنامه دسترسی به اطلاعات (a2i) دفتر نخست‌وزیر همراه شد که نوآوری‌هایی چون خدمات مالی موبایلی و کلاس‌های هوشمند را آزمایش کرد. دولت همچنین سیاست‌هایی حمایتی تصویب کرد – برای مثال کاهش تعرفه واردات گوشی هوشمند، ایجاد پارک‌های فناوری برای شرکت‌های IT، و تدوین سیاست ملی پهن‌باند (۲۰۰۹) که اهدافی برای پوشش سراسری اتصال اینترنت تعیین کرد a4ai.org a4ai.org. (مقامات اشاره کرده‌اند که سیاست پهن‌باند ۲۰۰۹ اکنون نیاز به روز رسانی دارد تا فناوری‌های جدید و اهداف بلندپروازانه‌تر را لحاظ کند a4ai.org a4ai.org.)

برای ادامه این شتاب، دولت مرحله بعدی را معرفی کرد: «بنگلادش هوشمند ۲۰۴۱». پس از تحقق عمده اهداف بنگلادش دیجیتال تا سال ۲۰۲۱، حزب حاکم عوامی لیگ در انتخابات ۲۰۲۴ بر دگرگونی کشور به کشوری «هوشمند» تا سال ۲۰۴۱ تاکید کرد netmission.asia netmission.asia. بنگلادش هوشمند بر فناوری‌های پیشرفته و سامانه‌های هوشمند تأکید دارد – چهار ستون آن عبارتند از: شهروند هوشمند، دولت هوشمند، اقتصاد هوشمند و جامعه هوشمند netmission.asia. این چشم‌انداز، آینده‌ای با اینترنت 5G/6G، یکپارچگی اینترنت اشیا در زیرساخت، اقتصاد بدون پول نقد، خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی و نوآوری‌های پیشرفته را ترسیم می‌کند. دولت هم‌اکنون اجرای ابتکاراتی چون کارت ملی هوشمند، برنامه‌ریزی برای شهرهای هوشمند و تقویت امنیت سایبری و چارچوب‌های حکمرانی داده را آغاز کرده است. «بنگلادش هوشمند» در واقع نقشه راه توسعه دیجیتال کشور برای دو دهه آینده خواهد بود و ادامه‌دهنده مسیر بنگلادش دیجیتال است.

در حوزه مقررات و حکمرانی اینترنت، کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات بنگلادش (BTRC) نهاد مرکزی است. BTRC مجوزهای لازم (برای ISPها، اپراتورهای موبایل، IIG و غیره) را صادر، طیف فرکانسی را تخصیص و کیفیت خدمات را پایش می‌کند. این کمیسیون نقش کلیدی در بازگشایی این حوزه داشته است – مثلاً برگزاری مناقصه طیف فرکانسی 3G و 4G در زمان مناسب (۲۰۱۳ و ۲۰۱۸) و همچنین آماده‌سازی اخیر برای تخصیص 5G. در اواخر ۲۰۲۳، BTRC همچنین دستور‌العمل‌هایی برای پذیرش خدمات اینترنت مدار غیرثابت ماهواره‌ای (NGSO) (مانند استارلینک) تدوین کرد که نشان‌دهنده رویکرد باز مقرراتی نسبت به فناوری‌های جدید است jagonews24.com. با این حال، دولت گاهی رویکردی سختگیرانه بر محتوا و استفاده از اینترنت در پیش گرفته است. قوانینی نظیر قانون امنیت دیجیتال (اکنون قانون امنیت سایبری ۲۰۲۳) به دلیل برخی مواد احتمالی برای محدودسازی آزادی بیان آنلاین و وضع محدودیت‌های محتوایی، مورد نقد قرار گرفته‌اند، هرچند دولت این اقدامات را برای امنیت ملی و مقابله با پورنوگرافی ضروری می‌داند netmission.asia. دولت تأکید می‌کند این تدابیر برای محیط دیجیتال ایمن الزام‌آور است ولی جامعه مدنی خواهان تعادلی است تا مانع نوآوری و دسترسی به اطلاعات نشود.

یکی دیگر از محورهای سیاستی مهم، «شمول دیجیتال» و دسترسی همگانی است. بنگلادش متعهد به اهداف کمیسیون پهن‌باند سازمان ملل برای سال ۲۰۳۰ است؛ اهدافی که دسترسی اینترنتی مقرون‌به‌صرفه و سراسری را دنبال می‌کند a4ai.org. در همین راستا، دولت اهدافی چون اتصال همه مدارس به اینترنت تا ۲۰۳۰ a4ai.org و تضمین وجود اتصال پرسرعت در هر روستا را تعیین کرده است (که معمولاً به صورت «هیچ روستایی نباید جامانده باشد» بیان می‌شود). ابتکار روستای من – شهر من که قبلاً به آن اشاره شد، بخشی از این بسته سیاستی برای کاهش فاصله شهری-روستایی با ارتقا زیرساخت‌ها و اتصال روستایی است a4ai.org. برای تأمین مالی اتصال در مناطق کم‌بازده، رگولاتور یک صندوق تعهد اجتماعی (SOF) را مدیریت می‌کند که درصد کوچکی از درآمد اپراتورها را دریافت می‌کند. این صندوق پروژه‌های روستایی نظیر ساخت دکل‌های مخابراتی در مناطق دورافتاده و اتصال اتحادیه‌های محلی با فیبر نوری را تأمین مالی می‌کند. برای مثال، همانطور که قبلاً گفته شد، پروژه ۲۰۲۶ کرور تاکایی اتصال مناطق دور (مصوب ۲۰۲۲) با منابع این صندوق و توسط نهادهایی مانند شورای رایانه بنگلادش، تل‌تاک و شرکت ماهواره‌ای بانگابندهو اجرا می‌شود thedailystar.net thedailystar.net.

دولت همچنین تمایل خود را برای مداخله در قیمت‌گذاری و رقابت در مواقع لزوم نشان داده است. به عنوان مثال، در سال ۲۰۲۰، زمانی که یک ادغام بزرگ (رابی-ایرتل) بازار موبایل را تغییر داد، BTRC شرایطی را برای حمایت از مصرف‌کنندگان اعمال کرد. قوانینی وجود دارد که استانداردهای کیفیت خدمات را تضمین می‌کند، مانند حداقل سرعت پهن‌باند و افشای سیاست‌های استفاده منصفانه. در سال ۲۰۲۱، هنگامی که تقاضای عمومی برای پهن‌باند ارزان‌تر افزایش یافت، بخش پست و ارتباطات حتی طرحی برای استانداردسازی قیمت‌های پهن‌باند («یک کشور، یک تعرفه») اعلام کرد که باعث شد بسیاری از ارائه‌دهندگان اینترنت داوطلبانه قیمت‌ها را کاهش دهند. در حالی که بازار ارتباطات بنگلادش عمدتاً آزاد و مبتنی بر بخش خصوصی است، دولت از طریق سیاست‌گذاری و مالکیت تلتاک و BTCL همچنان نفوذ قابل توجهی دارد.

پشتوانه همه این اقدامات، پذیرش این موضوع در بالاترین سطوح دولت است که فاوا (ICT) یک شتاب‌دهنده توسعه است. نخست‌وزیر حسینه و مشاور او در امور فاوا بارها درباره استفاده از اتصال برای رسیدن به وضعیت کشور با درآمد متوسط و فراتر از آن سخن گفته‌اند. این اراده سیاسی منجر به تخصیص بودجه‌های کلان برای پروژه‌های فاوا، معافیت‌های مالیاتی برای سرمایه‌گذاری‌های فناوری و برنامه‌های ملی سواد دیجیتال (مانند آموزش جوانان در زمینه فریلنسینگ و کدنویسی) شده است. نتایج این امر آشکار است: رتبه بنگلادش در شاخص توسعه دولت الکترونیک سازمان ملل در سال ۲۰۲۲ یازده پله صعود کرد و در میان کشورهای کمتر توسعه‌یافته پیشتاز شد tbsnews.net. خدمات عمومی مانند اظهارنامه مالیاتی، درخواست گذرنامه و ثبت‌نام واکسن به صورت آنلاین ارائه می‌شوند که نشان‌دهنده حرکت دولت به سوی دیجیتالی‌سازی است.

