حقیقت شوکه‌کننده درباره دسترسی به اینترنت در بورکینافاسو – از مناطق سفید تا رؤیای استارلینک

وضعیت فعلی دسترسی به اینترنت در بورکینافاسو

چشم‌انداز دیجیتال بورکینافاسو با نفوذ پایین اینترنت و اتکای شدید به شبکه‌های موبایلی مشخص می‌شود. تا سال ۲۰۲۳، تنها حدود ۱۷ تا ۲۰ درصد از جمعیت کاربران اینترنت هستند، که بسیار کمتر از میانگین آفریقا (~۳۹٪) است pulse.internetsociety.org و همچنین کمتر از میانگین جهانی (~۶۶٪) datareportal.com. از نظر عددی، این رقم معادل با حدود ۴/۷ میلیون کاربر فعال اینترنت در کشوری با جمعیت تقریبی ۲۳ میلیون نفر است digitalmagazine.bf. این بدان معناست که تنها یکی از هر پنج بورکینافاسویی در سه ماه گذشته از اینترنت استفاده کرده است و شکاف دیجیتال قابل‌توجهی را نشان می‌دهد.

دسترسی موبایلی در برابر ثابت: دسترسی به اینترنت در بورکینافاسو تقریباً به طور کامل مبتنی بر موبایل است. تا اواخر ۲۰۲۳، حدود ۱۷ میلیون اشتراک اینترنت موبایل ثبت شده بود – که تقریبا ۷۷٪ پوشش جمعیتی را از نظر دسترسی نشان می‌دهد digitalmagazine.bf. با این‌حال، «اشتراک» لزوماً به معنای استفاده فعال نیست (بسیاری از مردم سیم‌کارت داده‌دار دارند که بندرت استفاده می‌کنند). در مقابل، اینترنت پهن‌باند ثابت (منزل/اداره) بسیار محدود است: تنها حدود ۸۴٬۸۰۷ اشتراک اینترنت ثابت در سه‌ماهه سوم ۲۰۲۳ فعال بودند digitalmagazine.bf. اتصال‌های ثابت – عمدتاً خطوط فیبر نوری جدید در شهرها – رشد سریعی داشته‌اند (۱۴۰٪ رشد نسبت به ۲۰۲۲) digitalmagazine.bf، اما همچنان سهم بسیار اندکی از کل دسترسی به اینترنت دارند. در عمل، برای اکثریت مردم بورکینافاسو، اینترنت یعنی موبایل (معمولاً با اینترنت 3G/4G) نه خط اینترنت خانگی پهن‌باند.

شکاف شهری – روستایی: شکاف قابل‌توجه شهری-روستایی در اتصال وجود دارد. شهرهایی مانند اوآگادوگو و بوبو-دیولاسو پوشش و استفاده اینترنتی بسیار بهتری نسبت به روستاها دارند. به طور ملی، حدود ۸۵٪ جمعیت حداقل به سیگنال موبایل پایه دسترسی دارند، اما در مناطق دورافتاده پوشش کاهش می‌یابد – اینترنت موبایل 3G تنها به ~۶۴٪ کشور می‌رسد و 4G/LTE فقط ۴۶٪ را پوشش می‌دهد developingtelecoms.com. بخش‌های باقی‌مانده (که اغلب «مناطق سفید» نامیده می‌شوند) عملاً بدون سیگنال هستند. تا سال ۲۰۲۲، حدود ۱٬۷۰۰ محل به عنوان مناطق سفید شناسایی شده‌اند که هیچ دسترسی به تلفن یا اینترنت ندارند، عمدتاً در مناطق کم‌جمعیت روستایی یا مناطقی که درگیر مناقشه هستند developingtelecoms.com. تنها ۱۸۳ مورد از این مناطق تا ۲۰۲۲ از طریق برنامه‌های ویژه متصل شدند developingtelecoms.com. در نتیجه، نفوذ اینترنت در شهرها چندین برابر بیشتر از میانگین ۲۰٪ ملی است، در حالی که در بسیاری از مناطق روستایی تقریباً صفر است. یکی از مشکلات اساسی برق است – بورکینافاسو با الکتریکی‌سازی پایین مواجه است و «نبود دسترسی به برق، شکاف دیجیتال را به‌ویژه در مناطق روستایی تشدید می‌کند» etcluster.org. به زبان ساده، اگر روستاها برق کافی برای شارژ گوشی یا روشن نگه داشتن دکل‌های موبایل نداشته باشند، دسترسی به اینترنت همچنان یک آرزوی دور خواهد بود.

