وضعیت دسترسی به اینترنت در آذربایجان: از فیبر نوری تا مرزهای نهایی

بررسی تاریخی توسعه اینترنت در آذربایجان

آذربایجان نسبتاً زود در دوران پس از شوروی به اینترنت جهانی متصل شد؛ اولین اتصال اینترنتی در این کشور در سال ۱۹۹۴ برقرار شد و دسترسی عمومی تا سال ۱۹۹۶ فراهم گردید az-netwatch.org. در اواخر دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰، خدمات اینترنت ابتدا محدود و گران بود و عمدتاً توسط شرکت‌های وابسته به دولت و از طریق اتصال‌های دایل‌آپ ارائه می‌شد. با این حال، آذربایجان از وجود مؤسسات فنی دوران شوروی و آگاهی دولت نسبت به اهمیت فناوری اطلاعات و ارتباطات بهره برد که موجب رشد سریع‌تر توسعه شد en.wikipedia.org. در طول دهه ۲۰۰۰، تعداد کاربران اینترنت به طور پیوسته افزایش یافت – تا سال ۲۰۱۰، بر اساس داده‌های ITU، به حدود ۳٫۷ میلیون نفر (تقریباً ۴۴٪ جمعیت) رسید en.wikipedia.org. دسترسی اولیه بیشتر در باکو و شهرهای بزرگ متمرکز بود و بسیاری از کاربران به دلیل پایین بودن مالکیت رایانه خانگی در دهه ۲۰۰۰، از امکانات اشتراکی مانند محل کار یا کافی‌نت‌ استفاده می‌کردند en.wikipedia.org. اتصال دایل‌آپ تا اواخر دهه ۲۰۰۰ که خدمات باندپهن (ADSL) آغاز به گسترش کردند، همچنان روش اصلی دسترسی باقی ماند en.wikipedia.org. دولت با به رسمیت شناختن اهمیت اقتصادی اتصال اینترنت، توسعه مخابرات و اینترنت را به اولویتی ملی تبدیل کرد و در اواخر دهه ۲۰۰۰ سیاست‌هایی برای کاهش هزینه اینترنت az-netwatch.org و حذف الزامات صدور مجوز برای ISPها تا سال ۲۰۰۲ به‌منظور آزادسازی بازار اجرا نمود en.wikipedia.org. اینترنت همراه نیز در همین دوره رشد یافت: مجوز سومین اپراتور موبایل GSM در سال ۲۰۰۹ و همزمان معرفی خدمات 3G صادر شد az-netwatch.org en.wikipedia.org. تا سال ۲۰۱۳، منابع رسمی اعلام کردند که ۸۵٪ جمعیت آنلاین هستند en.wikipedia.org – عددی خوش‌بینانه اما بیانگر رشد سریع پذیرش اینترنت که عمدتاً توسط ارتباطات باندپهن همراه در اوایل دهه ۲۰۱۰ انجام شد. در مجموع، توسعه اینترنت در آذربایجان شبیه روند بسیاری از کشورهای در حال توسعه بوده است: رشدی چشمگیر از تقریباً نبود اتصال در اواسط دهه ۱۹۹۰ تا دسترسی اکثریت جمعیت طی دو دهه، گرچه شهرها سریع‌تر از مناطق روستایی پیشرفت کردند en.wikipedia.org.

زیرساخت فعلی اینترنت: فیبر نوری، موبایل و فراتر از آن

زیرساخت فیبر نوری و اینترنت ثابت: زیرساخت اینترنت ثابت در آذربایجان، به‌ویژه در دهه اخیر، به طور قابل توجهی گسترش یافته است. اپراتور دولتی آزتلکام (زیر نظر وزارت توسعه دیجیتال و حمل و نقل) بخش اعظم شبکه اصلی کابلی و شبکه دسترسی نهایی را در اختیار دارد و در پایتخت، این نقش توسط شرکت Baku Telephone Communications (Baktelecom) اجرا می‌شود. آزتلکام شبکه فیبر نوری ملی و، در گذشته، حتی دروازه اینترنت بین‌الملل را اداره می‌کرد که اغلب از طریق مشارکت با دلتا تلکام انجام می‌شد. دلتا تلکام (پیش‌تر AzerSat) تأمین‌کننده اصلی انتقال پهنای باند بین‌المللی برای ۹۰ تا ۹۵٪ کاربران کشور تا اواخر دهه ۲۰۰۰ بود en.wikipedia.org. این شرکت تنها نقطه تبادل اینترنت (IXP) و گذرگاه بین‌المللی کشور را در اختیار دارد و انتقال پهنای باند را به تقریباً همه ISPهای محلی می‌فروشد en.wikipedia.org. این ساختار منجر به معماری متمرکزی شد که تعداد اندکی نهاد وابسته به دولت جریان ترافیک را کنترل می‌کردند. طی سال‌ها ارتباطات خارجی بهبود یافت: تا سال ۲۰۲۲ ظرفیت پهنای باند بین‌المللی آذربایجان به حدود ۲٫۲ ترابیت بر ثانیه رسید (افزایشی بزرگ نسبت به تنها ۱۵۵ مگابیت در ثانیه در سال ۲۰۰۶) زیرا ارتباطات فیبری جدید به روسیه، گرجستان و ترکیه برقرار شد en.wikipedia.org. آذربایجان خود را به‌عنوان هاب ترانزیتی بالقوه بین اروپا و آسیا از طریق پروژه‌هایی مانند مسیر فیبر نوری ترانس-آسیا-اروپا معرفی نموده و ابتکارات جدیدتر (مانند پروژه “راه ابریشم دیجیتال” شرکت خصوصی AzerTelecom) به هدف افزایش ظرفیت بین‌المللی انجام می‌شود.

از طرف مصرف‌کننده، اینترنت ثابت از ADSL مسی به فیبر (FTTH) در شهرهای بزرگ تغییر کرده است. پروژه دولتی “آذربایجان آنلاین” محرک اصلی توسعه فیبر در سراسر کشور بوده است. تا اوایل ۲۰۲۳، حدود ۱٫۴ میلیون خانوار (تقریباً نصف کل خانوارها) به شبکه‌های فیبر نوری پرسرعت دسترسی دارند که نتیجه شتاب‌گیری افتتاح FTTH در باکو و مراکز منطقه‌ای است caliber.az caliber.az. تنها در سه‌ماهه ابتدایی ۲۰۲۲، آزتلکام دسترسی جدید فیبری را به حدود ۶۰۰،۰۰۰ خانوار دیگر گسترش داد caliber.az. مناطق شهری مانند باکو، گنجه، سومقاییت و … اکنون از پوشش گسترده FTTH برخوردار شده‌اند و اغلب مشتریان آن‌ها به اینترنت ۳۰ تا ۱۰۰ مگابیت بر ثانیه روی شبکه‌های GPON دسترسی دارند caliber.az. در سوی مقابل، در شهرهای کوچک و روستاها، شبکه مسی قدیمی همچنان غالب است – تا چند سال پیش ۷۰٪ خانوارها در مناطق روستایی و شهرهای کوچک هنوز از ADSL قدیمی روی خطوط تلفن استفاده می‌کردند و سرعت میانگین تنها ~۴–۵ مگابیت بر ثانیه بود caliber.az. این شکاف شهری-روستایی در زیرساخت ثابت، چالشی کلیدی است. دولت فعالانه (اغلب توسط آزتلکام و باکتلکام) برای توسعه فیبر در مناطق دورافتاده سرمایه‌گذاری می‌کند اما این سرمایه‌گذاری ها در مناطق کم جمعیت بازده مالی پایینی دارند caliber.az. یکی از پروژه‌های تأمین مالی اخیراً اعلام‌شده توسط بانک اروپایی بازسازی و توسعه (EBRD) – وام ۵۰ میلیون دلاری به آزتلکام – برای رفع شکاف دیجیتال بین پایتخت و مناطق از طریق عرضه “باندپهن پیشرفته” به بیش از ۲۸۰٬۰۰۰ خانوار منطقه‌ای دیگر است neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu. این تلاش که مورد حمایت EBRD و اتحادیه اروپا قرار دارد، اولویت توسعه زیرساخت فیبر در خارج از باکو را نشان می‌دهد. هدف مقام‌ها دستیابی به پوشش کامل باندپهن کشوری (اتصال همه مناطق مسکونی) و حذف باقی‌مانده خطوط مسی تا پایان ۲۰۲۴ است caliber.az freedomhouse.org. گرچه این جدول زمانی بلندپروازانه تلقی می‌شود، اما نشان‌دهنده حرکت هماهنگ به سوی دسترسی همگانی فیبر است.

شبکه‌های موبایل (3G، 4G، 5G): باندپهن موبایل ستون فقرات دسترسی به اینترنت برای اکثر آذربایجانی‌ها است و این کشور پیشرفت چشمگیری در پوشش شبکه‌های موبایل داشته. شبکه‌های نسل سوم (3G) مدت‌هاست که تقریباً کل جمعیت را پوشش می‌دهد freedomhouse.org و طی پنج سال اخیر نیز 4G LTE به سرعت توسعه یافت. پوشش جمعیتی 4G (LTE) از تنها ۳۶٪ در سال ۲۰۱۸ به ۹۴٪ جمعیت تا سال ۲۰۲۱ رسید mincom.gov.az. اکنون تقریباً تمام مناطق مسکونی حداقل دسترسی به 3G را دارند و اکثر مناطق نیز دارای 4G هستند، به‌طوری‌که آزرسل (بزرگترین اپراتور موبایل) تا اواخر ۲۰۲۱، ۷۴٪ پوشش جغرافیایی LTE و برنامه‌هایی برای گسترش بیشتر را گزارش داده است freedomhouse.org. تعداد اشتراک‌های فعال باندپهن موبایل نیز رشد داشته – سال ۲۰۲۲ حدود ۷۹ اشتراک اینترنت همراه به ازای هر صد نفر (نسبت به حدود ۶۳ به ازای هر صد نفر در سال ۲۰۲۰) ثبت شد mincom.gov.az. برای بسیاری از کاربران مناطق روستایی، شبکه موبایل تنها گزینه دسترسی به اینترنت است چراکه توسعه خطوط ثابت کند بوده است. سه اپراتور اصلی ارائه‌دهنده سرویس موبایل عبارتند از: آزرسل، باکسل و آزرفون (نار). به ویژه آزرسل موقعیت غالبی دارد و سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در زیرساخت 4G (از جمله ویژگی‌های LTE Advanced در مناطق شهری متراکم) انجام داده است. کشور اکنون با احتیاط به سمت 5G حرکت می‌کند. فناوری نسل پنجم (5G) همچنان در مراحل آزمایشی است – آزرسل شبکه‌های آزمایشی 5G را در مرکز باکو در اواخر ۲۰۲۲ راه‌اندازی کرد و باکسل نیز تست 5G را اوایل ۲۰۲۳ در چند نقطه باکو آغاز نمود freedomhouse.org freedomhouse.org. این شبکه‌های پایلوت به برخی مدل‌های خاص موبایل (مانند مدل‌های جدید هواوی، شیائومی و …) اجازه اتصال در مناطق محدودی را می‌دهند freedomhouse.org. گسترش فراگیر 5G نیاز به زمان بیشتری دارد؛ کارشناسان صنعت می‌گویند آذربایجان به ظرفیت فنی بالاتر و تقاضای مصرف‌کننده (یعنی دستگاه‌های 5G بیشتر و درآمد بالاتر خانوارها) نیاز دارد تا 5G واقعاً مقیاس بگیرد freedomhouse.org. دولت تا سال ۲۰۲۵ هنوز مزایده کامل طیف 5G را برگزار نکرده است. در عین حال، شبکه‌های 4G موجود بهینه‌سازی می‌شوند – آزرسل ادعا می‌کند که با ارتقای تجهیزات در باکو و شبه‌جزیره آب‌شوران، سرعت اینترنت همراه در این مناطق در سال ۲۰۲۱ تا ۳۰٪ افزایش داشته است freedomhouse.org. در مجموع زیرساخت موبایل آذربایجان از نظر پوشش بسیار پیشرفته است، هرچند هنوز در اکثر نقاط به سطح 5G روز نرسیده است.