خلاصه اینکه توسعه اینترنت در بنگلادش تصادفی نبوده است – بلکه پشتوانه سیاست‌ها و ابتکارات قوی دولتی دارد. از «بنگلادش دیجیتال» تا «بنگلادش هوشمند»، از اصلاحات نظارتی تا پروژه‌های زیربنایی، دولت به طور فعال چشم‌انداز دیجیتال را شکل داده است. با اینکه هنوز چالش‌هایی باقی مانده است (مانند اطمینان از اینکه مقررات مانع نوآوری نشوند، بهبود امنیت سایبری و غیره)، همکاری میان چشم‌انداز دولت و اجرای بخش خصوصی همچنان اتصال بنگلادش را به پیش می‌برد. محیط سیاستی امروز، محیطی است که رشد سرویس‌های اینترنت را تشویق می‌کند، به دنبال مقرون‌به‌صرفه شدن آن‌هاست و از آن‌ها برای بهبود حکمرانی و زندگی شهروندان بهره می‌برد.

اینترنت ماهواره‌ای: دسترسی، ارائه‌دهندگان و اثرات احتمالی

همزمان با تلاش بنگلادش برای اتصال جوامع دورافتاده، اینترنت ماهواره‌ای به عنوان جبهه‌ای جدید و هیجان‌انگیز مطرح شده است. به طور سنتی، بنگلادش برای پخش تلویزیونی ماهواره‌ای و برخی ارتباطات داده سازمانی از ماهواره استفاده می‌کرد، اما نه برای اینترنت انبوه. این وضعیت با ظهور خدمات اینترنت ماهواره‌ای مدار پایین (LEO) مانند استارلینک اسپیس‌ایکس در حال تغییر است. در سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴، بنگلادش گام‌هایی جسورانه برای باز کردن درهای خود به روی ارائه‌دهندگان اینترنت ماهواره‌ای برداشت. BTRC در اواخر سال ۲۰۲۴ یک چارچوب مقرراتی برای خدمات ماهواره غیرثابت GEO تدوین کرد تا بازیگران جهانی را جذب کند و مجوز فعالیت دروازه‌های اینترنت ماهواره‌ای را به اپراتورهای داخلی بدهد jagonews24.com. تا اوایل سال ۲۰۲۵ این تلاش‌ها به ثمر نشست: استارلینک رسماً مجوز فعالیت در بنگلادش را دریافت کرد – که بنگلادش را به دومین کشور جنوب آسیا (پس از سریلانکا) تبدیل کرد که خدمات استارلینک را پذیرفته است thedailystar.net aa.com.tr.

ورود استارلینک اتفاقی مهم محسوب می‌شود. در آوریل ۲۰۲۵، دولت یک مجوز ۱۰ ساله به استارلینک اعطا کرد و مجوز واردات تجهیزات، استفاده از طیف فرکانسی و استقرار پایانه‌های کاربر در سراسر کشور را صادر نمود aa.com.tr aa.com.tr. تأیید نهایی از سوی دفتر (سرپرست) مشاور ارشد صورت گرفت که نشان‌دهنده حمایت در سطح عالی از این اقدام بود thedailystar.net. حضور استارلینک انتظار می‌رود ظرفیت و پوشش اینترنت بنگلادش را افزایش دهد، به ویژه برای مناطق دوردست و کمتر بهره‌مند. مسئولان اشاره کردند که ارتباطات ماهواره‌ای پرسرعت استارلینک می‌تواند برای اتصال مکان‌هایی که کابل فیبر نوری هنوز نرسیده، مانند جزایر رودخانه‌ای (چارها)، تالاب‌های عمیق (هورها)، مناطق کوهستانی اقوام و سواحلی که در معرض خطر بلایای طبیعی هستند، ارزشمند باشد thedailystar.net. در این مناطق، نصب فیبر یا نگهداری دکل تلفن همراه دشوار است اما یک دیش ماهواره‌ای می‌تواند اینترنت را مستقیماً از آسمان دریافت کند. افزون بر این، سرویس استارلینک به عنوان مقاوم در برابر قطعی برق معرفی شده است – چون به دکل محلی که شاید برقش قطع شود وابسته نیست؛ کاربری که کیت استارلینک و منبع تغذیه پشتیبان داشته باشد، حتی در زمان قطع برق‌های طولانی نیز آنلاین خواهد ماند thedailystar.net. این موضوع می‌تواند برای بنگلادش که قطع برق‌ها در مناطق روستایی اغلب ارتباطات را مختل می‌کند، تحولی اساسی ایجاد کند.

اثر بالقوه استارلینک و منظومه‌های مدار پایین مشابه تنها به اینترنت مصرف‌کنندگان محدود نمی‌ماند. کارشناسان صنعت از آن به عنوان یک «انقلاب خدمات داده» یاد می‌کنند و مصارف آن در پشتوانه ارتباطات و اینترنت اشیاء jagonews24.com jagonews24.com را برمی‌شمارند. برای مثال، استارلینک می‌تواند راهکاری سریع برای ارتباط پشتوانه اپراتورهای موبایل فراهم کند: به جای ساخت لینک مایکروویو یا فیبر نوری تا یک دکل دورافتاده، می‌توانند از استارلینک برای انتقال ترافیک آن سایت به هسته شبکه استفاده کنند. همچنین برای اتصال اینترنت اشیاء در کشاورزی یا پایش زیست‌محیطی مناطق دورافتاده (مثلاً شبکه‌های حسگری که از طریق ماهواره گزارش می‌دهند) کاربرد دارد. در مدیریت بحران، اینترنت ماهواره‌ای به تیم‌های امدادی امکان می‌دهد در زمان قطع شبکه‌های زمینی، ارتباط داشته باشند – مسئله‌ای واقعی برای بنگلادش که در معرض طوفان و سیل قرار دارد. با توجه به این مزایا، دستورالعمل دولت اجازه می‌دهد اپراتورهای ماهواره‌ای به طور کامل با سرمایه‌گذاری خارجی یا مشارکت محلی وارد شوند و شروطی برای امنیت داده (مانند الزام به داشتن دروازه ارتباطی داخل بنگلادش برای پایش ترافیک) تعیین شده است jagonews24.com jagonews24.com.

در حالی که استارلینک پیشگام است، بنگلادش به روی سایر ارائه‌دهندگان ماهواره‌ای نیز باز است. وان‌وب (OneWeb)، شبکه ماهواره‌ای مدار پایین بریتانیا (با مشارکت بهارتی هند)، در آینده ممکن است خدمات خود را در بنگلادش عرضه کند، احتمالاً از طریق اپراتورهای مخابراتی. افزون بر این، بنگلادش اهداف ماهواره‌ای خود را نیز دنبال می‌کند: ماهواره بنگابندو-۱ که در ۲۰۱۸ به فضا پرتاب شد، ماهواره‌ای ژئواستیشنری است که عمدتاً برای پخش تلویزیونی و ارتباطات دولتی به کار می‌رود. هرچند ابتدا برای اینترنت طراحی نشده بود، اما بنگابندو-۱ در پروژه‌های آزمایشی برای اتصال اینترنتی مدارس دورافتاده و کیوسک‌های روستایی استفاده شده است thedailystar.net. اکنون دولت برنامه‌ریزی برای ماهواره بنگابندو-۲ را در دستور کار دارد که طبق دستور نخست‌وزیر باید در سال‌های آینده با قابلیت‌های بالاتر به فضا ارسال شود dhakatribune.com. احتمالاً ماهواره دوم تمرکز بیشتری بر محموله‌های ارتباطی خواهد داشت که خدمات اینترنت پهن‌باند (شاید با استفاده از باند Ka) را هم دربر گیرد. این کار می‌تواند مکمل خدمات LEO خارجی باشد و ظرفیت حاکمیتی برای مصارف مشخص (و حتی صادرات پهنای باند به دیگر کشورها) ایجاد کند.