شاخص‌های کلیدی (۲۰۲۳–۲۴): (بورکینافاسو در مقایسه با بنچمارک‌ها)

• نفوذ کاربران اینترنت: ~۲۰٪ جمعیت digitalmagazine.bf (میانگین آفریقا ~۳۹٪ pulse.internetsociety.org؛ میانگین جهانی ~۶۶٪ datareportal.com)
• نفوذ اشتراک موبایل: ۱۱۶٪ (یعنی تعداد سیم‌کارت‌ها بیشتر از تعداد مردم است، به علت استفاده چندسیم‌کارتی) developingtelecoms.com
• اشتراک اینترنت موبایل: ~۱۸ میلیون (حدود ۷۷٪ جمعیت با امکان دسترسی به اینترنت از طریق سیم‌کارت موبایل) digitalmagazine.bf
• کاربران فعال اینترنت: ~۴٬۷ میلیون (نفوذ ۲۰٪ – بسیاری با وجود دسترسی، استفاده فعال ندارند) digitalmagazine.bf
• اشتراک پهن‌باند ثابت: ~۸۵ هزار (≪۱٪ جمعیت – بسیار پایین) digitalmagazine.bf
• پوشش 4G شهری: بالا در شهرها (اغلب مناطق شهری دارای 4G/LTE از چند اپراتور هستند)
• پوشش روستایی: بسیاری از مناطق روستایی فقط 2G دارند یا اصلاً پوشش ندارند؛ برآورد می‌شود ۱۵٪ جمعیت بدون سیگنال موبایل باشند developingtelecoms.com.

این ارقام نشان می‌دهد که اگرچه زیرساخت (پوشش شبکه موبایل، مالکیت سیم‌کارت) اکثریت شهروندان را در بر می‌گیرد، اما واقعیت استفاده از اینترنت بسیار پایین است. هزینه، سواد و برق (که در ادامه بررسی می‌شود) موجب فاصله میان پوشش و میزان استفاده شده‌اند.

چالش‌های زیرساختی – شکاف‌ها، هزینه‌ها و مشکلات برق

بورکینافاسو با چالش‌های زیرساختی جدی مواجه است که مانع دسترسی گسترده‌تر به اینترنت می‌شود. نخستین مانع فقط پوشش‌دهی است: آن «مناطق سفید» فاقد سرویس، بازتاب‌دهنده دشواری گسترش شبکه‌ها به تمامی نقاط کشور است. حدود ۱۵٪ مردم بورکینافاسو در مناطقی بدون هیچ سیگنال مخابراتی زندگی می‌کنند developingtelecoms.com. حتی جایی که پوشش وجود دارد، شاید فقط 2G یا سیگنال ضعیف و غیرقابل اتکا باشد. راه‌اندازی زیرساخت در روستاهای دورافتاده هزینه زیادی دارد و درآمد کمی برای اپراتورها به همراه دارد، به همین دلیل دولت مجبور به ارائه یارانه شده است (در ادامه بیشتر توضیح داده می‌شود).

یک مانع بزرگ دیگر برق و تأمین انرژی است. بخش‌های وسیعی از مناطق روستایی بورکینافاسو به شبکه برق دسترسی ندارند. دکل‌های مخابراتی این مناطق باید با پنل‌های خورشیدی یا ژنراتورهای دیزلی کار کنند – روشی پرهزینه و مستعد قطعی. برای مردم نیز، شارژ کردن گوشی یک چالش است وقتی روستا برق قابل اعتمادی ندارد. این شکاف انرژی به طور مستقیم به شکاف اتصال منجر می‌شود، همانطور که آژانس‌های توسعه نیز اشاره کرده‌اند: نبود برق شکاف دیجیتال را در مناطق روستایی تشدید می‌کند etcluster.org. در عمل، حتی یک بسته داده 3G ارزان قیمتی هم زمانی به کار نمی‌آید که گوشی فرد خاموش باشد یا دکل موبایل برق نداشته باشد.

مقرون‌ به‌ صرفه بودن خدمات اینترنت، در حالی که نگرانی مهمی در کشوری با درآمد پایین مانند بورکینافاسو محسوب می‌شود، در سال‌های اخیر بهبود یافته است. قیمت داده‌های موبایلی در بورکینافاسو نسبت به درآمد جزو مقرون به صرفه‌ترین‌ها در غرب آفریقا است pulse.internetsociety.org. برای مثال، یک بسته اینترنت موبایل پایه (۱ گیگابایت داده) می‌تواند کمتر از ۱٪ از میانگین درآمد ماهانه هزینه داشته باشد pulse.internetsociety.org که به هدف مقرون به صرفه بودن سازمان ملل می‌رسد. با این حال، هزینه دستگاه‌ها همچنان یک مانع است – گوشی‌های هوشمند، کامپیوترها و حتی تلفن‌های 4G برای خانواده‌های کم‌درآمد گران هستند. بسیاری از مردم همچنان از تلفن‌های ساده‌ای استفاده می‌کنند که فراتر از پیامک، قادر به دسترسی به اینترنت مدرن نیستند.