اتصالات بین‌المللی و دیتاسنترها: موقعیت جغرافیایی آذربایجان به این معناست که این کشور از طریق چندین همسایه به اینترنت جهانی متصل می‌شود. کابل‌های فیبر نوری آذربایجان را به سمت شمال به روسیه (از طریق مسیرهای Rostelecom/TransTelekom)، به سمت غرب به گرجستان (و از آنجا به کابل‌های دریای سیاه)، به سمت جنوب به ایران، و همچنین از طریق دریای خزر متصل می‌کنند. ستون فقرات Delta Telecom با شبکه‌های ترکیه و غربی مرتبط است و اپراتور خصوصی AzerTelecom (بخشی از هلدینگ NEQSOL) نیز مسیر با ظرفیت بالایی به نام «راه ابریشم دیجیتال» را برای انتقال ترافیک بین اروپا و آسیای مرکزی/جنوبی از طریق آذربایجان ایجاد کرده است. هدف این ابتکارات، تبدیل آذربایجان به هاب منطقه‌ای ترانزیت اینترنت، کاهش تأخیر و وابستگی به یک تأمین‌کننده اصلی است. در داخل کشور، یکی از محدودیت‌های تاریخی، نبود نقطه تبادل اینترنت (IXP) بی‌طرف بود – Delta Telecom تنها IXP را اداره می‌کرد و برای ترافیک «محلی» همان مقدار هزینه‌ای را می‌گرفت که برای ترافیک بین‌المللی می‌گرفت و این سبب کاهش اشتیاق برای ارتباطات داخلی شد en.wikipedia.org. این بدان معنا بود که حتی ترافیک اینترنت محلی آذربایجانی اغلب از کشور خارج و دوباره وارد می‌شد که بر کارایی تأثیر می‌گذاشت. تلاش‌هایی برای راه‌اندازی یک IXP رایگان مطرح شده، اما طبق آخرین گزارش‌ها، IXP تحت مدیریت Delta هنوز غالب است en.wikipedia.org. از سوی دیگر، زیرساخت‌های کش و میزبانی داخلی بهبود یافته است: طبق تحلیل‌های Internet Society، حدود ۳۸٪ محتوای پربازدیدترین وب‌سایت‌ها اکنون از طریق سرور یا کش محلی در داخل آذربایجان در دسترس است pulse.internetsociety.org. این کش محلی (مانند سرورهای CDN گوگل/یوتیوب یا فیسبوک در باکو) به بهبود سرعت خدمات محبوب کمک می‌کند. ظرفیت دیتاسنتر در آذربایجان نیز در حال افزایش است و AzInTelecom (یک شرکت IT دولتی) دیتاسنترهای دولتی را اداره می‌کند و برخی مراکز کولوکیشن خصوصی در باکو برای خدمت به بانک‌ها و شرکت‌ها در حال ایجاد است. اطمینان از وجود لینک‌های بین‌المللی پشتیبان و تبادل ترافیک داخلی برای افزایش مصرف اینترنت اهمیت خواهد داشت.

زیرساخت ماهواره‌ای – ماهواره‌های زمین‌ثابت: حتی پیش از موج اخیر ماهواره‌های LEO، آذربایجان در ماهواره‌های مخابراتی خود سرمایه‌گذاری کرد تا اینترنت و خدمات پخش را توسعه دهد. آژانس فضایی ملی Azercosmos دو ماهواره زمین‌ثابت، Azerspace-1 (پرتاب ۲۰۱۳) و Azerspace-2 (پرتاب ۲۰۱۸) را در نقاط مداری اطراف ۴۶ درجه شرقی بهره‌برداری می‌کند en.wikipedia.org. این ماهواره‌های چندباند پوشش اروپا، آسیا و آفریقا را تأمین می‌کنند و ترانسپوندرهایی برای پخش تلویزیونی و ظرفیت باند C و Ku برای داده و خدمات پهن‌باند حمل می‌کنند en.wikipedia.org. به واسطه این ظرفیت، Azercosmos سرویسی به نام Azconnexus ارائه می‌دهد که در اصل راهکاری VSAT (آنتن دهانه کوچک بسیار کم) برای ارتباط در مناطق دور است. Azconnexus به خاطر عملکرد خود به طور بین‌المللی شناخته شده است – در اواخر ۲۰۲۳ Azercosmos جایزه «بهترین سرویس‌دهنده VSAT» را کسب کرد و تأکید شد که ماهواره‌های Azerspace-1/2 پهن‌باند پرسرعت را برای مشتریان دولتی و شرکتی در مناطقی بدون فیبر تأمین می‌کنند satelliteprome.com satelliteprome.com. این سرویس مصارف حیاتی مانند اتصال برای میادین نفت و گاز، معادن، بیمارستان‌های روستایی و واکنش اضطراری را پشتیبانی می‌کند، جایی که شبکه‌های زمینی ممکن است در دسترس نباشد satelliteprome.com. این لینک‌های ماهواره‌ای زمین‌ثابت تاخیر بالایی دارند (~۶۰۰ میلی‌ثانیه)، اما حتی دورافتاده‌ترین روستاهای کوهستانی یا سکوهای نفتی دریای خزر را در صورت نیاز آنلاین نگه می‌دارند. با این حال، به دلیل هزینه بالا، اینترنت ماهواره‌ای از طریق Azerspace عمدتاً توسط شرکت‌ها، نهادهای دولتی و گاه برای اتصال مراکز اجتماعی دوردست (مانند ارتفاعات قفقاز یا مناطق تازه اسکان یافته قره‌باغ) استفاده شده، نه خانوارهای فردی.

ارائه‌دهندگان اصلی خدمات اینترنت و سهم بازار

بازار ISP در آذربایجان ترکیبی از شرکت‌های دولتی و اپراتورهای خصوصی است، اما دولت (و منافع وابسته به آن) کنترل قابل توجهی دارد. ده‌ها ISP دارای مجوز وجود دارند، اما چند بازیگر اصلی زیرساخت‌ها را در اختیار دارند. در بخش پهن‌باند ثابت، بزرگ‌ترین ارائه‌دهندگان AzTelekom دولتی (متمرکز بر مناطق مختلف) و Baktelecom (شهر باکو)، همراه با AzDataCom (اپراتور دولتی دیگر در شبکه داده) هستند freedomhouse.org. تا سال ۲۰۱۹، شرکت‌های دولتی در نهایت نزدیک به نیمی از بازار خدمات اینترنت را در اختیار داشتند freedomhouse.org. به ویژه AzTelekom که ستون فقرات و مراکز مخابراتی منطقه‌ای را اداره می‌کند، ارتباط نزدیکی با خانواده حاکم دارد؛ مالکیت آن به منافع خانواده رئیس‌جمهور علی‌اف گره خورده است freedomhouse.org. همچنین ISPهای خصوصی مانند Azeronline، Ultel، AvirTel، Connect و دیگر اپراتورها عمدتاً با اجاره ظرفیت بر روی زیرساخت دولتی به کاربران، به ویژه در باکو، سرویس ارائه می‌دهند. اما میدان بازی کاملاً همسطح نبوده – ISPهای خصوصی کوچک‌تر از دشواری در دسترسی به فیبرها و پهنای باند عمده‌فروشی دولتی شکایت دارند. در واقع، در اواسط ۲۰۲۲ مرجع ضدانحصار آذربایجان AzTelekom و Baktelecom را به دلیل دستکاری قیمت‌های عمده‌فروشی بک‌هاول و فشار به رقبا مورد تحقیق قرار داد freedomhouse.org caliber.az. این دو شرکت به دلیل سوء استفاده از انحصار با افزایش هزینه استفاده از کانال‌های فیبری، فضای دکل و غیره به پرداخت جریمه محکوم شدند caliber.az. این نشان می‌دهد که با وجود اینکه بازار به طور رسمی آزاد است (مجوزدهی ISP از سال ۲۰۰۲ لغو شده)، در عمل بازیگران انحصاری همچنان قدرت قابل توجهی دارند.

در باکو تا حدودی رقابت وجود دارد: به عنوان مثال Azeronline (حمایت شده توسط اپراتور موبایل Azercell) و چند شرکت دیگر شبکه‌های اختصاصی خود را در بخش‌هایی از شهر دارند و اینترنت فیبر یا کابلی ارائه می‌دهند. اما حتی در پایتخت نیز Baktelecom (زیرمجموعه وزارت) سهم عمده‌ای دارد، به ویژه پس از راه‌اندازی سرویس FTTH مقرون‌به‌صرفه‌ای به نام «Bakinternet». برای افزایش کارایی، دولت بحث‌هایی درباره ادغام Baktelecom و AzTelekom و تشکیل شرکت ملی مخابرات یکپارچه را مطرح کرده است (برنامه‌ای که توسط وزارت توسعه دیجیتال در ۲۰۲۲ اعلام شد) freedomhouse.org. اگر این ادغام انجام شود، یک ISP غول‌آسای دولتی واحد ایجاد خواهد شد، هرچند تا اواسط ۲۰۲۳ نهایی نشده بود freedomhouse.org.

در بخش موبایل بازار، سه اپراتور وجود دارد: Azercell، Bakcell و Azerfon (Nar). Azercell رهبر آشکار است – تا سال ۲۰۲۲، Azercell بیش از ۵ میلیون مشترک و حدود ۴۸.۲٪ سهم بازار داشت freedomhouse.org. (نکته مهم، از سال ۲۰۱۸ Azercell عمدتاً در مالکیت دولت است؛ شرکت سوئدی Telia پس از رسوایی فساد خارج شد و Azercell به تملک AzInTelecom/Neftchala که با دولت مرتبط‌اند درآمد freedomhouse.org.) بازیگر دوم، Bakcell، حدود ۳ میلیون مشترک (تقریباً ۳۰٪ سهم) دارد و از آن جهت منحصربه‌فرد است که به طور خصوصی توسط هلدینگ NEQSOL (تاجر نصیب حسن‌اف) مالکیت دارد freedomhouse.org. Azerfon (Nar) کوچک‌ترین آن‌هاست با حدود ۲.۳ میلیون مشترک (~۲۰٪ سهم) و بخشی از آن در مالکیت شرکتی برون‌مرزی است، اما بسیاری معتقدند که به خانواده علی‌اف نیز مرتبط است freedomhouse.org. در واقع، هر دو Azercell و Azerfon به منافع تجاری خانواده حاکم مرتبط هستند freedomhouse.org. تمام اپراتورهای موبایل برای فعالیت باید مجوز فنی ۱۰ ساله از دولت بگیرند freedomhouse.org و گرچه رقابت در زمینه بازاریابی و بسته‌های کاربری وجود دارد، ارتباط نزدیک به نخبگان سیاسی باعث شده تصمیمات استراتژیک اغلب همسو با اولویت‌های دولت باشد.

با وجود تعداد زیادی از بازیگران، تمرکز بازار بالا است. نفوذ خانواده علی‌اف (به صورت مستقیم یا غیرمستقیم) بر دو شرکت از سه شرکت موبایل و اپراتورهای اصلی ثابت نگرانی‌هایی را درباره نبود رقابت مستقل ایجاد کرده است en.wikipedia.org freedomhouse.org. با این حال، کاربران از حضور سه شبکه موبایل بهره‌مند شدند که سبب پوشش سراسری و ارتقاء مستمر شبکه شده است. قابلیت انتقال شماره موبایل به منظور تسهیل رقابت معرفی شد و هر اپراتور مجموعه‌ای از طرح‌های داده ۳G/۴G ارائه می‌دهد. از نظر سهم بازار ISP برای اینترنت پرسرعت ثابت، داده‌های عمومی کمیاب است اما به نظر می‌رسد آزتلکام (شامل باکتیلکام) بیش از نیمی از مشترکان اینترنت ثابت (به‌ویژه خارج از باکو) را پوشش می‌دهد و بقیه بین شرکت‌های خصوصی در مناطق شهری تقسیم شده‌اند. به عنوان مثال، آذرانلاین، کانکت و چند ارائه‌دهنده اینترنت کابلی بخشی از بازار مسکونی باکو را در اختیار دارند. یک شاخص تقریبی: آذربایجان در سال ۲۰۲۳ حدود ۲.۱۵ میلیون مشترک اینترنت ثابت داشت tradingeconomics.com و باکتیلکام/آزتلکام با هم تا پایان ۲۰۲۳ ظرفیت پوشش ۱.۹ میلیون خانوار را داشتند telecompaper.com که نشان می‌دهد اپراتورهای دولتی بخش عمده‌ای از این ارتباطات را تأمین می‌کنند.در مجموع، هرچند «شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت زیادی در بازار حضور دارند»، اما گلوگاه‌های زیرساختی (دروازه بین‌المللی، فیبر بکبون، ارتباط آخرین‌مایل در مناطق) توسط نهادهای هم‌سو با دولت کنترل می‌شوند freedomhouse.org. این موضوع به طور تاریخی رقابت واقعی را محدود کرده و قیمت‌ها را تا حدی یکنواخت نگاه داشته است. دولت این موضوع را شناسایی کرده و با کمک اتحادیه اروپا درحال اجرای اصلاحات مقرراتی جهت «بهبود رقابت و تنظیم مقررات در ارتباطات» است (بخشی از بسته وام EBRD) neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu. اینکه این اصلاحات به ظهور بازیگران مستقل جدید یا صرفاً کارآمدتر شدن اپراتورهای دولتی منجر شود، هنوز مشخص نیست.