در زمینه دسترسی و قیمت‌گذاری، بنا بر گزارش‌ها در اواسط ۲۰۲۵، استارلینک در حال آماده‌سازی جهت شروع خدمات خود در بنگلادش است. این شرکت درصدد تهیه طرح تعرفه است تا به BTRC ارائه کند aa.com.tr. اگرچه قیمت‌های دقیق محلی هنوز اعلام نشده، اما با توجه به قیمت‌های جهانی استارلینک می‌توان انتظار داشت هزینه تجهیزات سخت‌افزاری چند صد دلار و اشتراک ماهانه حدود ۸۰ تا ۱۰۰ دلار باشد. این رقم به مراتب بالاتر از هزینه اینترنت معمول در بنگلادش است. یک مصرف‌کننده روستایی که مثلاً ماهانه ۵۰۰ تاکا (۵ دلار) برای بسته موبایل خود پرداخت می‌کند، بعید است بتواند ۱۰۰ دلار بابت استارلینک بپردازد. بنابراین استفاده اولیه استارلینک احتمالاً محدود به کسب‌وکارها، سازمان‌های توسعه‌ای و کاربران مرفه در مناطق دورافتاده خواهد بود که به اتصال مطمئن نیاز دارند. مدارس، بیمارستان‌ها یا دفاتر دولت محلی روستایی نیز ممکن است ذینفعان اصلی باشند (احتمالاً از طریق یارانه‌های دولتی یا پروژه‌های USO). در بلندمدت اگر هزینه‌ها کاهش یابد یا مدل‌های جمعی (مانند وای‌فای روستا با یک دیش استارلینک) اجرا شود، کاربران عمومی بیشتری می‌توانند بهره‌مند شوند.

علاوه بر استارلینک، برخی شرکت‌های محلی نیز فعالیت خود را در عرصه ماهواره آغاز کرده‌اند. برای مثال، شرکت ماهواره‌ای بنگلادش (BSCL، اپراتور Bangabandhu-1) همان‌طور که اشاره شد، در پروژه‌هایی برای ارتباط روستاهای دورافتاده از طریق ماهواره فعالیت می‌کند و همچنین مذاکراتی را جهت اجاره ظرفیت از ماهواره‌های دیگر برای گسترش دسترسی اینترنت داشته است. حمایت‌های قانونی نیز مثبت بوده است – با تعیین رژیم صدور مجوز شفاف و هزینه‌های نسبتاً کم (مثلاً ۱۰ هزار دلار هزینه صدور مجوز و ۵۰ هزار دلار هزینه سالانه)، jagonews24.com بنگلادش ورود شرکت‌های اینترنت ماهواره‌ای به بازار را تسهیل کرده است.

جمع‌بندی: اینترنت ماهواره‌ای آماده است تا «لایه سوم» را به هرم دسترسی اینترنت بنگلادش اضافه کند (موبایل و فیبر دو لایه اول هستند). این فناوری جایگزین شبکه‌های زمینی نخواهد شد، بلکه با پر کردن شکاف‌های پوشش‌دهی و افزودن تاب‌آوری، آن‌ها را تکمیل خواهد کرد. سیاست‌گذاران امیدوارند که پوشش ماهواره‌ای مدار پایین (LEO) بتواند تضمین کند هیچ منطقه‌ای بیش از حد دشوار و هیچ جامعه‌ای بیش از حد دورافتاده نیست که نتوان آن را متصل کرد. اگر این برنامه‌ها به درستی پیاده‌سازی شوند، می‌توانند به شکل چشمگیری اتصال روستاها را تسریع کرده و از هدف کشور برای حذف محرومیت دیجیتال حمایت کنند. در سال‌های پیش‌رو، دنبال کردن روند استقرار استارلینک و دیگر خدمات ماهواره‌ای بالقوه در بنگلادش، بخش مهمی از داستان گسترش اتصال خواهد بود.

چالش‌ها و فرصت‌ها در گسترش دسترسی

گسترش بیشتر دسترسی اینترنت در بنگلادش – برای پوشش جمعیت کمتر برخوردار و بهبود کیفیت – با مجموعه‌ای از چالش‌ها و فرصت‌ها همراه است. پرداختن به این مسائل برای آینده دیجیتال کشور حیاتی خواهد بود.

چالش‌ها: (موانع کلیدی که بنگلادش در گسترش دسترسی و کیفیت اینترنت با آن‌ها روبه‌رو است)

• شکاف‌های زیرساختی: باوجود پیشرفت‌ها، زیرساخت‌های پایه نیاز به ارتقاء دارند. همان‌طور که اشاره شد، بخش بزرگی از شبکه فیبر بهینه نیست (بیش از ۵۰٪ مطابق استاندارد 4G نیست) ficci.org.bd که موجب گلوگاه شدن انتقال داده‌های پرسرعت می‌شود. در مناطق روستایی تعداد دکل‌های مخابراتی کمتر است و بسیاری از آن‌ها هنوز از فناوری 4G پشتیبانی نمی‌کنند یا ظرفیت بک‌هاول کافی ندارند. گسترش فیبر و برق‌رسانی به مناطق دورافتاده (جزایر، تپه‌ها، جنگل‌ها) بسیار دشوار و پرهزینه است. علاوه بر این، زمین‌های مسطح رودخانه‌ای بنگلادش باعث می‌شوند شبکه‌ها با مشکلاتی مانند شسته شدن کابل‌ها یا دکل‌ها توسط سیل و رودخانه دست به گریبان باشند. نگهداری زیرساخت‌ها در کشوری آسیب‌پذیر در مقابل بلایای طبیعی (توفان، سیل، صاعقه) یک چالش مداوم است.
• قابلیت پرداخت برای اقشار فقیر: اگرچه قیمت داده ارزان است، هزینه دستگاه و حتی تعرفه‌های کوچک هم برای فقیرترین اقشار مانع محسوب می‌شود. بسیاری از خانواده‌های روستایی هنوز توان خرید گوشی هوشمند یا رایانه را ندارند. استفاده اینترنت در میان گروه‌های کم‌درآمد و با سواد پایین کم است. گزارش BBS که به استفاده ۳۶.۵٪ در روستا و ۷۱.۴٪ در شهر اشاره کرده dhakatribune.com بخشی از همین شکاف اقتصادی را نشان می‌دهد – ساکنان شهر اغلب ثروتمندترند. تضمین اینکه جمعیت آفلاین باقی‌مانده (اغلب ۲۰–۳۰٪ فقیرترین‌ها) توانایی خرید دستگاه و اتصال را داشته باشند یک چالش عمده است.
• سواد و آگاهی دیجیتال: نبود مهارت‌های دیجیتال و آگاهی مانع پذیرش اینترنت در برخی گروه‌ها (مخصوصاً بزرگسالان سالخورده، زنان روستایی و جوامع به حاشیه رانده شده) شده است. حتی زمانی که اتصال وجود دارد، بسیاری نمی‌دانند چگونه به‌طور مفید از آن استفاده کنند – مثلاً استفاده از موتور جستجو، فرم‌های آنلاین یا پرداخت دیجیتال. این موجب شکاف کاربردی می‌شود: متصل بودن در برابر استفاده مؤثر از اتصال. ارتقاء سطح سواد دیجیتال نیازمند آموزش و توانمندسازی در سطح پایه است.
• مشکلات کیفیت و اطمینان: داشتن اتصال اینترنت کافی نیست اگر تجربه کاربری ضعیف باشد. بسیاری از کاربران از کندی سرعت در ساعات شلوغی، قطع تماس یا باز نشدن وب‌سایت‌ها گلایه دارند. عوامل مؤثر شامل ازدحام شبکه (به‌ویژه در شبکه‌های موبایل با فرکانس محدود)، قطعی برق و در مواردی هم قطع یا کندی عمدی اینترنت به دلایل امنیتی است. گاهی اوقات قطع یا کندسازی اینترنت باعث اختلال اساسی و کاهش اعتماد کاربران می‌شود. همچنین تأخیر زیاد در لینک‌های بین‌المللی و بهینه‌سازی ضعیف نقاط تبادل اینترنت داخل کشور نیز مشکل‌ساز است. در نتیجه، تجربه کاربری، به‌ویژه خارج از شهرهای بزرگ، ممکن است ناهمگون باشد.
• موانع سیاست‌گذاری و قانونی: بااینکه دولت حامی رشد دیجیتال است، برخی محدودیت‌های قانونی همچنان دردسرسازند. طبق تحلیل FICCI، اپراتورهای موبایل پیش‌تر از کشیدن فیبر اختصاصی منع شده و مجبور به استفاده از خدمات ثالث با هزینه بالا بودند ficci.org.bd ficci.org.bd. چنین سیاست‌هایی که با هدف جلوگیری از موازی‌کاری وضع شده بود، به‌طور ناخواسته رشد فیبر برای بک‌هاول موبایل را کند کرد. اگرچه به‌تازگی قوانین نرم‌تر شده، اما تأخیرهای بروکراتیک، مساله قیمت‌گذاری طیف فرکانسی (تأخیر عرضه 5G به علت اختلاف بر سر قیمت فرکانس) و مالیات سنگین بر مخابرات (مالیات بر ارزش افزوده، عوارض) موجب کاهش انگیزه یا توان اپراتورها برای توسعه شبکه‌ها می‌شود. این صنعت پیوسته خواهان سیاست‌های مالیاتی و قانونی مساعدتر برای سرعت گرفتن توسعه شبکه است.
• چالش‌های جغرافیایی و اقلیمی: جغرافیای بنگلادش – دلتای وسیع با رودخانه‌های فراوان – استقرار زیربنا را پرهزینه می‌کند (کابل‌گذاری زیر آب برای عبور از رودخانه‌ها، دکل‌های مرتفع در مناطق سیلابی و غیره). تغییرات اقلیمی نیز سیل و فرسایش رودخانه‌ها را تشدید کرده و به زیرساخت‌های موجود آسیب می‌زند. مناطق ساحلی به راهکارهای مقاوم در برابر توفان نیاز دارند. هر سال طوفان‌های شدید زیرساخت مخابراتی جنوب را تخریب می‌کند و ساخت مجدد پرهزینه است. در نتیجه، مقاوم‌سازی اقلیمی باید در برنامه‌های توسعه لحاظ شود که از نظر فنی و مالی چالشی بزرگ است.