یک چالش کم‌تر آشکار اما حیاتی، امنیت و پایداری زیرساخت‌ها است. بورکینافاسو در سال‌های اخیر با بی‌ثباتی سیاسی و درگیری مواجه بوده و زیرساخت‌های مخابراتی نیز آسیب دیده‌اند. تخریب و حملات شورشیان در برخی مناطق (به ویژه شمال و شرق، جایی که گروه‌های جهادی فعالیت دارند) منجر به تخریب یا خارج شدن ده‌ها دکل از سرویس شده است developingtelecoms.com. تا آگوست ۲۰۲۳، ۶۸۱ سایت مخابراتی از سرویس خارج شده یا غیرقابل دسترسی به دلیل مشکلات امنیتی بودند – افزایشی نسبت به ۶۳۲ سایت در سال قبل developingtelecoms.com. هر دکل آسیب دیده به معنای از دست رفتن ارتباط برای یک جامعه کامل است. علاوه بر این، تکنسین‌ها گاهی امکان دسترسی یا تعمیر دکل‌ها در مناطق بحرانی را ندارند که باعث قطعی‌های طولانی می‌شود. این چالش امنیتی سطح دیگری از دشواری را به گسترش و نگهداری شبکه اضافه می‌کند.

در نهایت، به عنوان یک کشور محصور در خشکی، پهنای باند بین‌المللی بورکینافاسو به خاطر وابستگی‌اش به کابل‌های فیبر نوری زیردریایی که در کشورهای ساحلی همسایه (غنا، ساحل عاج و …) فرود می‌آیند، محدود است. تمام ترافیک اینترنت بین‌المللی باید از چند مسیر کلیدی فیبر عبور کند. «تنوع ارتباطات بالادستی» ضعیف ارزیابی شده است – کمتر از سه مسیر ارتباطی مجزا به خارج وجود دارد، که کشور را در برابر قطع کابل‌های منطقه‌ای آسیب‌پذیر می‌کند pulse.internetsociety.org. (برای نمونه، یک قطعی بزرگ کابل‌های زیردریایی در سال ۲۰۲۳ باعث اختلال سراسری اینترنت در غرب آفریقا شد و وابستگی بورکینافاسو به دروازه‌های کشورهای همسایه‌اش را برجسته کرد.) این زیرساخت بین‌المللی محدود همچنین می‌تواند هزینه عمده‌فروشی پهنای باند را بالا نگه دارد و روی کیفیت و قیمت خدمات اینترنتی اثر بگذارد.

به طور خلاصه، چالش‌های ارتباطی بورکینافاسو چندوجهی است: شکاف‌های پوشش جغرافیایی، مشکلات برق‌رسانی، مقرون‌ به صرفه نبودن دستگاه‌ها و خطرات امنیتی همگی سبب می‌شوند اینترنت برای اکثریت جمعیت غیرقابل دسترس باقی بماند.

سیاست‌ها و چارچوب مقررات دولتی

دولت بورکینافاسو این چالش‌ها را به رسمیت شناخته و در سال‌های اخیر سیاست‌ها و ابتکاراتی برای تقویت ارتباطات به اجرا درآورده است. بخش مخابرات تحت نظارت رگولاتور ملی آرسل (ARCEP – Autorité de Régulation des Communications Électroniques et des Postes) قرار دارد که اپراتورها را تنظیم، طیف فرکانسی را مدیریت و استانداردهای خدمات را اعمال می‌کند. به طور کلی، بورکینافاسو دارای یک بازار مخابراتی آزادسازی شده با اپراتورهای خصوصی متعدد است (پس از اصلاحات دهه ۲۰۰۰)، اما دولت همچنان نقش فعالی در گسترش پوشش به مناطق محروم ایفا می‌کند.

یکی از ابزارهای مهم سیاستی، صندوق دسترسی و خدمات جهانی (FASU) است که صندوقی دولتی است و از طریق عوارض از شرکت‌های مخابراتی تأمین مالی می‌شود. FASU برای یارانه دادن به توسعه شبکه در مناطق روستایی غیراقتصادی «مناطق سفید» استفاده می‌شود. در اواخر ۲۰۲۲ وزیر انتقال دیجیتال برنامه جاه‌طلبانه‌ای را برای توسعه خدمات موبایل و اینترنت به ۱۰۰۰ جامعه دورافتاده در طی سه سال اعلام کرد developingtelecoms.com developingtelecoms.com. این برنامه شامل سرمایه‌گذاری مستقیم دولت برای احداث دکل و زیرساخت در نقاطی است که شرکت‌های مخابراتی تمایلی به سرمایه‌گذاری ندارند. تا سال ۲۰۲۲ حدود ۶.۲ میلیارد فرانک (CFA) (~۱۰.۵ میلیون دلار) صرف اتصال ۱۸۳ روستای خارج از شبکه شده بود developingtelecoms.com.