دسترسی شهری در برابر روستایی و شکاف‌های پوششی

تقسیم دیجیتالی واضحی بین مراکز شهری آذربایجان و مناطق پیرامونی روستایی وجود دارد؛ هرچند این شکاف در سال‌های اخیر کاهش یافته است. نفوذ اینترنت در شهرها بالاتر است – تقریباً هر خانواده‌ای در باکو به اینترنت دسترسی دارد، در حالی که برخی روستاهای دورافتاده هنوز با مشکلات ارتباطی مواجه‌اند. براساس داده‌های رسمی نظرسنجی سال ۲۰۲۲، ۹۱.۶٪ خانوارهای شهری دارای دسترسی اینترنت خانگی بودند، در حالی که این رقم برای خانوارهای روستایی حدود ۸۳.۸٪ بود mincom.gov.az. یک سال قبل، در سال ۲۰۲۱، این شکاف کمی بیشتر بود (حدود ۹۰٪ شهری در مقابل ۸۲.۷٪ روستایی) mincom.gov.az. این امر پیشرفت تدریجی دسترسی روستایی را منعکس می‌کند که عمدتاً به لطف گسترش پوشش شبکه‌های موبایل و برنامه‌های دولتی توسعه فیبر صورت گرفته است. با این حال، خانوارهای روستایی همچنان اندکی کمتر احتمال دارد اشتراک اینترنت خانگی داشته باشند و اغلب اگر اینترنت پرسرعت ثابت به منطقه‌شان نرسیده باشد، به داده موبایل متکی‌اند.تفاوتی نیز در کیفیت اتصال وجود دارد: در باکو و سایر شهرهای بزرگ، کاربران به اینترنت فیبر پرسرعت و سیگنال‌های قوی ۴G دسترسی دارند؛ در حالی که در مناطق روستایی بسیاری از کاربران هنوز از خطوط قدیمی DSL یا پوشش ضعیف‌تر ۳G/۴G استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، تا همین اواخر، اکثریت کاربران اینترنت ثابت روستایی بر روی کابل‌های مسی قدیمی ADSL بودند و تنها سرعت چند مگابیت بر ثانیه دریافت می‌کردند caliber.az. “آخرین مایل” در روستاها اغلب به زیرساخت تلفن قدیمی وابسته است. همچنین، وای‌فای عمومی که در باکو (که روزی هات‌اسپات‌های رایگان وای‌فای در پارک‌ها راه‌اندازی شد) در دسترس است، در شهرها و روستاهای کوچک تقریباً وجود ندارد. حتی در باکو نیز تعداد نقاط هات‌اسپات وای‌فای عمومی از ۱۸ به تنها ۴ عدد در سال ۲۰۲۲ به دلیل مشکلات نگهداری کاهش یافت و همان‌ها هم ضعیف گزارش شدند freedomhouse.org. این سرویس‌ها اصلاً برای کاربران روستایی گزینه قابل اعتمادی نیستند.نقشه‌های پوشش موبایل نشان می‌دهد تقریباً هیچ نقطه سفیدی وجود ندارد – حتی مناطق کوهستانی از سرویس صوتی پایه برخوردارند – اما ظرفیت اینترنت پرسرعت موبایل در مناطق روستایی می‌تواند مشکل‌ساز باشد. اپراتورهای اصلی سریع‌ترین پیاده‌سازی 4G خود را در باکو و شبه‌جزیره آبشرون که تقاضا در آنجا بالاتر است متمرکز کرده‌اند freedomhouse.org. اگرچه تقریباً همه روستاها دست‌کم 3G دارند، تجربه استفاده ممکن است بیرون از شبکه متراکم پایتخت کند یا ناپایدار باشد. این موضوع باعث شده کاربران شهری به طور متوسط از سرعت‌های بالاتری نسبت به کاربران روستایی بهره‌مند شوند.از نظر میزان استفاده و مهارت‌های دیجیتال، ساکنان شهری احتمال بیشتری دارد که به طور روزانه و برای طیف وسیع‌تری از خدمات (مثلاً بانکداری الکترونیکی، پخش آنلاین، دورکاری) از اینترنت استفاده کنند تا ساکنان روستایی آذربایجان. با این وجود، با فراگیر شدن گوشی‌های هوشمند این فاصله در حال کاهش است. تا سال ۲۰۲۲، حدود ۸۸ تا ۹۰ درصد افراد در مناطق شهری و روستایی از تلفن همراه استفاده می‌کردند و بیش از ۸۰ درصد افراد در سراسر کشور به نحوی از اینترنت استفاده می‌کردند mincom.gov.az mincom.gov.az. نکته قابل ذکر: مناطق آزادشده (مناطقی که پس از مناقشه قره‌باغ از نو کنترل شده‌اند) نمونه‌ای خاص از مناطق «کم‌خدمت‌رسانی‌شده» هستند – این مناطق دهه‌ها از شبکه‌های مخابراتی آذربایجان جدا بودند. از سال ۲۰۲۰، دولت توسعه فیبر بکبون و پوشش موبایل را در این مناطق (مانند شهر شوشا و نواحی اطراف) به عنوان بخشی از بازسازی در اولویت قرار داده است caliber.az caliber.az. به گفته اپراتورهای بزرگ، هم اکنون شبکه 2G/3G بیشتر این مناطق را پوشش داده و فیبر بکبون همزمان با احداث بزرگراه‌های جدید به قره‌باغ کشیده می‌شود. اطمینان از اینکه این مناطق روستایی آسیب‌دیده از جنگ به دسترسی اینترنتی برابر برسند، بخش مهمی از استراتژی شمول دیجیتال آذربایجان در سال‌های آینده است.در مجموع، تفاوت دسترسی اینترنت شهری و روستایی، هرچند هنوز وجود دارد، اما به‌تدریج رو به کاهش است. برنامه‌هایی چون گسترش اینترنت پرسرعت با بودجه EBRD و تلاش وزارت برای «پوشش کامل تا پایان ۲۰۲۴» به طور خاص شکاف‌های باقی‌مانده را هدف قرار داده است caliber.az neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu. اگر این برنامه‌ها موفق باشند، حتی روستاهای دورافتاده نیز به زودی گزینه‌هایی چون فیبر یا اینترنت بی‌سیم ثابت خواهند داشت. در این میان، شبکه سراسری موبایل (با پوشش ۳G بیش از ۹۹٪ mincom.gov.az) نقش حیاتی داشته و دسترسی به خدمات پایه اینترنت را برای اکثریت مطلق آذربایجانی‌ها صرف نظر از موقعیت جغرافیایی ممکن ساخته است.

قیمت‌گذاری اینترنت و توان مالی مصرف‌کننده

هزینه خدمات اینترنت در آذربایجان به طور کلی روند نزولی داشته و در دهه گذشته برای مصرف‌کنندگان مقرون‌به‌صرفه‌تر شده است. قیمت‌های اینترنت پرسرعت ثابت به‌ویژه کاهش یافته و همزمان سرعت‌ها و حجم مجاز داده افزایش یافته است. تا سال ۲۰۲۲، وزارت ارتباطات بازنگری جدی در تعرفه‌های اینترنت پرسرعت انجام داد: طرح پایه قدیمی ۱ مگابیت (با هزینه تقریبی ۱۰ مانات آذربایجانی در ماه) ملغی شد و با طرح ۴ مگابیت به قیمت ۱۳ مانات در ماه جایگزین شد mincom.gov.az. این تغییر اساساً سرعت پایه را سه برابر کرد اما با افزایش کمی در قیمت، قیمت هر مگابیت برای مصرف‌کننده را کاهش داد – در واقع، قیمت هر ۱ مگابیت سرویس از ۱۰ مانات به حدود ۳.۲۵ مانات پس از این تغییر کاهش یافت mincom.gov.az. طبق اعلام مقامات، حداقل سرعت اینترنت پرسرعت قرار است تا پایان ۲۰۲۴ به ۲۵ مگابیت تعیین شود (با تغییرات متناسب در قیمت)، تا حتی ارزان‌ترین طرح‌ها هم واقعاً سرعت پرسرعت ارائه دهند mincom.gov.az.

از نظر مطلق، قیمت اینترنت در آذربایجان متوسط است. یک بسته معمول اینترنت خانگی نامحدود (از طریق DSL یا فیبر نوری) با سرعت حدود ۱۰ تا ۱۵ مگابیت بر ثانیه، بسته به ارائه‌دهنده و منطقه، ماهانه حدود ۲۰ تا ۳۰ مانات (تقریباً ۱۲ تا ۱۸ دلار) هزینه دارد. برای کاربران کم‌درآمد یا کسانی که تنها به دسترسی سبک نیاز دارند، برخی ارائه‌دهندگان اینترنت بسته‌های دارای ترافیک محدود یا اشتراک هات‌اسپات وای‌فای مشترک را با قیمت پایین‌تر ارائه می‌دهند. داده موبایل بسیار مورد استفاده و قیمت‌گذاری رقابتی دارد: هر سه اپراتور موبایل بسته‌های ماهیانه داده با حجم‌های مختلف ارائه می‌دهند. برای مثال، یک طرح موبایل با مصرف پایین (شامل حدود ۵۰۰ مگابایت داده، به علاوه دقایق مکالمه و پیامک) تقریباً ۱۰ مانات در ماه هزینه دارد، در حالی که بسته‌های داده حجیم‌تر (مثلاً ۵ تا ۱۰ گیگابایت) ممکن است در بازه ۱۵ تا ۲۰ مانات باشد. طبق شاخص سبد قیمت ICT اتحادیه بین‌المللی ارتباطات، قیمت‌های آذربایجان نسبت به درآمد بسیار مقرون به صرفه است: در سال ۲۰۲۴، یک طرح اینترنت ثابت استاندارد تقریباً ۱.۳۴٪ از درآمد ناخالص ملی سرانه در هر ماه هزینه دارد و یک بسته موبایل معمولی حدود ۱.۱۴٪ از درآمد ناخالص ملی سرانه است که کاملاً در محدوده هدف مقرون به صرفه سازمان ملل (<۲٪) قرار دارد tradingeconomics.com. در مقایسه، در سال ۲۰۱۰ یک طرح ADSL با سرعت ۱ مگابیت در ثانیه ۲۰ الی ۲۵ دلار هزینه داشت (که در آن زمان سهم بیشتری از درآمد بود) en.wikipedia.org – بنابراین مقرون به صرفه بودن به وضوح بهبود یافته است.

دولت هر از گاهی برای تنظیم یا هدایت قیمت‌ها مداخله کرده است. در اواخر دهه ۲۰۰۰، ارائه‌دهندگان اصلی اینترنت (اغلب با هماهنگی دولت) توافق کردند قیمت‌های دیال‌آپ و ADSL را استانداردسازی کنند تا یکدیگر را از بازار خارج نکنند en.wikipedia.org. این رفتار شبه‌کارتلی با هدف سرپا نگه داشتن ISP‌های کوچک‌تر انجام شد، اما همچنین به این معنا بود که مصرف‌کنندگان گزینه‌هایی با تفاوت قیمتی اندک داشتند. امروزه با رقابت بیشتر (خصوصاً در موبایل)، تنوع بیشتری در قیمت‌گذاری و تبلیغات دیده می‌شود. به عنوان مثال، اپراتورهای موبایل اغلب کمپین‌هایی با داده اضافی یا تخفیف برای استفاده شبانه برای جذب مشتریان برگزار می‌کنند.