فرصت‌ها: (عوامل کلیدی مثبت و مسیرهایی که بنگلادش می‌تواند برای بهبود دسترسی اینترنت از آن بهره بگیرد)

• تعهد سیاسی قوی: دستورکار دولت (بنگلادش دیجیتال ← بنگلادش هوشمند) افق و مأموریت روشنی برای اتصال رقم زده است. حمایت در سطوح بالا به معنای تأمین منابع و اولویت‌بخشی به پروژه‌های بزرگ (مانند اتصال روستاها، ارتقاء فیبر در سراسر کشور) است. به‌عنوان مثال، دولت متعهد شده است تمام مدارس را تا ۲۰۳۰ به اینترنت متصل کند و اطمینان یابد همه روستاها به شبکه دسترسی دارند در قالب برنامه‌هایی مانند «روستای من–شهر من» a4ai.org. این حمایت از بالا می‌تواند منابع و ذینفعان را به سمت دسترسی همگانی بسیج کند.
• جمعیت جوان و آشنا به فناوری: بیش از ۵۰٪ جمعیت بنگلادش زیر ۳۰ سال است. این جمعیت جوان به سرعت فناوری‌ها و خدمات جدید را می‌پذیرند. رشد چشمگیر کاربران شبکه‌های اجتماعی (بیش از ۴۵ میلیون نفر در سال ۲۰۲۳) و محبوبیت خدمات مالی موبایلی (نگد، بیکش و…) نشان می‌دهد با فراهم شدن بستر، مردم زندگی دیجیتال را می‌پذیرند. این موجب چرخه مطلوبی می‌شود: تقاضای قوی برای خدمات اینترنت که در نتیجه سرمایه‌گذاری برای توسعه این خدمات را جذب می‌کند. همچنین نیروی انسانی ماهر و جوان (برنامه‌نویسان، پشتیبانی IT، کارآفرینان حوزه فناوری) موتور رشد اقتصاد دیجیتال خواهد بود.
• بازار رقابتی مخابرات: تعدد اپراتورها و ارائه‌دهندگان خدمات اینترنت در بنگلادش مانع از ایجاد رکود شده است. رقابت باعث شده قیمت‌ها پایین بماند و می‌تواند نوآوری بیشتری بیاورد. اکنون شاهد سرمایه‌گذاری در 4G/5G، هم‌گرایی ثابت–سیار (FMC) و بهبود خدمات مشتری هستیم. ورود قریب‌الوقوع استارلینک و دیگران، رقابت جدیدی در حوزه پهن‌باند ایجاد می‌کند aa.com.tr aa.com.tr که این فشار می‌تواند اپراتورهای محلی را به ارائه خدمات بهتر، سرعت بیشتر یا پوشش نقاطی که تا امروز نادیده گرفته می‌شدند وادار کند. همچنین رقابت، بستر همکاری بخش دولتی و خصوصی را نیز فراهم می‌آورد – مثل همکاری اپراتورها با دولت برای پروژه‌های پوشش‌دهی جدید و افزایش مشترکین.
• پیشرفت فناوری: تقارن زمانی ظهور فن‌آوری‌های نوین مانند 5G و ماهواره‌های LEO با تلاش‌های بنگلادش جهت رفع شکاف‌های باقی‌مانده، فرصتی مغتنم است. عرضه 5G در سال‌های آینده نه فقط باعث سرعت بیشتر برای مصرف‌کننده‌ها خواهد شد، بلکه به کاربردهایی مانند بی‌سیم ثابت (جایگزین فیبر آخرین مایل با 5G) و اینترنت اشیای گسترده (کشاورزی هوشمند، شبکه هوشمند) رونق می‌بخشد. بنگلادش تاکنون آزمایش‌هایی در زمینه 5G انجام داده و در حال برنامه‌ریزی برای پیاده‌سازی گسترده‌تر است؛ به محض تخصیص طیف، اپراتورهای خصوصی به احتمال زیاد عرضه آن را از مراکز شهری و مناطق ویژه اقتصادی آغاز می‌کنند. این کار، ظرفیت و سرعت را به مراتب افزایش می‌دهد و شاید باعث شود اینترنت گیگابیتی بی‌سیم برای بسیاری واقعیت پیدا کند. همزمان، پهن‌باند ماهواره‌ای راه‌حلی سریع برای مناطق دورافتاده ارائه می‌کند – همانطور که دولت آن را راه‌کاری برای مناطق سخت‌دسترسی و در مواقع بحران تلقی می‌کند thedailystar.net thedailystar.net. پذیرش این فناوری‌ها می‌تواند برخی محدودیت‌های زیرساختی سنتی را دور بزند.
• پهنای باند بین‌المللی و همگرایی منطقه‌ای: با راه‌اندازی سومین کابل زیردریایی (SMW6) و پروژه‌های دیگر، به‌زودی بنگلادش به پهنای باند بین‌المللی فراوانی دسترسی خواهد داشت. این یعنی کاربران داخلی می‌توانند به سرعت بیشتری به خدمات جهانی متصل شوند و بنگلادش می‌تواند به هاب منطقه‌ای اتصال تبدیل شود – و پهنای باند را به کشورهای همسایه مانند نپال، بوتان و شمال شرق هند صادر کند dhakatribune.com. فروش مازاد پهنای باند می‌تواند درآمدی برای سرمایه‌گذاری مجدد در زیرساخت داخلی ایجاد کند. همچنین موقعیت کشور را در ابتکارات منطقه‌ای (مثل «ابرشبکه آسیای جنوبی» برای اینترنت) تقویت می‌کند و باعث می‌شود بنگلادش قدرت چانه‌زنی بیشتری برای دریافت قیمت بهتر از ارائه‌دهندگان Tier-1 داشته باشد. افزون بر این، اتصال قوی به شبکه جهانی راه را برای رشد صنایع برون‌سپاری، رایانش ابری و مراکز داده باز می‌کند که درنتیجه گسترش شبکه‌های داخلی را توجیه‌پذیرتر می‌سازد.
• خدمات دیجیتال و فرصت‌های اقتصادی: گسترش دسترسی اینترنتی فرصت‌های اقتصادی جدیدی خلق می‌کند که خود آن هم محرک توسعه بیشتر می‌شود (حلقه بازخورد مثبت). مثلاً رشد تجارت الکترونیک در بنگلادش (انتظار می‌رود چندین میلیارد دلار شود) باعث می‌شود کسب‌و‌کارهای کوچک آنلاین شوند و مشتریان بیشتری برای خرید/بانکداری آنلاین به اینترنت علاقه‌مند شوند. تمرکز دولت بر صادرات فناوری اطلاعات (هدف‌گذاری ۵ میلیارد دلار صادرات ICT در سال‌های آتی) بدان معناست که صنعت IT بزرگی در حال شکل‌گیری است که به اینترنت قوی نیاز دارد. خدماتی مانند پزشکی از راه دور، آموزش مجازی و پلتفرم‌های فریلنسری برای مردم انگیزه مستقیم دستیابی به اینترنت ایجاد می‌کند. به ویژه در مناطق روستایی، اگر کشاورزان بتوانند قیمت بازار را با موبایل دریافت کنند یا دانش‌آموزان در کلاس‌های مجازی شرکت کنند، تقاضا برای اینترنت با معیشت مردم گره می‌خورد. کاربردهای معنادار، تقاضا را تحریک می‌کنند و برنامه‌های توسعه‌ای کشور در حال خلق همین کاربردها هستند (مانند مشاوره‌های کشاورزی دیجیتال، یارانه‌های نقدی از طریق کیف پول موبایل). این فرصت سبب می‌شود اینترنت نه فقط ابزاری مصرفی، بلکه ابزاری برای درآمدزایی و توانمندسازی شود و این فرآیند توسعه آن را پشتیبانی می‌کند.