بر همین اساس، در سال ۲۰۲۵ دولت اعلام کرد که ۸۰۰ دکل مخابراتی جدید برای راه‌اندازی در سال ۲۰۲۵ جهت پر کردن شکاف‌های پوشش برنامه‌ریزی شده است developingtelecoms.com. از این تعداد، ۲۵۰ سایت در قالب پروژه شتاب دیجیتال (PACT Digital) با حمایت بانک جهانی و ۵۵۰ دکل باقی‌مانده با بودجه FASU ساخته خواهند شد developingtelecoms.com. هدف این است که پوشش تا سال ۲۰۲۷ به طور قابل توجهی بهبود یابد و به دسترسی همگانی نزدیک‌تر شوند. با این حال، ذکر این نکته لازم است که مقامات تاکنون جزئیات چندانی از پیشرفت ارائه نکرده‌اند و مشخص نیست که این پروژه‌های دکل واقعاً طبق برنامه پیش می‌روند developingtelecoms.com. همچنین این برنامه‌ها باید با مشکلات امنیتی مداوم مقابله کند – دولت هنوز توضیح نداده که چگونه قصد دارد از زیرساخت جدید در برابر خرابکاری‌هایی که به دکل‌های فعلی آسیب زده است، محافظت کند developingtelecoms.com.

از منظر چارچوب مقرراتی نیز، بورکینافاسو قوانین خود را جهت همگامی با توسعه دیجیتال به‌روزرسانی کرده است. در سال ۲۰۲۱ قانون مبارزه با جرایم سایبری تصویب شد و در دسامبر ۲۰۲۴ آرسل بازنگری عمده‌ای در قوانین و مقررات دیجیتال کشور با کمک بین‌المللی انجام داد jonesday.com. این بازنگری شامل ممیزی قوانین موجود و تدوین مقررات جدید برای تطبیق با بهترین تجربیات بود. هرچند جزئیات فنی است، اما هدف مدرن‌سازی عرصه حقوقی بخش مخابرات و فناوری اطلاعات است – از صدور مجوز، مدیریت طیف فرکانسی، حمایت از مصرف‌کننده، تا مقررات خدمات دیجیتال. چارچوب حقوقی قوی‌تر باید در تئوری منجر به تشویق سرمایه‌گذاری و افزایش کیفیت خدمات شود، اگر درست اجرا شود.

موضع دولت در قبال آزادی اینترنت و قطع ارتباطات نیز قابل توجه است. برخلاف برخی کشورهای همسایه، بورکینافاسو در سال گذشته حتی با وجود تنش‌های امنیتی به قطع اینترنت روی نیاورد – یعنی در ۱۲ ماه گذشته هیچ قطعی اینترنت ثبت نشده است pulse.internetsociety.org. این نشانه مثبتی برای ثبات دسترسی (قطع ارتباط با دستور دولت رخ نداده) است، هرچند که همواره با تغییر اوضاع امنیتی می‌تواند دگرگون شود. با این حال، مقامات سیاست‌هایی برای کنترل برخی جنبه‌ها اتخاذ کرده‌اند: مثلاً لایحه‌ای برای محدود کردن تعداد سیم‌کارت به ازای هر فرد جهت مبارزه با کلاهبرداری و تقویت نظارت امنیتی ارائه شد developingtelecoms.com. و در حالی که به طور کلی بازار را برای رقابت باز نگه داشته، دولت در خصوص آزادسازی کامل خدمات (همانگونه که در زمینه اینترنت ماهواره‌ای بعداً بحث خواهد شد) با احتیاط پیش رفته است.

در جمع‌بندی، دولت بورکینافاسو نقش فعالی در گسترش شبکه ایفا می‌کند و از صندوق خدمات همگانی و پروژه‌ها برای افزایش پوشش روستایی بهره می‌گیرد و چارچوب مقررات را برای ایجاد بخشی مخابراتی رقابتی و ایمن به‌روزرسانی می‌کند. سیاست‌ها نیک‌اندیشانه هستند – هدف، پوشش پهن‌باند ملی تا سال ۲۰۳۰ است – اما اجرا همچنان دشوار می‌ماند؛ در مواجهه با محدودیت‌های مالی، لجستیکی و امنیتی.