هزینه‌های پهنای باند بین‌المللی – که عاملی مهم در قیمت‌گذاری است – برای آذربایجان با راه‌اندازی مسیرهای فیبر جدید به طور چشمگیری کاهش یافته است. هزینه دسترسی به اینترنت بالادستی که زمانی بخش بزرگی از هزینه‌های عملیاتی ISP بود، کاهش یافته است. این امر به ISPها اجازه داد طرح‌های اینترنت نامحدود ارائه دهند و به تدریج سرعت‌ها را بدون افزایش قیمت بالا ببرند. با این حال، یکی از شکایات همیشگی هزینه دسترسی به زیرساخت داخلی تحت کنترل دولت بوده است. همانطور که گفته شد، ارائه‌دهندگان کوچک گزارش داده‌اند که تعرفه عمده‌فروشی بالای AzTelekom و Baktelecom برای استفاده از خطوط فیبر، از کاهش قیمت‌های خرده‌فروشی جلوگیری کرده است caliber.az. اقدامات مرجع ضدانحصار در سال ۲۰۲۲ برای جریمه این رفتارها ممکن است به قیمت‌گذاری منصفانه‌تر عمده‌فروشی منجر شده و در صورت افزایش رقابت، به کاهش تعرفه کاربران نهایی بینجامد.

در مورد مقرون به صرفه بودن دستگاه‌ها نیز دولت گاه مالیات واردات رایانه و تلفن هوشمند را برای کاهش موانع آنلاین شدن شهروندان کاهش داده است. اکثریت قریب به اتفاق بزرگسالان آذربایجانی اکنون دارای یک تلفن همراه قابلیت‌دار اینترنت هستند (نفوذ تلفن همراه ۱۱۰ سیم‌کارت به ازای هر ۱۰۰ نفر است mincom.gov.az و حدود ۹۰٪ افراد از موبایل استفاده می‌کنند mincom.gov.az). همچنین برنامه‌های عمومی برای ارائه دسترسی رایگان اینترنت در برخی مراکز اجتماعی وجود دارد و در دوران کووید-۱۹ برخی پلتفرم‌های آموزشی توسط ISPها رایگان (بدون هزینه اینترنت) ارائه شدند تا آموزش از راه دور را تسهیل کنند.

در مجموع، برای یک کشور با درآمد متوسط، قیمت اینترنت در آذربایجان نسبتاً برای مصرف‌کننده متوسط قابل‌دسترسی و مقرون به صرفه است و هم‌تراز با کشور‌های هم‌منطقه‌ای می‌باشد. داده‌های بانک جهانی/ITU برای سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهد حدود ۸۸٪ جمعیت از اینترنت استفاده می‌کنند theglobaleconomy.com که این امر به معنای آن است که هزینه پایه، برای اکثر مردم مانع جدی نیست (عوامل دیگر مانند پوشش شبکه و سواد دیجیتال در جمعیت آفلاین باقی‌مانده نقش دارند). سرمایه‌گذاری‌های مستمر و همچنین ورود احتمالی بازیگران جدید (مانند خدمات مبتنی بر ماهواره) ممکن است در سال‌های پیش‌رو قیمت‌ها را بیشتر کاهش داده یا ارزش بیشتری (سرعت بالاتر با همان قیمت) ارائه دهند.

کیفیت خدمات: سرعت، تأخیر و پایداری

سرعت اینترنت: سرعت اینترنت در آذربایجان در سال‌های اخیر به طرز چشمگیری بهبود یافته، اگرچه همچنان نسبت به بسیاری از کشورهای توسعه یافته و حتی برخی همسایگان منطقه‌ای پایین‌تر است. در اوایل ۲۰۲۳، سرعت دانلود متوسط اینترنت موبایل در آذربایجان حدود ۳۴.۶ مگابیت بر ثانیه و سرعت دانلود متوسط پهن‌باند ثابت حدود ۲۶.۹ مگابیت بر ثانیه بود datareportal.com. هر دو عدد نسبت به سال قبل به طور قابل توجهی افزایش یافته بودند – سرعت متوسط پهن‌باند ثابت در جریان سال ۲۰۲۲ و با گسترش فیبر بیش از ۶۰٪ رشد کرد و سرعت متوسط موبایل با ارتقای شبکه حدود ۲۳٪ افزایش یافت datareportal.com. تا اواسط ۲۰۲۳، سرعت پهن‌باند ثابت باز هم افزایش یافت؛ شاخص جهانی اسپیدتست Ookla در ماه مه ۲۰۲۳، سرعت متوسط دانلود ثابت را حدود ۲۹.۱ مگابیت بر ثانیه نشان داد (که آذربایجان را در رتبه ۱۱۶ جهان قرار داد) caliber.az. گسترش سریع فیبر تأثیر خود را نشان داده است: تا اکتبر ۲۰۲۴، سرعت متوسط پهن‌باند ثابت در آذربایجان به ۵۷.۶ مگابیت بر ثانیه دو برابر شد و رتبه کشور به ۹۳ جهانی ارتقا یافت abc.az abc.az. سرعت موبایل نیز نسبتاً بالا بوده – در اواخر ۲۰۲۴، متوسط دانلود موبایل حدود ۵۵ تا ۵۶ مگابیت بر ثانیه بود که آذربایجان را در رتبه ۵۰ تا ۶۰ جهان قرار می‌دهد abc.az. این به این معناست که در موبایل، آذربایجان از بسیاری رقبا پیشی گرفته، اما در پهن‌باند ثابت هنوز در حال جبران عقب‌ماندگی سابق است.

با وجود این پیشرفت‌ها، کیفیت خدمات به شدت به محل بستگی دارد. در باکو، کاربران شبکه‌های جدید فیبر تا خانه (FTTH) اغلب از طرح‌های ۵۰ تا ۱۰۰ مگابیت لذت می‌برند و داده‌های اسپیدتست نشان داد که میانگین سرعت پایتخت در اکتبر ۲۰۲۴ حدود ۵۸ مگابیت بر ثانیه بوده است abc.az. اما خارج از باکو و چند شهر بزرگ، سرعت‌ها بسیار کاهش می‌یابد. بسیاری از مشترکان ثابت روستایی همچنان زیر ۱۰ مگابیت بر ثانیه از DSLهای قدیمی دریافت می‌کنند و حتی در ۴G موبایل، مناطق دورافتاده ممکن است فقط چند مگابیت به خاطر شلوغی شبکه یا ضعف سیگنال داشته باشند. دولت به این موضوع اذعان کرده که «خارج از باکو، اتصال ضعیف باقی مانده» از منظر سرعت و پایداری freedomhouse.org. این موضوع مستقیماً مرتبط با خلاءهای زیرساختی و کنترل انحصاری است: یک کارشناس فناوری اطلاعات تأکید کرد که سرمایه‌گذاری ناکافی در زیرساخت‌های مناطق (و سیطره محکم دولت بر آن) عامل کاهش سرعت‌ها در خارج شهرهای بزرگ شده است freedomhouse.org.

در مقایسه، برخی کشورهای همسایه با سرعت بیشتری پیشرفت کرده‌اند. برای نمونه، تا اواخر ۲۰۲۲، بلاروس، قزاقستان، ازبکستان و ترکیه همگی رتبه پهن‌باند ثابت بالاتری داشتند (قزاقستان رتبه ۹۶، ترکیه ۷۶ و…، در حالی که آذربایجان در آن زمان حدود ۱۱۸ ام بود) caliber.az. روسیه با شبکه فیبر گسترده‌اش بسیار جلوتر بود (در سال ۲۰۲۱ در رتبه ۵۱ جهان در سرعت ثابت قرار داشت) caliber.az. این مقایسه‌ها در رسانه‌های محلی با نارضایتی مطرح شده و وزارت ارتباطات را واداشته تا گسترش فیبر را جدی‌تر دنبال کند تا آذربایجان در مقایسه با کشورهای CIS عقب نماند caliber.az. انتظار می‌رود با رسیدن فیبر به خانوارهای بیشتر، سرعت‌های متوسط ثابت همچنان جهش پیدا کرده و احتمالاً ظرف سال‌های آینده آذربایجان را به جمع ۷۰–۸۰ کشور برتر برساند.

تأخیر (Latency): برای ترافیک داخلی و اتصال به کشورهای نزدیک منطقه، تأخیر در آذربایجان کاملاً مناسب است. داخل کشور، زمان پینگ روی فیبر یا ۴G معمولاً کمتر از ۲۰ میلی ثانیه است. مسیر باکو به اروپا (مثلاً فرانکفورت) به دلیل مسیرهای فیبر غربی، در بازه ۶۰ تا ۸۰ میلی ثانیه قرار می‌گیرد – که برای بازی آنلاین یا تماس تصویری کاملاً قابل قبول است. یکی از مشکلات قدیمی این بود که به دلیل نبود یک نقطه تبادل اینترنتی (IXP) قوی داخلی، حتی گاهی ترافیک داخلی آذربایجان از طریق سرورهای خارجی عبور می‌کرد و تاخیر می‌افزود. اما اکنون که محتوای بیشتری به صورت محلی کش می‌شود (گوگل، نتفلیکس و…) بخش زیادی از استفاده عملاً بومی یا منطقه‌ای است. برای محتوای بین‌المللی، مسیرها از طریق ترکیه یا روسیه برقرار است که تأخیر را در سطح متوسط نگه می‌دارد – نه به پای کشوری با لینک Tier-1 مستقیم، اما قطعاً نه خیلی بالا.

ارتباطات ماهواره‌ای (ژئواستیشنری) استثنا هستند و دارای تأخیر حدوداً 600 میلی‌ثانیه‌اند، اما این‌ها فقط در موارد خاص استفاده می‌شوند. با ورود سرویس مدار پایین استارلینک (با تأخیر حدود 25 تا 50 میلی‌ثانیه)، حتی کاربران مناطق دورافتاده نیز اکنون می‌توانند از اتصال کم‌تأخیر بهره‌مند شوند (در بخش ماهواره پایین‌تر بیشتر بحث شده است).

پایداری: پایداری شبکه در آذربایجان بهبود یافته است، اما در گذشته اختلالات قابل توجهی رخ داده است. در سال‌های قبل، قطعی اینترنت سراسری گاه‌به‌گاه به دلیل نقاط شکست واحد اتفاق می‌افتاد – برای مثال، یک قطع برق بزرگ یا خرابی فنی در مرکز اصلی دلتا تلکام در باکو می‌توانست اتصال سراسر کشور را قطع کند. فریدام هاوس اشاره کرده است که در گذشته این‌گونه قطعی‌های گسترده هر چند سال یک‌بار اتفاق می‌افتاد، اگرچه هیچ موردی در دوره 2022–2023 ثبت نشد freedomhouse.org. یک حادثه بدنام در سال 2015 زمانی رخ داد که آتش‌سوزی در یک مرکز داده کلیدی باعث قطع اینترنت بخش زیادی از کشور برای چند ساعت شد. پس از آن، افزونگی بیشتری ایجاد شد. حضور چندین اپراتور بک‌بون (دلتا، آذرتلکام و غیره) و باتری‌های پشتیبان جدید، خطر قطعی کامل را کاهش داده است.

در سطح محلی، کاربران همچنان از مشکلات کوچک اما مکرر گزارش می‌دهند: کندی در ساعات اوج عصرگاهی، قطع موقت اتصال یا کاهش سرعت. بخشی از این مشکلات به محدودیت‌های فنی (مثلاً زیرساخت قدیمی) نسبت داده می‌شود و شرکت‌های اینترنتی اغلب «نگهداری پیشگیرانه» را علت قطعی‌ها اعلام می‌کنند freedomhouse.org. بااین حال، اتهاماتی نیز وجود دارد مبنی بر اینکه گاهی اوقات شرکت‌های اینترنتی بنا به فشارهای خارجی، عمداً کیفیت سرویس را کاهش داده یا قطع می‌کنند. به عنوان مثال، در دوره‌های اعتراضات سیاسی یا رویدادهای حساس، مشتریان شاهد افت ناگهانی کیفیت اینترنت بودند. ادعاهایی وجود داشته است (شامل برخی کارشناسان IT و فعالان اپوزیسیون) که ارائه‌دهندگان به درخواست مقامات، اتصال را محدود یا اینترنت موبایل را در برخی مناطق به طور موقت قطع می‌کنند freedomhouse.org. دولت و شرکت‌های ارائه‌دهنده معمولاً قطعی‌های با انگیزه سیاسی را انکار می‌کنند، اما الگوی مشکلات اتصال همزمان با اعتراضات یا دوره‌های درگیری مشاهده شده است. یک نمونه برجسته در سپتامبر 2020 در آغاز جنگ دوم قره‌باغ رخ داد: دولت تحت مقررات نظامی، محدودیت‌هایی بر اینترنت وضع کرد، که موجب اختلال شدید خدمات در سراسر کشور برای هفته‌ها شد (و شبکه‌های اجتماعی کاملاً مسدود شدند). در نمونه‌ای جدید، از سپتامبر تا نوامبر 2022، مقامات دسترسی به تیک‌تاک را در جریان درگیری‌های مرزی با ارمنستان مسدود کردند freedomhouse.org freedomhouse.org – اگرچه این یک قطعی سراسری نبود، اما محدودیت هدفمند بر پایداری/دسترس‌پذیری بود.