در مجموع، بنگلادش در نقطه عطفی قرار دارد که هم چالش‌های عمده‌ای – زیرساختی، اجتماعی-اقتصادی و مقرراتی – پیش‌رویش قرار دارد و هم فرصت‌ها و منابع بی‌سابقه‌ای برای بهره‌برداری. به احتمال زیاد، در سال‌های آینده تلاش هم‌افزای دولت، همراه با صنعت خصوصی و نهادهای توسعه، برای گسترش پوشش اینترنت به هر گوشه کشور تداوم خواهد یافت. با پرداختن به چالش‌ها از طریق راه‌حل‌های نوآورانه و بهره‌گیری از فرصت‌ها، بنگلادش می‌تواند به سوی هدف دسترسی همگانی و باکیفیت اینترنت پیش رود، و این امر سیاست‌های جاه‌طلبانه کشور را برای تبدیل شدن به اقتصادی هوشمند و دانایی‌محور ممکن می‌سازد.

مقایسه با کشورهای همسایه منطقه‌ای

برای درک بهتر وضعیت اینترنت بنگلادش، مقایسه آن با برخی از همسایگان منطقه‌ای در جنوب آسیا مفید است. کشورهایی مانند هند، نپال و سری‌لانکا از نظر جمعیت‌شناسی و مرحله توسعه شباهت‌هایی با بنگلادش دارند، اما تفاوت‌هایی در دسترسی به اینترنت نمایش می‌دهند که هم پیشرفت‌های بنگلادش و هم فاصله‌های باقی‌مانده را آشکار می‌کند.

نفوذ اینترنت: نفوذ اینترنت در بنگلادش (حدود 44.5٪ جمعیت در اوایل 2025) کمتر از هند یا سری‌لانکا است، اما تقریباً در همان سطح با نپال و پاکستان قرار دارد. هند با راه‌اندازی گسترده دیجیتال (و انقلاب موبایل به رهبری Jio)، حدود 55٪ نفوذ داشته است – بیش از 800 میلیون کاربر اینترنت تا سال 2025 datareportal.com. سری‌لانکا، کشوری کوچکتر و شهری‌تر، حدود 53–54٪ نفوذ دارد (تقریباً 12.4 میلیون کاربر) datareportal.com. نپال در سال 2024 حدود 49.6٪ نفوذ داشت که تقریباً هم تراز با بنگلادش است dhakatribune.com tbsnews.net. پاکستان با توجه به جمعیت و مشکلات زیرساختی، با تخمین‌هایی در محدوده 40–48٪ در سال 2025 کمی عقب‌تر است (پاکستان حدود 116 میلیون کاربر از تقریباً 240 میلیون نفر جمعیت داشت) – یعنی بنگلادش و پاکستان از این نظر بسیار نزدیک هستند. بنابراین، بنگلادش خیلی از میانگین منطقه فاصله ندارد، اما واضح است که جا برای رشد و رسیدن به هند یا سری‌لانکا از نظر نسبت جمعیت آنلاین وجود دارد. تلاش‌های دولت در اواخر دهه 2010 به بنگلادش کمک کرد از مرز یک‌سوم عبور کند؛ حالا هدف بعدی این است که در دو سال آینده از 50٪ (نیمی از جمعیت) فراتر رود.

شکاف شهری-روستایی: اختلاف دسترسی به اینترنت بین مناطق شهری و روستایی در جنوب آسیا مسئله‌ای رایج است، اما این شکاف در بنگلادش به ویژه شدید است (همان‌طور که گفته شد، 36٪ در مقابل 71٪ استفاده). در مقایسه، نفوذ اینترنت در هند در مناطق شهری حدود 70٪ و مناطق روستایی 35٪ است (نسبتی مشابه بنگلادش). سری‌لانکا به‌دلیل مساحت کوچکتر، شکاف روستایی کمتری دارد، در حالی‌که نپال نیز تفاوت بزرگی دارد (دره کاتماندو متصل است ولی روستاهای دوردست کوهستانی بسیار کمتر متصل‌اند). همه این کشورها می‌دانند که پر کردن شکاف روستایی دشوارترین بخش برای دستیابی به دسترسی تقریبا سراسری اینترنت است. جمعیت روستایی بنگلادش (حدود 60٪ از کل جمعیت) بیشتر از سری‌لانکاست (که تنها ~20٪ روستایی است)، بنابراین چالش بزرگتری دارد. از سوی دیگر، بنگلادش می‌تواند از برنامه‌های بزرگ روستایی هند (مانند پروژه فیبر “بهارت‌نت” تا روستا) و شبکه‌های جامعه‌محور خلاقانه نپال برای بهبود اتصال روستایی خود الهام بگیرد.

سرعت ارتباط: بنگلادش در گذشته از برخی همسایگان خود عقب‌تر بوده، اما پیشرفت‌های اخیر وضعیت را تغییر داده است. سرعت اینترنت موبایل در بنگلادش (میانگین ~28 مگابیت بر ثانیه در اواخر 2024) اکنون از پاکستان و سری‌لانکا بالاتر است، طبق گزارش Speedtest Global Index newagebd.net newagebd.net. در نوامبر 2024، بنگلادش رتبه 88 جهانی را در سرعت موبایل داشت، در حالی‌که پاکستان 97 و سری‌لانکا 100 بودند newagebd.net. این نشان می‌دهد شبکه 4G بنگلادش احتمالاً در یکی دو سال اخیر سریع‌تر از آن کشورها رشد کرده است. سرعت موبایل هند اما بسیار جلوتر است – هند رتبه 25 را با میانگین حدود 100 مگابیت بر ثانیه (به لطف تصویب زودهنگام 5G و پهنای باند زیاد) دارد newagebd.net. این بستری از تضاد ساخته است: کاربران هندی یکی از سریع‌ترین داده‌های موبایل دنیا را با قیمت بسیار پایین تجربه می‌کنند – حوزه‌ای که بنگلادش هنوز در آن عقب‌تر است. سرعت پهن‌باند ثابت رتبه‌بندی متفاوتی دارد. دوباره هند رده اول را با میانگین/میانه غالباً بالاتر از 60–70 مگابیت بر ثانیه در سراسر کشور دارد en.wikipedia.org. پهن‌باند ثابت سری‌لانکا نسبتاً پایین است (~23 مگابیت بر ثانیه میانگین en.wikipedia.org)، چون بسیاری به موبایل یا ADSL قدیمی متکی هستند. نپال در شهرها پهن‌باند خوبی دارد (بیش از 50–70 مگابیت بر ثانیه در برخی گزارش‌ها en.wikipedia.org)، که احتمالاً به دلیل شرکت‌های جدید فیبری در کاتماندوست. سرعت ثابت بنگلادش با حدود 50 مگابیت بر ثانیه، در حد متوسط منطقه است. بنابراین، بنگلادش در سرعت در رده میانی قرار دارد – نه کندترین و نه سریعترین. این کشور فاصله خود با برخی همتایان در کیفیت اینترنت موبایل را به طور قابل توجهی کاهش داده که موفقیت محسوب می‌شود.