بازیکنان کلیدی: ارائه‌دهندگان اینترنت بین‌المللی و محلی

با وجود چالش‌ها، ترکیبی از غول‌های مخابراتی بین‌المللی و ارائه‌دهندگان محلی اینترنت را در بورکینافاسو به پیش می‌برند. این بازار عمدتاً به دو دسته اپراتورهای شبکه موبایل و ارائه‌دهندگان خدمات اینترنت (ISP) تقسیم می‌شود (که برخی از آن‌ها همپوشانی دارند):

• Orange Burkina Faso: Orange – شرکت چندملیتی فرانسوی – بزرگترین ارائه‌دهنده موبایل و اینترنت در کشور است. این شرکت حدوداً ۵۰٪ سهم بازار اینترنت را داراست pulse.internetsociety.org و تقریباً ۹ میلیون مشترک اینترنت موبایل دارد (سه‌ماهه سوم ۲۰۲۳) digitalmagazine.bf. Orange خدمات موبایل 2G/3G/4G را سراسر کشور ارائه می‌دهد و همچنین اینترنت ثابت (از جمله فیبر در شهرها) را به مشترکین عرضه می‌کند. سلطه Orange به دلیل شهرت در پوشش بهتر و کیفیت شبکه است، هرچند نسبت به قطعی خدمات و قیمت‌ها شکایات مصرف‌کنندگان را تجربه کرده است.
• Moov Africa (Onatel): Moov برند شرکت Maroc Telecom (اپراتور مراکشی) است و اساساً به عنوان اپراتور دولتی سابق Onatel خصوصی‌سازی شده است. این اپراتور سهم بزرگی از بازار موبایل را با حدود ۶.۹۴ میلیون مشترک اینترنت موبایل digitalmagazine.bf (تقریباً ۴۰٪ سهم بازار) در اختیار دارد. Moov/Onatel زیرساخت اصلی را اداره می‌کند و بسیاری از خطوط مسی و شبکه‌های قدیمی را به ارث برده است. علاوه بر خدمات موبایل، اینترنت DSL و فیبر را نیز ارائه می‌دهد. پشتیبانی Maroc Telecom منابع سرمایه‌گذاری را فراهم می‌کند، اما Moov رقابتی تنگاتنگ با Orange دارد.
• Telecel Faso: Telecel سومین اپراتور موبایل، یک بازیگر محلی کوچکتر با حدود ۱.۸ میلیون مشترک داده digitalmagazine.bf (~۱۰٪ سهم بازار) است. این شرکت در مناطق شهری نقش خاصی دارد و در برخی مناطق روستایی نیز حضور دارد، اما توسعه ناکافی شبکه و چالش‌های مالی باعث شده Telecel اخیراً مشترکینی را از دست بدهد digitalmagazine.bf. Telecel خدمات قابل توجهی در حوزه اینترنت ثابت ارائه نمی‌دهد، اما با برخی راهکارهای بی‌سیم اینترنت ثابت آزمایش کرده است. اغلب با قیمت‌های کمتر خود را معرفی می‌کند، اما کیفیت شبکه کمتر از Orange و Moov تلقی می‌شود.
• GVA (Canalbox): گروه Vivendi Africa (GVA) با برند Canal+ تحت نام Canalbox، یک بازیگر جدید تأثیرگذار است، اما تمرکز آن بر روی اینترنت فیبر خانگی در شهرهای بزرگ است. GVA اینترنت فیبر را در اوآگادوگو و بوبو-دیولاسو راه‌اندازی کرده و رشد انفجاری داشته است. تا اواخر ۲۰۲۳، GVA بزرگترین ارائه‌دهنده اینترنت فیبر با ۴۰٬۸۳۵ مشترک و رشد ۲۷۹ درصدی نسبت به سال قبل بود digitalmagazine.bf. سرویس Canalbox (با اینترنت نامحدود و پرسرعت) به سرعت طبقه متوسط شهری و کسب‌وکارهای در حال رشد را جذب کرده است. موفقیت GVA نشان‌دهنده تقاضای فروخورده برای اینترنت سریع خانگی است – گرچه محدود به ساکنین شهری است. (قابل توجه اینکه، GVA صرفاً یک ISP است و خدمات موبایل ارائه نمی‌دهد.)
• FasoNet (Onatel): FasoNet بخش اینترنت ثابت Onatel/Moov است و به طور تاریخی ISP اصلی برای کسب‌وکارها و دولت بوده است. طبق داده‌های سهم ترافیک اینترنت، “FasoNet” حدود ۲۳٪ سهم بازار اینترنت را داراست pulse.internetsociety.org. این احتمالاً شامل خطوط اختصاصی شرکتی، اتصالات ADSL و برخی مشترکین فیبر تحت پوشش Onatel است. تعداد مشترکین فیبر Onatel تا سپتامبر ۲۰۲۳، ۱۳٬۰۵۰ نفر بود digitalmagazine.bf (سومین ارائه‌دهنده بزرگ فیبر بعد از GVA و Orange). FasoNet/Onatel به دلیل مالکیت عمده زیرساخت مخابراتی کشور (بک‌بون فیبر، لینک‌های بین‌المللی) مزیت دارد، اما در خدمات خرده‌فروشی با رقابت شدیدی روبه‌روست.
• سایر ISPها و ابتکارات: تعداد کمی ISP کوچک مانند VTS (که حدود ۶۰۰ مشترک فیبر داشت digitalmagazine.bf) و برخی ارائه‌دهندگان ماهواره‌ای که به NGOها یا شرکت‌ها در مناطق دورافتاده خدمات می‌دهند وجود دارد. دولت همچنین ANPTIC (آژانس ملی ترویج ICT) را اداره می‌کند که سهم بازاری کمتر از ۱٪ دارد pulse.internetsociety.org – که احتمالاً اتصال پروژه‌های دولت الکترونیک و تله‌سنترهای اجتماعی را فراهم می‌کند. به طور کلی، بازار ISP برای اینترنت ثابت از پایه‌ای بسیار کوچک رشد می‌کند و Orange، GVA و Onatel تقریباً تمام تقاضای جدید اینترنت خانگی را جذب می‌کنند.