در مجموع، خارج از این قبیل مداخلات عمدی، شبکه پایدارتر شده است. انحصار زیرساختی به این معناست که اگر شبکه آزتلکام دچار مشکل شود، بسیاری از شرکت‌ها و کاربران وابسته تحت تأثیر قرار می‌گیرند. برنامه دولت برای معرفی استانداردهای کیفیت خدمات (که در سال 2023 توسط رگولاتور تصویب شد) با هدف پاسخگو کردن ارائه‌دهندگان در قبال زمان سرویس و عملکرد است caliber.az. به ویژه در مناطق، مشتریان نسبت به قطعی‌های مکرر ناراضی‌اند. برخی شرکت‌های خصوصی تلاش کرده‌اند با ارائه پشتیبانی بهتر و تعمیرات سریع‌تر خود را متمایز کنند، اما اغلب به خطوط زیرساختی اصلی یکسانی وابسته‌اند.

خلاصه کیفیت کلی: کیفیت اینترنت در آذربایجان متغیر است. در مواقع مطلوب – عمدتاً در مناطق شهری تحت پوشش فیبر – کاربران می‌توانند به سرعت‌های جهانی و تأخیر پایین برای تماشای HD، بازی آنلاین و کنفرانس ویدیویی دست یابند. شبکه‌های موبایل در باکو سرعت‌هایی ارائه می‌دهند که اجرای هر اپلیکیشن تلفن هوشمند را ممکن می‌سازد. اما عدم ثبات یک مشکل است: کاربری در یک شهر کوچک ممکن است هنگام پخش ویدیوی یوتیوب با بافر مواجه شود، در حالی که همزمان کاربری در باکو از پخش بدون نقص 4K لذت می‌برد. دولت این شکاف سرعت و پایداری را مانعی برای اهداف توسعه دیجیتال خود می‌داند، از این رو روی فیبر سرمایه‌گذاری سنگین کرده و حداقل سرعت 25 مگابیت بر ثانیه را برای همه هدف‌گذاری کرده است mincom.gov.az freedomhouse.org. اگر این ارتقاها طبق برنامه ادامه یابند، متوسط کیفیت خدمات افزایش خواهد یافت. کاربران اینترنت در آذربایجان امیدوارند با به‌روز شدن زیرساخت و افزایش رقابت واقعی بین شرکت‌ها، افت کیفیت و کندی‌های مکرر به گذشته بپیوندد.

سیاست‌های حکومتی، قانونگذاری و سانسور

دولت آذربایجان نقش پررنگی در بخش مخابرات ایفا می‌کند – هم به‌عنوان سیاست‌گذار، هم رگولاتور، و (از طریق شرکت‌های دولتی) اپراتور. این شرایط منجر به محیطی بسیار تحت کنترل و گاه سیاسی‌شده شده است. به طور رسمی، این بخش بر اساس قانون مخابرات سال 2005 و زیر نظر وزارت توسعه دیجیتال و حمل‌ونقل (قبلاً وزارت ارتباطات و فناوری‌های پیشرفته) اداره می‌شود. در عمل، تا چندی پیش خود وزارت هم قانونگذار و هم اپراتور اصلی بود (تلاش برای جداسازی وظایف از 2008 آغاز شد اما کامل نشده است en.wikipedia.org). در نتیجه، تصمیمات سیاستی اغلب با منافع تجاری دولت همسو است.

چارچوب قانونگذاری: اوایل دهه 2000 آذربایجان اسماً بخش مخابرات را آزادسازی کرد – مثلاً در سال 2002 الزام اخذ مجوز برای شرکت‌های اینترنتی را لغو کرد en.wikipedia.org. اما این امر منجر به بازار واقعاً آزاد نشد. وزارتخانه کماکان دستورات غیررسمی صادر می‌کرد و گاه قانون لغو مجوز را نادیده گرفته و شرکت‌ها را برای رعایت مقررات تحت فشار قرار می‌داد en.wikipedia.org. خدمات کلیدی مخابرات (مانند دروازه‌های تماس بین‌المللی یا VoIP در روزهای نخست) باید مجوز می‌گرفتند. وزارتخانه (و در نهایت نخبگان حاکم) همچنان دارای مالکیت جزئی در چند شرکت اصلی اینترنت و اپراتور موبایل بود و از درون تاثیرگذاری داشت en.wikipedia.org freedomhouse.org. آذربایجان در سال 1997 درخواست عضویت در سازمان تجارت جهانی (WTO) را داد و بحث دسترسی به بازار مخابرات بخشی از آن بود؛ مقداری پیشرفت حاصل شد اما عضویت متوقف ماند، بخشی به دلیل نگرانی ذینفعان محلی از دست دادن جایگاه‌های محافظت‌شده‌شان en.wikipedia.org.

تحول اخیر قابل توجه، برنامه دولت برای ثبت‌نام اجباری همه ارائه‌دهندگان خدمات اینترنت و اپراتورها است. در مارس 2023، مقرراتی وضع شد که شرکت‌های اینترنتی را ملزم به ثبت در وزارتخانه طبق سیستم جدید می‌کند؛ ظاهراً با هدف ایجاد پایگاه داده و ارتقای پاسخگویی است freedomhouse.org freedomhouse.org. مقامات می‌گویند این اقدام موجب نظارت بر کیفیت خدمات و تضمین رعایت استانداردها توسط ارائه‌دهندگان می‌شود freedomhouse.org. برخی شرکت‌های خصوصی مستقل اما، ابراز نگرانی کرده‌اند که این ثبت‌نام اطلاعات حساس می‌طلبد و شفافیت ندارد و بیم دارند به ابزاری برای کنترل بیشتر بدل شود freedomhouse.org. وزارتخانه این نگرانی را رد کرده و گفته صرفاً اجرای قانون موجود است.

ابتکارات دولتی: دولت برنامه‌های متعددی برای تقویت حوزه ICT به راه انداخته است. «نقشه راه استراتژیک مخابرات و فناوری اطلاعات» در سال 2016 تصویب شد و اهدافی برای توسعه پهن‌باند و دولت الکترونیک تعیین کرد freedomhouse.org. زیر نظر رئیس‌جمهور علی‌اف، پروژه‌های دیجیتال عمدتاً از بالا هدایت می‌شوند – مثلاً تلاش کنونی برای رسیدن به پوشش صددرصدی پهن‌باند در سطح ریاست‌جمهوری هدایت می‌شود caliber.az. دولت همچنین یک آژانس نوآوری و پارک‌های فناوری برای حمایت از کسب‌وکارهای فناورانه داخلی تأسیس کرده است. بااین حال، منتقدان می‌گویند استقلال واقعی مقررات‌گذاری وجود ندارد. همان نهادی که توسعه مخابرات را ترویج می‌کند، قادر به مجازات یا مسدود کردن ارائه‌دهندگان نیز هست که در صورت بروز مسائل سیاسی می‌تواند مشکل‌ساز باشد.

سانسور اینترنت و مقررات محتوا: ناظران آزادی اینترنت آذربایجان را «غیرآزاد» ارزیابی می‌کنند freedomhouse.org. دولت سابقه سانسور محتوای آنلاین و سرکوب مخالفت‌ها را دارد. اگرچه دیوار آتش دائمی و سراسری وجود ندارد (بسیاری از وب‌سایت‌های جهانی قابل دسترسی‌اند)، مقامات به طور گزینشی برخی سایت‌ها ـ به ویژه سایت‌های گروه‌های مخالف یا رسانه‌های مستقل ـ را فیلتر یا مسدود می‌کنند. برای مثال، سایت‌های خبری مستقل محبوبی همچون آزادلیق، میدان تی‌وی، توران و دیگران در مقاطعی داخل آذربایجان مسدود بوده‌اند freedomhouse.org freedomhouse.org. تصمیمات مسدودسازی اغلب دل‌بخواهانه و دارای انگیزه‌های سیاسی هستند ـ و معمولاً محتوای انتقادی علیه رژیم علی‌یف را هدف می‌گیرند freedomhouse.org. بر اساس اصلاحات سال ۲۰۱۷، مقامات اختیار قانونی گسترده‌تری برای دستور مسدودسازی وب‌سایت‌ها حتی بدون حکم قبلی دادگاه دریافت کردند (البته باید ظرف ۴۸ ساعت بعد دادگاه را مطلع کنند) freedomhouse.org. مقامات این مسدودسازی‌ها را با دلایلی نظیر تهدید علیه امنیت ملی یا «محتوای ضد ملی» توجیه می‌کنند، اما در عمل عمدتاً برای خاموش کردن صداهای انتقادی به کار می‌رود.

گذشته از مسدودسازی سایت‌ها، دولت از اعمال محدودیت‌های موقت بر شبکه‌های اجتماعی در برهه‌های حساس نیز استفاده کرده است. همانطور که اشاره شد، دسترسی به پلتفرم‌هایی مانند تیک‌تاک در اواخر سال ۲۰۲۲ همزمان با درگیری‌های مرزی به طور موقت مسدود شد freedomhouse.org freedomhouse.org. در موارد قبلی، سرویس‌هایی مثل یوتیوب، فیسبوک، واتس‌اپ و اسکایپ گزارشا در جریان اعتراضات سیاسی یا روزهای انتخابات کند یا قطع شده‌اند az-netwatch.org. این قطعی‌ها معمولاً کوتاه‌مدت‌اند، اما زمانی اجرا می‌شوند که دولت از وقوع ناآرامی می‌ترسد و می‌خواهند ارتباطات و جریان اطلاعات اختلال پیدا کند. مقامات به ندرت چنین اقداماتی را آشکارا تأیید می‌کنند؛ مثلاً در دوره حکومت نظامی سال ۲۰۲۰، قطعی اینترنت را به دلایل امنیتی (برای جلوگیری از انتشار ویدئوهای جنگ و … ) توجیه کردند.

نظارت و حقوق کاربران: شواهد فراوانی حاکی از آن است که دولت آذربایجان ترافیک اینترنت و ارتباطات الکترونیک را رصد می‌کند. از اوایل دهه ۲۰۱۰، گزارش‌های تحقیقی فاش ساختند که شرکت‌های مخابراتی غربی (مانند TeliaSonera) فناوری‌های نظارتی را به مقامات آذربایجان فروخته‌اند که این امکان را به سرویس‌های امنیتی داده‌اند تا بازرسی عمیق بسته‌ها و دسترسی مستقیم به شبکه‌های مخابراتی داشته باشند az-netwatch.org. تجهیزاتی از شرکت‌هایی مانند Verint و احتمالاً جاسوس‌افزار NSO Group برای هدف قرار دادن دستگاه‌های فعالان به کار رفته است az-netwatch.org. فعالان و وبلاگ‌نویسان مخالف غالباً مشکوکند که ایمیل‌ها یا شبکه‌های اجتماعی‌شان تحت نظر باشد. واقعاً هم موارد زیادی از دستگیری یا آزار کاربران شبکه‌های اجتماعی و وبلاگ‌نویسان به خاطر پست‌های آنلاین گزارش شده است. دولت برخی اشکال بیان آنلاین را جرم‌انگاری کرده ـ مثلاً قوانین افترا به محتوای اینترنتی تعمیم داده شده و انتشار مطالبی که «توهین به شأن دولت» تلقی شود، می‌تواند منجر به پیگرد شود en.wikipedia.org az-netwatch.org. از جمله موارد شناخته‌شده، زندانی شدن وبلاگ‌نویس مهمان حسین‌اف و دیگران است که غالباً اتهامات آن‌ها به فعالیت‌های ضدفساد آنلاین آن‌ها نسبت داده شده و ساختگی ارزیابی می‌شود. این شرایط باعث گسترش خودسانسوری شده: بسیاری از روزنامه‌نگاران و حتی کاربران عادی برای جلوگیری از دردسر، سخنان خود را در فضای آنلاین تعدیل می‌کنند freedomhouse.org freedomhouse.org. در گزارش Freedom on the Net 2023 از سازمان فریدوم‌هاوس آمده است که «سرکوب طولانی‌مدت رسانه‌های مستقل همراه با بازداشت فعالان آنلاین، باعث گسترش خودسانسوری شده است» freedomhouse.org.