قیمت‌گذاری داده: همه کشورهای جنوب آسیا از داده موبایل ارزان بهره‌مندند، اما بنگلادش و هند برجسته‌اند. میانگین قیمت بنگلادش حدود 0.32 دلار به ازای هر گیگابایت است dhakatribune.com که کمی بالاتر از هند (~0.17 دلار) و کمی ارزان‌تر از پاکستان (0.29 دلار) و هم‌تراز با نپال/سری‌لانکا (حدود 0.20–0.25 دلار) است dhakatribune.com. در رتبه‌بندی جهانی، این کشورها از نظر مقرون‌به‌صرفه بودن در جایگاه‌های بالا قرار دارند. این یک مزیت رقابتی برای منطقه است؛ به عنوان مثال، آفریقایی‌ها یا آمریکای لاتین چندین برابر بیشتر برای داده می‌پردازند. البته، یک نکته این است که قیمت‌های پایین در بنگلادش/پاکستان منجر به درآمد متوسط سرانه پایین‌تر برای اپراتورها شده و ممکن است سرمایه‌گذاری در زیرساخت را محدود کند. راهکار هند حجم بود – مصرف داده بسیار بالا به ازای کاربر در عین قیمت پایین – که این روند اکنون در بنگلادش هم دیده می‌شود (مصرف داده به ازای هر کاربر در حال افزایش است با گسترش 4G و رشد گوشی‌های هوشمند). در حوزه پهن‌باند ثابت، مقایسه قیمتی منطقه‌ای پیچیده‌تر است، اما عموماً پهن‌باند سری‌لانکا و هند از نظر ماهیانه کمی گران‌تر از بنگلادش است، زیرا تعداد زیاد شرکت‌های اینترنتی و نبود مقررات سفت و سخت باعث رقابت و کاهش قیمت در شهرها می‌شود. یک مطالعه نشان داد بنگلادش یکی از کم‌ترین هزینه‌های ورود به اینترنت ثابت به نسبت درآمد سرانه را بین کشورهای کمتر توسعه‌یافته دارد، که نشانه مقبول‌ بودن قیمت است.

ابتکارات دولتی و وضعیت: از نظر دولت دیجیتال و سیاست، بنگلادش پیشرو میان کشورهای کمتر توسعه یافته است، اما در مقایسه با همسایگان:

• هند برنامه جامعی به نام “هند دیجیتال” دارد که با بودجه‌های کلان پشتیبانی می‌شود (برای نمونه “بهارت‌نت” هدفش اتصال هر روستا با فیبر است، شبیه اهداف بنگلادش). هند همچنین در تولید داخلی گوشی هوشمند پیشگام است که به کاهش هزینه‌ها کمک کرده.
• نپال چارچوب دیجیتال نپال را وضع کرده اما جغرافیای دشوار، پیشرفت آن را کند کرده است.
• سری‌لانکا نرخ سواد بالا و آزادسازی زودهنگام مخابراتی داشت، بنابراین برخی دستاوردهای دیجیتال را زودتر رقم زد (مانند تقریباً تمام خدمات دولت به صورت آنلاین، و سواد بالا که سواد دیجیتال را ساده‌تر می‌کند). اما مشکلات اقتصادی اخیر در سری‌لانکا روی سرمایه‌گذاری مخابراتی تاثیر گذاشته (در پذیرش 5G کند بوده‌اند).
• پاکستان نیز سیاست “پاکستان دیجیتال” را دارد اما با مشکلاتی همچون نرخ پایین سواد و شکاف جنسیتی در استفاده از اینترنت مواجه است (که بنگلادش هم تا حدی با آن روبروست).

یک موضوع قابل توجه راه‌اندازی 5G است: هند اینجا جلوتر است (5G را در سال 2022 راه‌اندازی و به سرعت گسترش داد)، سری‌لانکا حداقل شبکه آزمایشی 5G داشت اما بحران اقتصادی راه‌اندازی تجاری را به تاخیر انداخت، نپال به شکل محدود 5G را آزمایش کرده، پاکستان و بنگلادش هر دو در راه‌اندازی آن تاخیر داشته‌اند. بنگلادش با پروژه آزمایشی Teletalk در سال 2021 شروع کرد en.prothomalo.com اما راه‌اندازی گسترده به دلیل تاخیر در مزایده‌های طیف فرکانسی به 2023/2024 موکول شد thedailystar.net. پاکستان نیز تا سال 2025 5G را به طور تجاری راه‌اندازی نکرده است. بنابراین بنگلادش و پاکستان تقریباً در یک سطح بوده و در 5G کمی از سایرین عقب‌ترند، در حالی که هند و (احتمالاً) سری‌لانکا پیشتازاند. هدف دولت بنگلادش این است که زیاد عقب نماند – آنها می‌خواهند تا اواخر این دهه، برای همه 5G فراهم کنند، مطابق با چشم‌انداز “بنگلادش هوشمند”.

در ادامه تصویر مقایسه‌ای از شاخص‌های کلیدی اینترنت برای بنگلادش و همسایگانش آمده است:

جدول ۲: نفوذ اینترنت و تعداد کاربران – بنگلادش و همسایگان (۲۰۲۴–۲۵)

کشور	تعداد کاربران اینترنت (میلیون نفر)	نفوذ (% جمعیت)
بنگلادش	~۷۷.۷ (‌ژانویه ۲۰۲۵) datareportal.com	۴۴.۵٪ datareportal.com
هند	~۸۰۶ (ژانویه ۲۰۲۵) datareportal.com	۵۵.۳٪ datareportal.com
پاکستان	~۱۱۶ (برآورد ۲۰۲۵)	~۴۸٪ (برآورد)
نپال	۱۵.۴ (ژانویه ۲۰۲۴) tbsnews.net	۴۹.۶٪ tbsnews.net
سری‌لانکا	۱۲.۴ (ژانویه ۲۰۲۵) datareportal.com	۵۳.۶٪ datareportal.com

منابع: گزارش‌های دیجیتال DataReportal ۲۰۲۴–۲۰۲۵، ناظران مخابرات ملی.

همانطور که جدول نشان می‌دهد، بنگلادش از نظر درصدی نسبت به هند و سریلانکا عقب‌تر است، اما جلوتر یا قابل مقایسه با پاکستان و نپال می‌باشد. از نظر تعداد مطلق کاربران، بنگلادش پس از هند در این گروه دوم است (به دلیل جمعیت زیادش). لازم به ذکر است که همه این کشورها در پنج سال گذشته شاهد رشد سریع کاربران بوده‌اند و در حقیقت، بنگلادش بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ تعداد بیشتری کاربر جدید اینترنت (میلیون‌ها نفر) نسبت به بسیاری از کشورها (به جز هند) اضافه کرده است.

در زمینه هزینه و الگوهای استفاده نیز، بنگلادش و همسایگانش روند استفاده اینترنت مبتنی بر موبایل را تجربه می‌کنند. به طور کلی در جنوب آسیا استفاده از اینترنت ثابت خانگی کمتر است و اتکا به داده‌های موبایل بیشتر از مناطق شرق آسیا یا اروپا است. همین موضوع موجب می‌شود مسائلی مانند مدیریت طیف فرکانسی، اشتراک برج و کیفیت شبکه موبایل، چالش‌های مشترک این کشورها باشد. از منظر فرهنگی و زبانی، پذیرش محتوای بومی (مانند بنگلا در مقابل هندی یا سینهالی و غیره) می‌تواند تاثیرگذار باشد؛ بنگلادش مجموعه‌ای غنی از محتوای دیجیتال بنگلا دارد که به گسترش استفاده در میان افرادی که به انگلیسی مسلط نیستند کمک کرده است (مشابه جهش اینترنت بومی در هند).