رقابت و پویایی بازار: رقابت در بازار اینترنت بورکینافاسو ضعیف تا متوسط محسوب می‌شود – ارزیابی Internet Society آن را از نظر رقابتی بودن برای مصرف‌کننده نهایی “ضعیف” ارزیابی می‌کند pulse.internetsociety.org. اساساً دو گروه بزرگ (Orange و Maroc Telecom از طریق Moov/Onatel) سلطه دارند و در گذشته بخاطر مشکلات کیفیت خدمات و رفتارهای همسان‌ با کارتل جریمه شده‌اند. با این حال، ورود GVA Canalbox به اینترنت ثابت و حضور Telecel به عنوان سومین اپراتور موبایل فشار رقابتی ایجاد می‌کند، به خصوص در قیمت‌گذاری. شایان ذکر است که در سال‌های اخیر بورکینافاسو شاهد تحریم‌های مردمی و اعتراضات نسبت به هزینه بالای داده موبایل و خدمات ضعیف بوده که نشان‌دهنده نارضایتی عمومی و فشار بر اپراتورها برای اصلاح است. رگولاتور ARCEP نیز گاهی مداخله می‌کند – مثلاً جریمه Orange، Moov و Telecel به دلیل کمبود کیفیت خدمات و درخواست بهبود developingtelecoms.com. همه این عوامل نشان می‌دهد که اگرچه چندین بازیگر وجود دارد، گزینه‌های مصرف‌کنندگان محدود است و بازار هنوز در مسیر بلوغ برای رقابت سالم‌تر به سر می‌برد.

اینترنت ماهواره‌ای: عرصه‌ای نو (استارلینک و سایرین)

یکی از مهم‌ترین تحولات اخیر در اتصال جهانی، اینترنت ماهواره‌ای – به ویژه صورت‌بندی‌های مدار پایین مانند استارلینک متعلق به ایلان ماسک – بوده است. برای کشوری مانند بورکینافاسو با مناطق روستایی گسترده و زیرساخت‌های محدود، اینترنت ماهواره‌ای می‌تواند به واسطه ارسال اینترنت پرسرعت به هر نقطه و بدون نیاز به دکل یا فیبر زمینی، بازی را تغییر دهد. با این حال، راه‌اندازی اینترنت ماهواره‌ای در بورکینافاسو کند و با موانع مقرراتی همراه بوده است.

تا اوایل ۲۰۲۴، استارلینک هنوز در بورکینافاسو فعال نیست و در واقع فروش تجهیزات استارلینک توسط دولت رسماً ممنوع شده است ecofinagency.com. بورکینافاسو یکی از چندین کشور آفریقایی است (از جمله ساحل عاج، کنگو، مالی، سنگال، زیمبابوه و آفریقای جنوبی) که اقدام به ممنوعیت یا محدودیت تجهیزات استارلینک تا اخذ مجوز مناسب کرده‌اند ecofinagency.com. اساساً، اگرچه ماهواره‌های استارلینک از نظر فنی بیشتر آفریقا را پوشش می‌دهند، این شرکت هنوز توافق یا مجوزی با مقامات بورکینافاسو دریافت نکرده است، بنابراین سازمان‌های مقرراتی نسبت به این خدمت به مردم هشدار داده‌اند. این ممنوعیت بر پافشاری دولت بر رعایت مقررات (و شاید حمایت از بازار مخابراتی محلی) قبل از اجازه به اپراتورهای خارجی تأکید دارد.