با وجود این فشارها، فضای آنلاین آذربایجان فعال است ـ شهروندان از شبکه‌های اجتماعی (فیسبوک، یوتیوب، اینستاگرام و اخیراً تلگرام) برای بحث و انتقاد از مسائل استفاده می‌کنند. رویکرد دولت ترکیبی است از مسدودسازی آشکار و اعمال فشار پنهانی. برای مثال، به جای ممنوعیت کامل فیسبوک (که نزد مردم بسیار نامحبوب خواهد بود)، دولت اغلب از فارم‌های ترول، اکانت‌های طرفدار دولت و کاهش نامحسوس سرعت برای کنترل روایت‌های مخالف بهره می‌برد. در سال ۲۰۲۲، یک قانون رسانه‌ای جدید مقرری برای ثبت رسانه‌ها (از جمله سایت‌های خبری آنلاین) در یک رجیستری دولتی رسانه‌ای ایجاد کرد freedomhouse.org. مقامات سپس ثبت چند رسانه مستقل را رد کردند و در عمل آن‌ها را نامشروع جلوه دادند freedomhouse.org. این قانون همچنین قدرت بیشتری برای تعطیلی وب‌سایت‌هایی که ثبت نشده‌اند یا قوانین مبهم اطلاعاتی را نقض می‌کنند، به دولت می‌دهد.

در مجموع، سیاست دولت آذربایجان در قبال اینترنت دو وجهی است: زیرساخت و خدمات دیجیتال را برای رشد اقتصادی به شدت ترویج می‌کند و در عین حال در موضوعات سیاسی، کنترل سختگیرانه‌ای بر محتوا و دسترسی دارد. دولت حاکم آشکارا اینترنت را هم یک ضرورت اقتصادی و هم یک تهدید بالقوه سیاسی می‌داند. به همین دلیل همزمان با سرمایه‌گذاری در گسترش اتصال (مثلاً اینترنت پهن‌باند برای تمام مناطق)، مبالغ زیادی را صرف تجهیزات نظارت و ابزارهای قانونی برای «هماهنگ کردن» اینترنت با منافع رژیم می‌کند en.wikipedia.org. این یعنی کاربران آذربایجانی از شبکه‌های مدرن و سرعت‌های رو به رشد بهره می‌برند، اما در فضایی فعالیت می‌کنند که برخی موضوعات تابو است و حریم خصوصی نامطمئن. در آینده، ناظران پیگیر خواهند بود که آیا آذربایجان به سمت سفت‌تر شدن فضا می‌رود ـ مثلاً معرفی فیلتر داخلی دروازه اینترنت (مشابه مدل اینترنت مستقل روسیه) یا قوانین سختگیرانه‌تر شبکه‌های اجتماعی. فعلاً اما، کنترل‌ها قابل توجه‌اند اما مطلق نیستند: کاربران مسلط به فناوری اغلب با وی‌پی‌ان به سایت‌های مسدودشده دسترسی پیدا می‌کنند و اپلیکیشن‌های رمزگذاری شده مثل تلگرام برای گفت‌وگو تا حدی آزاد استفاده می‌شود.

اینترنت ماهواره‌ای در آذربایجان: تسخیر مرز نهایی

با توجه به مناطق کوهستانی آذربایجان و برخی سکونتگاه‌های دورافتاده، اینترنت ماهواره‌ای مدت‌هاست بخشی از راهبرد اتصال کشور بوده است ـ و اینک با فناوری مدار پایین زمین وارد دوره‌ای نوین می‌شود.

برنامه‌های ماهواره‌ای ملی (آذر اسپیس): دو ماهواره ژئواستیشنری آذربایجان، آذر اسپیس-۱ و آذر اسپیس-۲، به ترتیب از سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۸ برای ارتباطات مخابراتی فعال هستند en.wikipedia.org. این ماهواره‌ها توسط سازمان دولتی آذراسپیس (Azercosmos) مدیریت می‌شوند و عمدتاً به شبکه‌های تلویزیونی و مشتریان بین‌المللی خدمت‌رسانی می‌کنند، اما با استفاده از ترمینال‌های VSAT اینترنت ماهواره‌ای داخلی را نیز برای کشور فراهم می‌آورند. سرویس Azconnexus آذراسپیس از این ماهواره‌ها برای ارائه اینترنت به جامعه‌های روستایی، عملیات میدانی اضطراری و سایت‌های زیرساختی حیاتی (مانند سکوهای نفتی فراساحلی) بهره می‌برد satelliteprome.com. پوشش باند C مناطق آذربایجان و پیرامون را حتی در هوای نامساعد تأمین می‌کند و باند Ku امکان استفاده از دیش‌های کوچکتر برای تجهیزات سیار را می‌دهد satelliteprome.com satelliteprome.com. این سرویس برای اتصال پاسگاه‌های مرزی دورافتاده یا تأمین لینک پشتیبان برای بانک‌ها بسیار حیاتی بوده است. حتی دولت یادآور شده که پیوندهای ماهواره‌ای به اتصال مناطق تازه آزادشده قره‌باغ کوهستانی کمک خواهد کرد تا شبکه‌های زمینی بازسازی شوند. با این حال، یکی از محدودیت‌ها هزینه است ـ تجهیزات VSAT و پهنای باند ماهواره‌ای به طور سنتی گران بوده‌اند. بنابراین اینترنت مبتنی بر آذراسپیس برای مصرف‌کننده معمولی هدف‌گذاری نشده است، بلکه بیشتر ارگان‌های دولتی و شرکت‌هایی که حاضر به پرداخت هزینه بیشتر برای ارتباط در مناطقی که امکان دیگری نیست بوده‌اند satelliteprome.com. مثلاً یک میدان نفتی ممکن است از Azconnexus برای ارتباط سامانه‌های پایش بهره ببرد یا یک شهرستان روستایی در صورت در دسترس نبودن فیبر نوری، ادارات خود را از طریق ماهواره متصل کند.

استارلینک و خدمات جدید LEO: یک تحول اساسی در ۲۰۲۳-۲۰۲۵ رخ داد: اینترنت ماهواره‌ای استارلینک اسپیس‌ایکس اکنون در جمهوری آذربایجان در دسترس است. در مارس ۲۰۲۵، استارلینک رسماً اعلام کرد که خدمات اینترنت پرسرعت و کم‌تأخیر خود را در جمهوری آذربایجان فعال کرده است caspianpost.com. این موضوع آذربایجان را جزو معدود کشورها در منطقه قرار می‌دهد که اکنون پوشش استارلینک را دارند (گرجستان و ارمنستان هم اخیراً این سرویس را دریافت کرده‌اند، ولی روسیه و ایران به دلیل مسائل مقرراتی در نقشه نیستند). منظومه ماهواره‌های مدار پایین استارلینک می‌تواند سرعت دانلودی معادل ۵۰ تا ۱۵۰ مگابیت بر ثانیه با تأخیری در حد ۲۰ تا ۴۰ میلی‌ثانیه ارائه دهد که نسبت به تأخیر زیاد سیستم‎های سنتی ماهواره‌ای یک پیشرفت بزرگ است caspianpost.com. برای کاربران مناطق دورافتاده در آذربایجان، این به معنای واقعی کلمه افق جدیدی باز می‌کند – جاهایی که شاید هیچ‌گاه فیبر نوری یا حتی دکل مخابراتی مطمئن نبینند، حالا فقط با دید باز به آسمان می‌توانند به اینترنتی با کیفیت اینترنت DSL/کابلی شهری متصل شوند.

با این حال، سرویس استارلینک هزینه خود را دارد. کاربران اولیه گزارش داده‌اند که حق اشتراک ماهانه حدود ۱۰۰ منات آذربایجان (تقریباً ۵۹ دلار) و کیت سخت‌افزاری استارلینک (دیش + روتر) نیز حدود ۶۷۰ منات (تقریباً ۴۰۰ دلار) پیش پرداخت بعلاوه حدود ۵۰ منات برای حمل و نقل هزینه دارد tech.az. این مبلغ نسبت به درآمدهای محلی زیاد است – بسیاری از خانوارهای روستایی احتمالاً ۶۰ دلار در ماه را غیرقابل‌پرداخت می‌دانند (این مبلغ چندین برابر بسته‌های ساده دیتای موبایل است). بنابراین، احتمالاً در ابتدا استارلینک در آذربایجان برای گروه‌های خاصی کاربرد خواهد داشت: بنگاه‌های تجاری در مناطق دورافتاده، افراد متمول در املاک روستایی، یا شاید هم استفاده اشتراکی محلی. جالب آنکه کاربران اینترنتی آذربایجان گمانه‌زنی کردند که ورود استارلینک ممکن است باعث شود فشار کیفی یا قیمتی بر ارائه‌دهندگان محلی وارد شود، اگرچه برخی به شوخی ترسیده بودند که شرکت‌های اینترنتی (ISP) به بهانه گران‌بودن استارلینک قیمت ها را افزایش دهند tech.az. در هر صورت، استارلینک یک رقیب جدید فراهم می‌کند – که به طور کامل خارج از کنترل انحصار مخابرات دولتی است، زیرا مستقیم از ماهواره به کاربر می‌تابد. این می‌تواند اثرات قابل‌توجهی داشته باشد: از جمله راهی برای دسترسی به اینترنت بدون سانسور با وجود دولت (مگر اینکه تلاش برای ممنوعیت ترمینال‌های استارلینک کنند). هرکس که دیش استارلینک داشته باشد می‌تواند گذرگاه‌های ملی اینترنت را دور بزند و روند فیلترینگ یا قطع شدن دست دولت را دشوارتر کند. هنوز مشخص نیست دولت چه رویکردی اتخاذ خواهد کرد؛ تا اینجا به نظر می‌رسد راه‌اندازی استارلینک بدون مانع خاصی از سوی دولت انجام شده است.

غیر از استارلینک، گزینه‌های ماهواره‌ای دیگر مانند ویاسات یا وان‌وب در دسترس است اما تا سال ۲۰۲۵ یا تحت پوشش نیستند یا بازار فعالی در آذربایجان ندارند. وان‌وب (یک منظومه LEO مستقر در بریتانیا) ممکن است به‌مرور این منطقه را پوشش دهد و حتی آذرکاسموس ابراز تمایل به همکاری برای پروژه‌های ماهواره‌ای آینده (از جمله پرتاب آذراسپیس-۳ در سال‌های آینده) کرده است. همچنین برای کاربران خیلی دورافتاده که تحت پوشش استارلینک نیستند، نمایندگی‌های محلی (مانند BusinessCom Networks) اینترنت VSAT سنتی را بر بستر آذراسپیس یا ماهواره‌های منطقه‌ای دیگر ارائه می‌دهند. یک بررسی میدانی در سال ۲۰۲۱ بیان کرد که «کشور می‌تواند از سرویس‌های ماهواره‌ای برای صنعت و دولت بهره فراوانی ببرد»، و واقعاً صنایعی نظیر نفت و گاز، معدن و گردشگری در مناطق دورافتاده به چنین شبکه‌هایی متکی هستند bcsatellite.net bcsatellite.net.

موارد کاربرد برای مناطق محروم: در منطقه کوهستانی و جداافتاده نخجوان (که توسط خاک ارمنستان از سرزمین اصلی جدا شده)، ارتباط اینترنتی سابقاً وابسته به رادیو و ماهواره بود تا اینکه نهایتاً فیبر از مسیر ایران کشیده شد. حتی امروزه، لینک ماهواره‌ای پشتیبان، تاب‌آوری ارتباطی نخجوان را تضمین می‌کند. به همین ترتیب، روستاهای کوچک در ارتفاعات قفقاز (مانند مناطق قوبا یا لریک) گاهی با نصب دیش ماهواره در یک مرکز اجتماعی یا مدرسه، دسترسی کل جامعه به اینترنت را ممکن می‌سازند. با خدمات استارلینک، حتی یک مزرعه منفرد یا یک کمپ عشایری هم می‌تواند اینترنت پهن‌باند داشته باشد – چیزی که تا چند سال پیش تصورش ناممکن بود. کاربرد دیگر می‌تواند تاب‌آوری در شرایط بحران باشد: آذربایجان مستعد رانش زمین و گه‌گاهی زلزله است؛ اگر شبکه‌های زمینی قطع شوند، ماهواره‌ها امکان برقراری ارتباط برای نیروهای امدادی را حفظ می‌کنند.