همکاری منطقه‌ای زاویه دیگری است: کشورها اغلب از موفقیت‌های یکدیگر درس می‌گیرند. به عنوان مثال، موفقیت بنگلادش در خدمات مالی موبایلی (bKash) الگویی برای سایرین بود، در حالی که بنگلادش هنگام راه‌اندازی مراکز دیجیتال اتحادیه، از مدل مراکز خدمات مشترک هند استفاده کرد. همچنین ابتکاری برای ایجاد شبکه منطقه‌ای جنوب آسیا (نوعی جاده ابریشم دیجیتال) در دست اجرا است که در آن بنگلادش می‌تواند به عنوان مرکز ترانزیت اتصال کابل‌های زیردریایی به کشورهای محصور در خشکی ایفای نقش کند.

خلاصه اینکه پیشرفت دسترسی اینترنت در بنگلادش قابل توجه اما منحصر به فرد نیست – همتایانی مانند هند و سریلانکا در برخی موارد نفوذ و سرعت بیشتری کسب کرده‌اند که نشان می‌دهد چه چیزی ممکن است. همزمان، بنگلادش در زمینه مقرون‌به‌صرفگی و بهبودهای اخیر سرعت، از برخی همسایگان پیشی گرفته است. این مقایسه‌های منطقه‌ای بنگلادش را به پیشرفت بیشتر ترغیب می‌کند: برای مثال پیشرفت سریع هند در 5G و فیبر نوری ممکن است بنگلادش را وادار کند تا برای رقابت در اقتصاد دیجیتال سرعت استقرار خود را افزایش دهد. خوشبختانه، روند سیاست‌گذاری و بازار بنگلادش نشان می‌دهد که این کشور در مسیر بهبود مداوم است و به خوبی می‌تواند در دهه آینده فاصله را با برخی همسایگان پر کند یا حتی در برخی شاخص‌های کلیدی از آنها پیشی بگیرد، به ویژه اگر روند فعلی حفظ شود.

چشم‌انداز آینده: استقرار 5G و گسترش اینترنت ماهواره‌ای

نگاه به آینده نشان می‌دهد که وضعیت دسترسی به اینترنت در بنگلادش تحت تأثیر فناوری‌های نسل بعد (مانند 5G و ماهواره‌ها)، ابتکار دولت و بلوغ صنعت مخابرات آن خواهد بود. هدف کلی روشن است: ساخت یک “بنگلادش هوشمند” تا دهه ۲۰۴۰ که در آن اینترنت پرسرعت به اندازه برق رایج و ضروری باشد.

یکی از تحولات عمده پیش رو راه‌اندازی کامل شبکه‌های موبایل 5G است. بنگلادش رسماً در دسامبر ۲۰۲۱ با راه‌اندازی آزمایشی 5G توسط Teletalk در مکان‌های منتخب (مانند بخش‌هایی از داکا و تونگی‌پارا) وارد عصر 5G شد en.prothomalo.com en.prothomalo.com. این راه‌اندازی محدود به صورت نمادین بود (که موجب شد بنگلادش جزو اولین ۱۰ کشور آزمایش‌کننده 5G باشد، طبق گفته مسئولین en.prothomalo.com) و به عنوان ویترینی در روز “بنگلادش دیجیتال” کاربرد داشت. برنامه اولیه این بود که پس از مزایده طیف فرکانسی در اوایل ۲۰۲۲، اپراتورهای خصوصی راه‌اندازی 5G را از اواخر ۲۰۲۲ یا ۲۰۲۳ آغاز کنند en.prothomalo.com. در عمل، این جدول زمانی به دلیل تأخیر در نهایی‌سازی دستورالعمل 5G و مذاکرات قیمت‌گذاری طیف به تعویق افتاد thedailystar.net en.prothomalo.com. نهایتاً مزایده طیف 5G در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ انجام شد و اپراتورها در بازه‌های فرکانسی ۲.۳، ۲.۶ و ۳.۵ گیگاهرتز طیف دریافت کردند. تا اواسط ۲۰۲۵، اپراتورهای خصوصی آزمایش‌های 5G انجام داده‌اند (برای مثال Grameenphone و Robi تست 5G را با تجهیزات Huawei/Nokia در آزمایشگاه‌ها و چند سایت آزمایشی انجام دادند) globaldata.com، اما هنوز 5G تجاری به طور گسترده برای مصرف‌کنندگان در دسترس نیست. انتظار می‌رود که تا ۲۰۲۵–۲۰۲۶، شاهد اجرای فاز اول 5G توسط اپراتورهای بزرگ در شهرهای عمده و مناطق صنعتی باشیم.

پس از راه‌اندازی، 5G سرعت فوق‌العاده و تأخیر پایین را وعده می‌دهد – که در عملکرد واقعی می‌تواند ۱۰ تا ۲۰ برابر سریع‌تر از 4G باشد en.prothomalo.com. این فناوری امکان‌پذیرسازی کاربردهای نوینی مانند پخش زنده ویدئوی HD روی موبایل، تجربه‌های AR/VR و پیاده‌سازی‌های اینترنت اشیا پیشرفته (سیستم‌های ترافیک هوشمند، کارخانه‌های متصل) را فراهم می‌کند. یک استفاده فوری از 5G برای بنگلادش می‌تواند دسترسی بی‌سیم ثابت باشد؛ ارائه اینترنت پهن‌باند مشابه فیبر خانگی از طریق روترهای 5G (که همین اکنون با 4G آزمایش می‌شود و 5G آن را بسیار سریع‌تر می‌کند). همچنین 5G می‌تواند پوشش روستایی را افزایش دهد اگر اپراتورها از باند های پایین برای پوشش گسترده‌تر بهره گیرند، اما راه‌اندازی اولیه احتمالاً در مناطق پرتراکم متمرکز خواهد بود. دولت تأکید داشته که 5G یکی از ارکان چشم‌انداز بنگلادش هوشمند است – با کاربردهایی در شهرهای هوشمند، شبکه‌های هوشمند، پزشکی از راه دور و آموزش دیجیتال en.prothomalo.com. در راستای آمادگی، دولت شبکه انتقال (بک‌هاول) را ارتقا داده (همانطور که گفته شد، پروژه‌هایی برای افزایش ظرفیت لینک‌های اوپازیلا به ۱۰۰ گیگابیت بر ثانیه روی فیبر نوری) و توسعه کاربردهای 5G را از طریق هکاتون‌ها و برنامه‌های دانشگاهی تشویق می‌کند. تا اواخر دهه ۲۰۲۰ می‌توان انتظار داشت که بنگلادش در اکثر شهرداری‌ها و بزرگراه‌ها پوشش چشمگیر 5G داشته باشد؛ حتی اگر سراسری نباشد. نکته مهم این است که با ورود 5G، فناوری‌های قدیمی‌تر حذف خواهند شد – شاید شبکه‌های 3G برای آزادسازی طیف به نفع 4G/5G از دور خارج شوند، امری که قبلاً در برخی کشورها رخ داده است. این موضوع مدیریت شبکه‌ را ساده‌تر و سرعت متوسط کاربران را افزایش می‌دهد.

در حوزه اینترنت ماهواره‌ای نیز آینده امیدوارکننده است. با آغاز به کار Starlink در سال ۲۰۲۵، ممکن است شاهد رونق بخش جدیدی از ارتباطات باشیم. در کوتاه‌مدت (۱ تا ۲ سال آینده) Starlink احتمالاً سرویس‌های خود را ابتدا برای شرکت‌ها و دولت فراهم خواهد کرد. ممکن است اتصال استارلینک را در مدارسی در مناطق دورافتاده، مراکز تحقیقاتی (مانند سونداربان یا نواحی تپه‌ای) یا برای تیم‌های امدادرسانی مشاهده کنیم. اگر روند جهانی استارلینک اجرا شود، شاید مشتاقان فناوری و برخی شرکت‌ها در شهرها نیز از آن به عنوان خط پشتیبان (در صورت بی‌ثباتی اینترنت زمینی‌شان) بهره‌مند شوند. رویکرد استقبال‌آمیز دولت – که با صدور سریع مجوزها مشخص است – نشان می‌دهد که ممکن است مشارکت مستقیمی با Starlink برای بخش عمومی شکل گیرد. مثلاً اتصال پناهگاه‌های ساحلی طوفان با استارلینک برای تضمین ارتباطات هنگام طوفان یا تجهیز نیروی دریایی/گارد ساحلی در خلیج بنگال با لینک‌های ماهواره‌ای.