با این حال، برنامه‌هایی برای استارلینک در افق دیده می‌شود. طبق ردیاب‌های صنعتی، انتظار می‌رفت بورکینافاسو در سال ۲۰۲۴ یا ۲۰۲۵ به استارلینک دسترسی پیدا کند blog.telegeography.com، مشروط به تأیید دولت. در حقیقت، استارلینک در دو سال گذشته به سرعت در آفریقا توسعه یافته – تا اوایل ۲۰۲۵ در ۱۸ کشور آفریقایی فعال بود africa.businessinsider.com – بنابراین احتمالاً تنها موضوع زمان است تا بورکینافاسو نیز به شبکه متصل گردد. کشورهای همسایه از جمله نیجر نیز گام برداشته‌اند (دولت نیجر در اواخر ۲۰۲۴ مجوزی به استارلینک داد و آن را راهی برای اتصال مناطق دورافتاده دانست). پس از فعال شدن، استارلینک می‌تواند گزینه‌ای سریع اما گران‌قیمت برای افرادی باشد که توان مالی خرید تجهیزات (حدود ۴۰۰ دلار برای دیش) و هزینه ماهانه ۵۰ تا ۱۰۰ دلار را دارند. این مبلغ برای اکثر مردم بورکینافاسو مقرون به صرفه نیست، اما می‌تواند برای کسب‌وکارها، NGOها و کاربران متمول در مناطق روستایی یا محروم – که شاید هرگز به فیبر یا خدمات موبایل پایدار دست نیابند – تحولی ایجاد کند.

علاوه بر استارلینک، بورکینافاسو تجربه‌ای با راه‌حل‌های قدیمی‌تر اینترنت ماهواره‌ای نیز دارد. ترمینال‌های VSAT (استفاده از ماهواره‌های ژئواستیشنری) مدت‌هاست که توسط بانک‌ها، دفاتر دولتی و نهادهای کمک‌رسان برای اتصال مناطق دورافتاده استفاده می‌شوند. با این حال، اینترنت پهن‌باند ماهواره‌ای سنتی پرهزینه است و پهنای باند محدودی دارد. اخیراً شرکت‌های دیگری مانند وایاسات و یوتلسات (Konnect) نیز با ارائه امکانات جدید ماهواره‌ای به بازارهای آفریقا چشم دوخته‌اند. دولت بورکینافاسو با همکاری اهداکنندگان بین‌المللی (مانند دولت لوکزامبورگ که با اپراتور ماهواره‌ای SES ارتباط دارد) برخی از امکانات ارتباطی مبتنی بر ماهواره را برای نیازهای بشردوستانه مستقر کرده است etcluster.org – برای نمونه جهت اتصال مراکز فناوری اطلاعات و ارتباطات اجتماعی در مناطق درگیر خشونت که شبکه‌های زمینی قطع شده‌اند.

شایان ذکر است که اگرچه اینترنت ماهواره‌ای می‌تواند محدودیت‌های زیرساختی محلی را دور بزند، اما نیازمند اخذ مجوزهای قانونی در هر کشور است. مقامات با دلایلی قابل درک نسبت به مسائل حاکمیت، امنیت (ارتباطات بدون نظارت) و رقابت (حفاظت از اپراتورهای فعلی مخابرات) نگران هستند. ممنوعیت استفاده از تجهیزات بدون مجوز استارلینک نشان می‌دهد که بورکینافاسو با احتیاط در حال تقابل بین این نگرانی‌ها و وعده فناوری جدید است.

در مجموع، اینترنت ماهواره‌ای هم فرصتی بزرگ و هم یک معضل قانونی برای بورکینافاسو محسوب می‌شود. این فناوری می‌تواند از زیرساخت‌های زمینی جهش کند و دورافتاده‌ترین نقاط کشور را (مناطقی که اکنون عملاً «بدون سیگنال» هستند) متصل کند. شرکت‌هایی مانند استارلینک در آستانه ورود به بازارند و با ورودشان، بورکینافاسو می‌تواند شاهد عصر جدیدی از اتصال برای مدارس، درمانگاه‌ها و اجتماعات دورافتاده باشد. با این حال، احتمالاً پذیرش این فناوری کند و محدود به هزینه خواهد بود و دولت کنترل محکمی بر توسعه این حوزه حفظ خواهد کرد.

مقایسه بورکینافاسو با همسایگان و شاخص‌های جهانی

برای درک بهتر وضعیت دسترسی به اینترنت در بورکینافاسو، مقایسه با برخی همسایگان و کشورهای مشابه مفید است. این کشور از بسیاری از همسایگان غرب آفریفایی خود در زمینه اتصال عقب‌تر است، اگرچه با برخی کشورهای ساحلی همسایه‌اش تفاوت عمده‌ای ندارد.