در مجموع، اینترنت ماهواره‌ای در آذربایجان با ورود استارلینک از یک راه‌حل تخصصی برای صنایع به گزینه‌ای قابل‌دسترسی برای مصرف‌کنندگان تبدیل شده است. ماهواره‌های بومی آذرکاسموس همچنان نقش استراتژیک در ارتباطات حیاتی و به عنوان بخشی از جاه‌طلبی‌های فضایی کشور ایفا می‌کنند (دولت به پیشتازی خود در قفقاز در زمینه ماهواره‌های مخابراتی می‌بالد). اکنون «آخرین مرز» متصل کردن همه نقاط آذربایجان کاملاً در دسترس به‌نظر می‌رسد. راه‌اندازی موفق استارلینک در سال ۲۰۲۵ یک نقطه عطف است – نشانه آنکه حتی چراگاه‌های دور یا پاسگاه‌های مرزی در صورت نیاز آنلاین خواهند بود caspianpost.com. ترکیب فیبر سراسری زمینی و پوشش ماهواره‌ای از آسمان می‌تواند عملاً تمام نقاط کور احتمالی نقشه ارتباطی آذربایجان را در آینده نزدیک حذف کند.

مقایسه‌های منطقه‌ای و معیارهای بین‌المللی

مقایسه دسترسی اینترنت در آذربایجان با همسایگان منطقه و کشورهای مشابه زمینه مناسبی برای سنجش پیشرفت آن فراهم می‌کند. از نظر ضریب نفوذ کلی اینترنت، آذربایجان اندکی از کشورهای اطراف قفقاز جلوتر است. طبق داده‌های ITU و ملی، حدود ۸۸ تا ۸۹ درصد جمعیت آذربایجان در سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ کاربر اینترنت بودند theglobaleconomy.com freedomhouse.org. این نرخ بالاتر از گرجستان (حدود ۸۲ درصد در ۲۰۲۳) و ارمنستان (حدود ۷۸–۷۹ درصد در ۲۰۲۲) است fred.stlouisfed.org theglobaleconomy.com. همچنین از متوسط جهانی که حدود ۶۶ درصد و حتی از میانگین کشورهای با درآمد متوسط به بالا هم بالاتر است. سرمایه‌گذاری سنگین آذربایجان در پوشش موبایل و پهن‌باند شهری احتمالاً به این نرخ بالا کمک کرده است. جالب آنکه شکاف بین استفاده شهری و روستایی کمتر از چیزی است که انتظار می‌رود: آمار رسمی نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۲، ۸۳ درصد افراد روستایی و ۹۰/۵ درصد افراد شهری آنلاین بوده‌اند mincom.gov.az mincom.gov.az، یعنی تلاش‌ها برای شمول دیجیتال به بخش بزرگی از روستاها هم رسیده است.

در حوزه دسترسی به پهن‌باند، نرخ اشتراک پهن‌باند ثابت در آذربایجان (حدود ۲۱ اشتراک در هر ۱۰۰ نفر در ۲۰۲۳) statista.com در حد متوسط منطقه است – بالاتر از ارمنستان (حدود ۱۷ در هر ۱۰۰ نفر) اما پایین‌تر از کشورهایی مانند ترکیه یا روسیه. پهن‌باند موبایل (۷۷ اشتراک در هر ۱۰۰ نفر در ۲۰۲۲) هم‌تراز با بسیاری از کشورهای اروپایی است freedomhouse.org. این شاخص‌ها نشان می‌دهد آذربایجان در توسعه اولیه شبکه عقب نمانده است.

در زمینه سرعت و کیفیت اینترنت (هرچند پیشرفت سریعی دارد) آذربایجان عقب‌تر است. حتی در سال ۲۰۲۲، سرعت متوسط پهن‌باند ثابت در آذربایجان، قابل توجه کمتر از برخی کشورهای آسیای مرکزی بود که با فیبر نوری جهش یافته‌اند (قزاقستان، ازبکستان) caliber.az. تا اواخر ۲۰۲۴، بخشی از این فاصله جبران شد اما هنوز از کشورهای پیشرو یا حتی روسیه عقب‌تر است. در سرعت موبایل اما آذربایجان در منطقه وضعیت خوبی دارد – سریع‌تر از ارمنستان و گرجستان و تقریباً معادل ترکیه. در شاخص جهانی Speedtest برای موبایل، آذربایجان اغلب در رده ۵۰ دنیا است و از این حیث یکی از بهترین‌های فضای پساسووویت به شمار می‌رود (مثلاً، در اکتبر ۲۰۲۴ رتبه ۵۴ موبایل در دنیا را، بالاتر از قزاقستان و همه همسایگان قفقاز جنوبی کسب کرد) abc.az.

در خصوص قابلیت پرداخت، آذربایجان وضعیت نسبتاً خوبی دارد: برای هزینه پهن‌باند (۱٫۳٪ از درآمد ناخالص ملی) از کشورهایی مانند ارمنستان (۲٫۵٪ از درآمد ناخالص ملی برای پهن‌باند) در رتبه‌بندی ITU بهتر است theglobaleconomy.com tradingeconomics.com. طرح‌های منطقه‌ای مانند توافق رومینگ اتحادیه اقتصادی اوراسیا مستقیماً آذربایجان را شامل نمی‌شود (چون عضو نیست)، اما آذربایجان به صورت یک‌جانبه نرخ رومینگ با برخی همسایگان را برای استفاده ارزانتر موبایل در سراسر مرز کاهش داده (مخصوصاً با ترکیه و روسیه در سال‌های اخیر).

یک جنبه مهم منطقه‌ای، شکاف دیجیتالی درون منطقه وسیع‌تر است. منطقه قفقاز جنوبی به طور کلی دارای نفوذ اینترنت مناسبی است (میانگین حدود ۸۰٪ برای ارمنستان/گرجستان) که بالاتر از بسیاری از بخش‌های آسیای مرکزی است (برای مثال قرقیزستان حدود ۶۰٪، تاجیکستان حدود ۳۰-۴۰٪). جمهوری آذربایجان اغلب ادعا می‌کند که از بسیاری کشورهای عضو کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS) در شاخص‌های توسعه ICT جلوتر است. بر اساس شاخص توسعه ICT سازمان ملل (جدیدترین داده‌ها)، جمهوری آذربایجان چندین سال پیش در رتبه ۶۵ جهان قرار گرفت که بالاتر از ارمنستان (۷۳) و گرجستان (۷۸) و به طرز قابل توجهی بالاتر از کشورهای آسیای مرکزی بود. در شاخص آمادگی شبکه‌ای مجمع جهانی اقتصاد، جمهوری آذربایجان در زمینه زیرساخت به طور تاریخی امتیاز خوبی کسب کرده، اگرچه به دلیل محدودیت‌های سیاسی/مقرراتی در رتبه پایین‌تری قرار دارد.

یکی از چالش‌های منطقه‌ای این است که جمهوری آذربایجان باید برای اتصال متقابل با همسایگان خود هماهنگ شود. درگیری مداوم با ارمنستان باعث شده است که هیچ کابل اینترنت مستقیمی بین این دو کشور وجود نداشته باشد (ترافیک باید از طریق گرجستان یا روسیه هدایت شود). در مقابل، گرجستان و ارمنستان به طور مستقیم ترافیک را با هم مبادله می‌کنند. از طرف دیگر، همکاری نزدیک با ترکیه مزایایی دارد – ترک‌تلکام یکی از ارائه‌دهندگان اصلی ترانزیت اینترنت برای آذربایجان است و روابط سیاسی ساخت لینک‌های بیشتر به این سو را تسهیل کرده است en.wikipedia.org.

در مجموع، جمهوری آذربایجان در منطقه خود به دلیل دسترسی گسترده و قدرت شبکه موبایل متمایز است، اگرچه هنوز در سرعت اینترنت ثابت خانگی و شاید در ایجاد یک بازار رقابتی عقب‌تر است. در مقایسه با کشورهای هم‌رده، جمعیت آذربایجان نسبتا به خوبی متصل هستند اما هنوز از کیفیت بالایی که برخی همسایگان با پذیرش زودهنگام فیبر نوری به دست آورده‌اند برخوردار نشده‌اند. با رشد یکپارچگی منطقه‌ای (برای مثال از طریق برنامه‌های دیجیتال شراکت شرقی اتحادیه اروپا)، به احتمال زیاد جمهوری آذربایجان به ارتقای شاخص‌های خود ادامه خواهد داد تا جایگاه رهبر منطقه‌ای خود در حوزه ICT را حفظ کند – جایگاهی که دولت تمایل زیادی به نمایش آن دارد.

چشم‌انداز آینده: به سوی شمول دیجیتال و زیرساخت‌های ارتقا یافته

آینده دسترسی به اینترنت در جمهوری آذربایجان پویا به نظر می‌رسد، چرا که کشور اهداف بلندپروازانه‌ای برای اتصال کامل و پذیرش فناوری‌های جدید دنبال می‌کند. چند روند کلیدی و برنامه این چشم‌انداز را تعریف می‌کنند:

پوشش سراسری اینترنت پرسرعت: هدف اعلام‌شده دولت «تضمین پوشش کامل سرزمین جمهوری آذربایجان با اینترنت پرسرعت تا سال ۲۰۲۴» است تا حداقل سرعت ۲۵–۳۰ مگابیت‌برثانیه را به همه کاربران ارائه دهد caliber.az freedomhouse.org. برای رسیدن به این هدف، وزارت توسعه دیجیتال و حمل و نقل و زیرمجموعه‌های آن (AzTelekom، Baktelecom) استقرار فیبر نوری را در مناطق تحت پوشش‌قرارنگرفته تسریع می‌کنند. این امر گسترش فیبر نوری نه تنها به هر شهر و مرکز منطقه، بلکه به روستاها و مناطق تازه توسعه‌یافته را شامل می‌شود. همزمان، برای مناطقی که به سختی دسترسی دارند، راه‌حل‌های بی‌سیم (مانند مودم‌های ثابت LTE یا احتمالا FWA مبتنی بر ۵G در آینده) اجرا می‌شود. با توجه به پیشرفت‌های کنونی – تقریباً نیمی از خانوارها در سال‌های اخیر به فیبر نوری دسترسی پیدا کرده‌اند caliber.az – به نظر می‌رسد تا سال ۲۰۲۵–۲۰۲۶ تقریباً هر خانواری که خواهان اتصال به اینترنت باشد، گزینه پرسرعت خواهد داشت. رفع شکاف شهری-روستایی یک اولویت سیاسی و اقتصادی است که در قالب تلاش‌های گسترده‌تر «شمول دیجیتال» دنبال می‌شود. انتظار می‌رود تامین مالی از سوی نهادهایی مانند بانک اروپایی بازسازی و توسعه (EBRD)، بانک جهانی و سایرین برای پشتیبانی از توسعه اینترنت پرسرعت روستایی ادامه یابد، چرا که این مساله با اهداف توسعه بین المللی همسو است.

راه‌اندازی ۵G و تکامل موبایل: در یکی دو سال آینده، انتظار می‌رود جمهوری آذربایجان از آزمایش‌های ۵G به راه‌اندازی تجاری آن حرکت کند. هر دو اپراتور Azercell و Bakcell با موفقیت ۵G را در باکو آزمایش کرده‌اند freedomhouse.org. دولت باید طیف فرکانسی (احتمالا در باند C و باند موج میلی‌متری) برای ۵G اختصاص دهد و شاید یک مزایده برگزار یا مجوزها را صادر کند. با توجه به اینکه بازار موبایل عملا سه بازیگر دارد که همگی با دولت یا منافع قدرتمند سیاسی پیوند دارند، ممکن است مزایده عادلانه‌ای برگزار نشود – اما در هر حال، ۵G به تدریج معرفی خواهد شد. تا سال ۲۰۲۵ ممکن است مناطق هات‌زون ۵G در باکو (مانند مرکز شهر، مناطق تجاری، محدوده فرودگاه) و سپس گسترش به شهرهای بزرگ دیگر و مراکز صنعتی را شاهد باشیم. پوشش سراسری ۵G به زمان بیشتری نیاز دارد؛ شاید نیمه دوم دهه، بستگی به عوامل اقتصادی (ارزیابی درآمد بالقوه توسط اپراتورها) داشته باشد. با این حال، جمهوری آذربایجان نمی‌خواهد از نظر فناوری عقب بماند؛ روسیه همسایه در ۵G با تاخیر مواجه شده اما کشورهای حوزه خلیج فارس و ترکیه پیش‌رو هستند، بنابراین آذربایجان تلاش خواهد کرد تا هم‌گام بماند و سرمایه‌گذاری جذب کند. برنامه‌های کاربردی ۵G در آذربایجان می‌تواند شامل شهر هوشمند در باکو، اینترنت موبایل پیشرفته در رویداد فرمول ۱ (که باکو میزبان آن است)، و شبکه‌های خصوصی ۵G برای صنعت نفت باشد.