علاوه بر این، سیاست‌های بنگلادش از حضور سایر بازیگران نیز استقبال می‌کند؛ می‌توان انتظار داشت که OneWeb یا حتی پروژه کوایپر آمازون (در آینده) برای اخذ مجوز در صورت سودآوری بازار اقدام نمایند. به عنوان نمونه OneWeb می‌تواند با شرکت مادر Banglalink (Veon) یا Robi (Axiata) برای توزیع خدمات خود در بنگلادش همکاری کند. رقابت در اینترنت ماهواره‌ای می‌تواند به مرور موجب کاهش قیمت‌ها گردد. اعتبار ۵ ساله مجوزهای اپراتورهای مدار غیرثابت (NGSO) jagonews24.com به این معناست که BTRC عملکرد را ارزیابی و احتمالاً در دوره‌های بعدی مجوزهای بیشتری صادر خواهد کرد.

در کنار آن، بنگلادش همچنان از توان ماهواره‌ای بومی خود بهره خواهد گرفت. تا حوالی سال ۲۰۲۸، امکان پرتاب ماهواره Bangabandhu-2 وجود دارد (نخست‌وزیر نیز تسریع فرایند آن را دستور داده است dhakatribune.com). اگر Bangabandhu-2 بر ارتباطات و پهن‌باند تمرکز کند، می‌تواند ظرفیت اختصاصی برای نیازهای داخلی بنگلادش ایجاد نماید (مثلاً اطمینان از پشتیبان ماهواره‌ای برای دفاتر دولتی در هر ۶۴ شهرستان یا تامین ارتباط برای جزایر دورافتاده‌ای مانند سنت مارتین که کابل‌کشی در آنها عملی نیست). این ظرفیت می‌تواند مکمل سرویس‌های مدار LEO باشد: مدارهای LEO با پهنای باند بالا اما پیچیدگی (ترمینال‌های کاربری و غیره)، در حالی که ماهواره جیوسنکرون Bangabandhu-2 می‌تواند مثلاً محتوای آموزشی را پخش کند یا از طریق VSAT برای بانک‌ها و کسب‌وکارها پشتیبانی ارائه دهد.

ادامه ابتکارات دولتی آینده را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد. پروژه‌های زیرمجموعه «بنگلادش هوشمند» اجرا خواهند شد؛ مانند پوشش سراسری 5G تا یک سال معین (شاید هدف پوشش ۹۰ درصد جمعیت تا ۲۰۳۰ مد نظر باشد) یا اتصال کامل فیبر نوری به کلیه اتحادیه‌ها. همچنین دولت هدف ارتقاء سواد دیجیتال را دارد – تا ۲۰۴۱، نسلی از “شهروندان هوشمند” را تصور می‌کند که با فناوری آشنا باشند. بنابراین باید انتظار سرمایه‌گذاری جدی در آموزش ICT، اضافه شدن کد نویسی به برنامه‌های درسی و توسعه ابزارهای دیجیتال در آموزش (مانند سیاست «هر دانش‌آموز یک لپ‌تاپ») را داشت.

احتمالاً اکوسیستم اینترنت آینده بنگلادش شاهد یکپارچگی بیشتر خدمات خواهد بود. مرز بین مخابرات، خدمات فناوری اطلاعات و رسانه کمرنگ‌تر می‌شود. هم‌اکنون اپراتورهای موبایل خدمات استریم ارائه می‌دهند و به طور معکوس، ارائه‌دهندگان محتوا ممکن است اتصال اینترنت را به صورت بسته‌ای عرضه کنند (تصور کنید یک ISP وجود داشته باشد که همراه خود دسترسی رایگان به پورتال‌های دولت الکترونیک بدون مصرف حجم ارائه دهد و …). با تکیه بر جمعیت جوان و رونق استارتاپ‌های فناوری، بنگلادش می‌تواند برنامه‌ها و پلتفرم‌های بیشتری را توسعه دهد که استفاده از اینترنت را بیش از پیش گسترش می‌دهد (درست همان‌گونه که هند رشد فین‌تک بومی و اپلیکیشن‌های حمل و نقل را تجربه کرد).

همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی می‌تواند آینده را نیز شکل دهد. برای مثال، اگر یک شبکه فیبر نوری منطقه‌ای که آسیای جنوبی و جنوب شرقی آسیا را به هم متصل می‌کند ساخته شود، بنگلادش می‌تواند از تبدیل شدن به یک مرکز ترانزیت بهره‌مند شود که درآمدی برای تأمین مالی بهبودهای محلی به همراه دارد. شرکت‌های بین‌المللی فناوری ممکن است سرمایه‌گذاری بیشتری انجام دهند – گوگل و فیس‌بوک علاقه خود را به کابل‌های زیر دریایی اطراف آسیا نشان داده‌اند؛ آمازون در سال ۲۰۲۲ یک موقعیت اج در بنگلادش برای خدمات ابری خود راه‌اندازی کرده است (که نشانه‌ای از توسعه زیرساخت‌های ابری در آینده در سطح محلی است). چنین سرمایه‌گذاری‌هایی می‌تواند اتصال محلی را بهبود دهد (مانند ذخیره‌سازی محتوا در بنگلادش برای افزایش سرعت سرویس‌ها برای کاربران).

باید به ریسک‌ها و عدم قطعیت‌ها نیز توجه کرد: صنعت مخابرات در سراسر جهان نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین است و اپراتورهای بنگلادشی برای سرمایه‌گذاری در 5G و نسل‌های بعدی به وضعیت مالی سالم نیاز دارند. حفظ تداوم کسب‌وکار (از طریق قیمت‌گذاری منطقی و حتی تجمیع در صورت لزوم) اهمیت دارد – یک جنگ قیمتی که سود اپراتورها را بیش از حد کاهش دهد ممکن است نتیجه معکوس داشته و سرمایه لازم برای توسعه شبکه‌ها را کاهش دهد. عامل دیگر اقتصاد جهانی است – بنگلادش اغلب برای تأسیس شبکه‌ها به تجهیزات وارداتی وابسته است؛ نوسانات نرخ ارز یا مشکلات زنجیره تأمین (مثل کمبود تراشه اخیر) می‌تواند سرعت پذیرش فناوری را تحت تأثیر قرار دهد. نقش دولت در حفظ فضای مناسب (مانند معافیت مالیاتی برای تجهیزات 5G یا تولید محلی گوشی‌های هوشمند جهت کاهش هزینه‌ها) مهم باقی خواهد ماند.

در مجموع، چشم‌انداز این است که بنگلادش به پیشرفت سریع در دسترسی به اینترنت ادامه خواهد داد. تا سال ۲۰۳۰، می‌توان انتظار داشت که نفوذ اینترنت به محدوده ۸۰ تا ۹۰ درصد برسد (قابل مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته امروز) و بخش عمده‌ای از این نفوذ از طریق گوشی‌های هوشمند صورت گیرد. 5G در شهرها رایج خواهد بود و در بسیاری از مناطق روستایی نیز به نوعی (شاید نه 5G بسیار پرسرعت، بلکه به صورت باند متوسط یا پایین برای پوشش‌دهی) در دسترس خواهد بود. صورت‌های ماهواره‌ای اطمینان خواهند داد که حتی دورافتاده‌ترین نقاط نیز امکان اتصال به اینترنت را خواهند داشت. شکاف دیجیتال به طور قابل توجهی کاهش خواهد یافت، چرا که اغلب مدارس و درمانگاه‌ها به شبکه متصل خواهند شد. اگر امروز چیزی حدود ۴۵ درصد مردم آنلاین هستند، این درصد هر سال با تلاش‌های مشترک دولت و صنعت رشد خواهد کرد. اکنون زیرساخت‌ها – از طریق سیاست‌ها، اعطای مجوزها و پروژه‌های زیرساختی – برای یک بنگلادش کاملاً متصل در حال ایجاد است، جایی که اینترنت واقعاً «از طریق وای‌فای، سیم و آسمان» به تمام افراد می‌رسد. چالش‌ها واقعی هستند، اما مسیر و تعهدات نشان می‌دهد که کشور در مسیر دستیابی به تصویر کامل دسترسی به اینترنتی سریع، مقرون‌به‌صرفه و فراگیر قرار دارد.