ادغام پیشرفته ماهواره: جمهوری آذربایجان به استفاده از ماهواره برای نیازهای خاص ادامه خواهد داد. گفته می‌شود Azercosmos برای افزایش ظرفیت و پوشش، برنامه‌ریزی برای ماهواره مخابراتی بعدی خود (Azerspace-3) را با استفاده از فناوری ماهواره‌های با ظرفیت بالا (HTS) مد نظر دارد. همچنین ممکن است Azercosmos با منظومه‌های LEO همکاری کند – برای مثال، می‌تواند میزبان ایستگاه‌های زمینی Starlink یا OneWeb باشد اگر توافق دو طرفه حاصل شود، که در این صورت جمهوری آذربایجان به مرکز خدمات ماهواره‌ای منطقه تبدیل می‌شود. با ورود Starlink، یکی از ملاحظات آینده تطبیق مقرراتی است: ممکن است دولت برای تجهیزات ماهواره‌ای کاربران مقرراتی وضع کند، مثلا اجازه یا ثبت آن را الزامی کند (مانند برخی کشورها) – به ویژه اگر بسیاری برای اینترنت بدون سانسور به Starlink روی بیاورند. با این حال، ترجیح این است که ماهواره‌ها مکمل شبکه ملی باشند تا مناطق بسیار دورافتاده و پایداری پشتیبان را تامین کنند.

ارتقای کیفیت خدمات و رقابت: با اذعان به ضعف‌های گذشته در کیفیت، مقامات مخابراتی جمهوری آذربایجان استانداردهای کیفیت خدمات را اجرا و نظارت می‌کنند. این شامل سنجش‌هایی برای پایداری، سرعت و تاخیر است که شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت ملزم به تحقق آن هستند caliber.az. در صورت اجرا، این اقدام می‌تواند اپراتورها را به سرمایه‌گذاری بیشتر در به‌روزرسانی و پایداری شبکه تشویق کند. دولت همچنین موفق به دریافت کمک مالی یک میلیون یورویی از اتحادیه اروپا برای حمایت از اصلاحات ساختاری و بهبود تنظیم‌گری در حوزه مخابرات شده است (مانند ایجاد نهاد مستقل تنظیم‌گری و تقویت تدابیر رقابتی) neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu. طی سال‌های آینده ممکن است شاهد راه‌اندازی رسمی سازمان مستقل تنظیم‌گر ارتباطات، مستقل از وزارتخانه، باشیم که برای تطبیق با استانداردهای بین‌المللی اقدامی مثبت خواهد بود. شفافیت بیشتر در اعطای مجوزها و تخصیص طیف فرکانسی نیز فضای سرمایه‌گذاری را بهبود می‌بخشد.

رقابت ممکن است در صورتی که بازار به روی بازیگران تازه باز شود یا شرکت‌های کوچک‌تر بتوانند موفق شوند، افزایش یابد. برای مثال، با رشد نقش NEQSOL (مالک Bakcell و AzerTelecom)، یک بازیگر خصوصی قدرتمند در عرصه حضور دارد؛ NEQSOL می‌تواند مستقیما وارد بازار اینترنت ثابت مسکونی شده و AzTelekom را به ویژه در شهرها به چالش بکشد. یا پس از عضویت آذربایجان در سازمان تجارت جهانی (WTO) در صورت تحقق، شرکت‌های خارجی مخابراتی و اپراتورهای اینترنتی بتوانند وارد شوند. با این حال، با توجه به کنترل شدید دولت، چنین تحولاتی با احتیاط صورت خواهند گرفت.

دولت الکترونیک و اقتصاد دیجیتال: دسترسی بیشتر به اینترنت زیرساختی برای برنامه‌های تحول دیجیتال گسترده‌تر جمهوری آذربایجان است. این کشور در حال گسترش درگاه‌های دولت الکترونیک (سرویس‌هایی مانند ویزای الکترونیکی، مالیات آنلاین، شناسه دیجیتال و … ) است. با آنلاین بودن تقریباً ۹۰٪ جمعیت، دولت می‌تواند سرویس‌های بیشتری را به صورت دیجیتال ارائه دهد که این موضوع بخشی از تلاش‌های ضد فساد و افزایش کارآمدی است. تا سال ۲۰۲۵ انتظار می‌رود سرویس‌هایی مانند دفترخانه آنلاین، پرونده سلامت الکترونیکی و پلتفرم‌های آموزش دیجیتال بویژه با بهبود اتصال روستایی، فراگیرتر شود. جمهوری آذربایجان همچنین در عرصه استارتاپ‌های فناوری جاه‌طلبی دارد – زیرساخت اینترنتی بهبودیافته در سراسر کشور به استعدادها امکان می‌دهد از هر منطقه‌ای در اقتصاد دیجیتال (برنامه‌نویسی، آزادکاری، تولید محتوا) مشارکت کنند. ممکن است شاهد شکل‌گیری هاب‌های فناوری یا شتاب‌دهنده‌های جدید در شهرهای دومی مانند گنجه یا شاماخی پس از راه‌اندازی اینترنت پرسرعت و برای تمرکززدایی از بخش فناوری در باکو باشیم.

پروژه‌های ارتباطی فرامرزی: نقش جمهوری آذربایجان به عنوان کشور ترانزیت با پروژه‌هایی مانند فیبر ترانس‌کاسپین (اتصال به آسیای مرکزی از طریق کابل زیردریایی تا قزاقستان) و طرح راه ابریشم دیجیتال برای انتقال ترافیک اروپا به آسیا، افزایش خواهد یافت. تحقق موفقیت‌آمیز این پروژه‌ها علاوه بر کسب درآمد، تاب‌آوری شبکه داخلی آذربایجان را نیز افزایش خواهد داد (مسیرهای بیشتر = احتمال قطعی کمتر). همچنین، هاب ترانزیت بودن می‌تواند هزینه پهنای باند را برای ارائه‌دهندگان داخلی به دلیل صرفه‌جویی مقیاسی بیشتر کاهش دهد.

چالش‌ها و عوامل غیرقابل‌پیش‌بینی: با وجود این برنامه‌ها، چالش‌هایی باقی می‌ماند. اراده سیاسی یک شمشیر دو لبه است – در حالی که رهبری کشور در زیرساخت سرمایه‌گذاری می‌کند، شاید همچنان سانسور اینترنت را ادامه داده یا در صورت احساس تهدید (مثلاً با انتخابات ملی یا رویدادهای حساس) آن را افزایش دهد. تعادل میان بهبود دسترسی و محدودسازی محتوا همچنان چشم‌انداز اینترنت آذربایجان را شکل می‌دهد. همچنین، نوسانات اقتصادی (تغییرات قیمت نفت و غیره) می‌تواند بر تامین مالی این پروژه‌های عظیم زیرساختی تاثیر بگذارد. موفقیت برنامه فیبر تا هر روستا، برای مثال، به سرمایه‌گذاری مستمر وابسته است که آن هم به وضعیت مالی کشور بستگی دارد.

یکی دیگر از عوامل غیرقابل‌پیش‌بینی، تقاضا و سواد عمومی است. رساندن فیبر نوری به هر روستا یک چیز است؛ این که هر خانواده بتواند به طور مؤثر از آن استفاده کند چیز دیگری است. هنوز بخش‌هایی از جمعیت – به ویژه نسل‌های مسن‌تر در مناطق روستایی – ممکن است نیازی به اینترنت پرسرعت احساس نکنند یا مهارت‌های لازم برای استفاده از آن را نداشته باشند. ادامه برنامه‌های آموزش سواد دیجیتال و عرضه دستگاه‌های مقرون‌به‌صرفه برای دستیابی واقعی به استفاده نزدیک به ۱۰۰٪ ضروری خواهد بود.

در پایان، دسترسی به اینترنت در جمهوری آذربایجان در مسیر صعودی قرار دارد. اگر برنامه‌های فعلی محقق شوند، تا اواخر دهه ۲۰۲۰ آذربایجان می‌تواند به اینترنت پرسرعت فراگیر—ترکیبی از فیبر، ۵جی و ماهواره—از سواحل خزر تا دورافتاده‌ترین روستاهای کوهستانی دست یابد، موفقیتی که به طور اساسی فرصت‌های اقتصادی-اجتماعی را متحول خواهد کرد. “آخرین مرز” اتصال، به معنای واقعی کلمه (اینترنت مبتنی بر فضا)، اکنون بخشی از گفتگوی اصلی کشور است. نکات کلیدی مورد توجه این خواهد بود که دولت چگونه میان کنترل و باز بودن توازن برقرار می‌کند و وعده ارتقاءها با چه سرعتی در عمل اجرا می‌شود. اما روند فعلی نشان می‌دهد که فاصله دیجیتال آذربایجان با کشورهای پیشرفته‌تر کاهش خواهد یافت و دسترسی به اینترنت در آذربایجان سریع‌تر، قابل اعتمادتر، فراگیرتر و شاید در آینده آزادتر خواهد شد.منابع:

• وزارت توسعه دیجیتال و حمل و نقل، توسعه دیجیتال آذربایجان: حقایق و ارقام ۲۰۲۲، آمار رسمی استفاده و زیرساخت ICT mincom.gov.az mincom.gov.az mincom.gov.az.
• خانه آزادی (Freedom House) – آزادی اینترنت ۲۰۲۳: آذربایجان (گزارش کشوری) freedomhouse.org freedomhouse.org freedomhouse.org.
• اطلاعیه خبری بانک اروپایی بازسازی و توسعه (EBRD) (۲۲ دسامبر ۲۰۲۲): «حمایت EBRD و اتحادیه اروپا از گسترش پهن‌باند در آذربایجان» – جزئیات وام ۵۰ میلیون دلاری به AzTelekom برای پهن‌باند روستایی neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu.
• Caliber.Az (۹ ژانویه ۲۰۲۴)، «بازار اینترنت آذربایجان: سرمایه‌گذاری بر سرعت و خدمات» – تحلیل گسترش پهن‌باند، سرعت‌ها و مسائل مربوط به انحصار caliber.az caliber.az.
• داده‌های شاخص جهانی سرعت اُکلا (Ookla Speedtest) از طریق اخبار محلی: گزارش ABC.AZ (۲۵ نوامبر ۲۰۲۴) درباره رتبه‌بندی سرعت آذربایجان abc.az abc.az؛ Report.az (اوت ۲۰۲۳) درباره رتبه پهن‌باند ثابت report.az.
• آذراکاسموس – SatellitePro ME (ژانویه ۲۰۲۴)، «آذراکاسموس جایزه‌ای برای خدمات اینترنت ماهواره‌ای Azconnexus کسب کرد» satelliteprome.com satelliteprome.com.
• Tech.az (۲۹ مارس ۲۰۲۵)، «استارلینک در آذربایجان فعال شد – اینترنت ماهواره‌ای از ۱۰۰ مانات» tech.az tech.az؛ اخبار Caspian Post (۲۹ مارس ۲۰۲۵) درباره در دسترس بودن استارلینک caspianpost.com.
• داده‌های ITU/بانک جهانی – اشتراک‌ها و نفوذ پهن‌باند ثابت statista.com، سبد قیمت ICT tradingeconomics.com، تعداد افراد استفاده‌کننده از اینترنت theglobaleconomy.com.
• دیتا ریپورتال – دیجیتال ۲۰۲۳: آذربایجان (Kepios)، آمار کلیدی درباره کاربران و سرعت‌ها datareportal.com datareportal.com.
• آذربایجان اینترنت واچ – تاریخچه توسعه اینترنت و کنترل‌ها (۱۹۹۴–۲۰۲۱) az-netwatch.org az-netwatch.org.