• ساحل عاج (کوت د’ووآر): حدود ۴۵٪ از مردم ساحل عاج تا سال ۲۰۲۳ کاربر اینترنت بودند datareportal.com، بیش از دو برابر نرخ بورکینافاسو. ساحل عاج سرمایه‌گذاری زیادی در زیرساخت‌های مخابراتی کرده و به عنوان مرکز ساحلی کابل‌های زیردریایی مزیت دارد. مراکز شهری این کشور پوشش گسترده 4G و حتی پروژه‌های آزمایشی 5G دارند و شبکه فیبر در حال رشد نیز منازل را به ابیجان متصل می‌کند. این موضوع ساحل عاج را به یکی از اقتصادهای دیجیتال پیشرفته‌تر منطقه تبدیل کرده است.
• غنا: همسایه جنوبی بورکینافاسو، غنا، پیشتاز اینترنت در غرب آفریقا است. نفوذ اینترنت در غنا حول ۷۰٪ تا سال ۲۰۲۵ تخمین زده می‌شود statista.com؛ عددی بسیار چشمگیر برای آفریقا. موفقیت غنا نتیجه بازار مخابرات رقابتی، پوشش گسترده 3G/4G در مناطق روستایی و توسعه پرشتاب خدمات پهن‌باند است. همچنین نرخ سواد و شهرنشینی بالاتر این کشور پذیرش اینترنت را افزایش می‌دهد. فاصله غنا و بورکینافاسو نشان می‌دهد سیاست‌گذاری و پویایی‌های بازار چه تاثیر بزرگی بر نتایج دارند.
• مالی و نیجر: این دو همسایه با چالش‌هایی مشابه بورکینافاسو مواجه‌اند (محصور، جمعیت روستایی زیاد، مشکلات امنیتی). نفوذ اینترنت در مالی تقریباً در سطح بورکینافاسو است و حدود ۲۰٪ یا کمتر است (آمار دقیق متغیر است و جنگ باعث اختلال در خدمات مخابراتی بخش‌هایی از مالی شده). نیجر یکی از پایین‌ترین نرخ‌های استفاده از اینترنت را در جهان دارد — گفته می‌شود حدود ۵ تا ۱۰٪ جمعیت در سال‌های اخیر etcluster.org. گستردگی بیابان و نرخ پایین برق‌رسانی در نیجر باعث شده اتصال بسیار دشوار باشد. بورکینافاسو کمی بالاتر از نیجر است اما هر سه کشور ساحل از میانگین آفریقایی بسیار عقب‌ترند.
• نیجریه: پرجمعیت‌ترین کشور آفریقا، نیجریه، حدود ۴۰٪ جمعیتش آنلاین هستند (تخمین برخی آمارها تا ۵۰–۶۰٪ در سال ۲۰۲۳). بزرگی جمعیت، نیجریه را به بزرگ‌ترین کشور دارای کاربر اینترنت در آفریقا بدل کرده است اما از نظر درصدی هنوز حتی بزرگ‌ترین بازارهای آفریقا نیز کمتر از نیمی از جمعیتشان را به اینترنت رسانده‌اند. نرخ ۲۰٪ بورکینافاسو پایین به نظر می‌رسد، اما با وضعیت نیجریه چند سال پیش اختلاف عمده‌ای ندارد — نشان‌دهنده امکان جبران با سرمایه‌گذاری مناسب است.
• میانگین جهانی: در حدود ۶۶٪ جمعیت جهان تا ۲۰۲۴ آنلاین هستند datareportal.com. کشورهای پیشرو (اروپا، آمریکای شمالی و بخش‌هایی از آسیا) بیش از ۹۰٪ نفوذ اینترنت دارند. حتی در داخل آفریقا نیز کشورهایی مانند مراکش (~۹۲٪) و کشورهای کوچکی مانند کیپ ورد (~۷۳٪) نشان داده‌اند چه چیزی ممکن است statista.com. رقم ~۲۰٪ بورکینافاسو واضحا در پایین‌ترین طیف جهانی است. این فوریت افزایش دسترسی را برجسته می‌کند — کشور باید تعداد کاربران اینترنت را سه یا چهار برابر کند تا فقط به میانگین فعلی جهانی برسد.

به طور خلاصه، بورکینافاسو از منظر دسترسی به اینترنت از همتایان منطقه‌ای و جهانی عقب‌تر است، به ویژه نسبت به اقتصادهای ساحلی و پیشرفته‌تر. با این حال، این امر با توجه به وضعیت اقتصادی و جغرافیایی‌اش (مشابه مالی/نیجر) تا حدی قابل انتظار است. امید می‌رود پروژه‌های جاری و فناوری‌های نوظهور (توسعه فیبر، گسترش ۴جی، پهن‌باند ماهواره‌ای) اجازه دهند بورکینافاسو این فاصله را طی سال‌های آینده کاهش داده و شاید حتی مراحل رشد را جهش کند.

فرصت‌ها و موانع گسترش دسترسی به اینترنت

در آینده، بورکینافاسو در نقطه عطفی از لحاظ توسعه دیجیتال قرار دارد. فرصت‌های امیدبخشی برای تسریع دسترسی به اینترنت وجود دارد و همچنین موانع پایداری که می‌توانند رشد را کند کنند. در ادامه تحلیلی از مهم‌ترین عوامل ارائه شده است:

فرصت‌هایی که رشد اتصال را تحریک می‌کنند:

• ابتکارات دولتی و اهداکنندگان بین‌المللی: تعهد به ساخت ۸۰۰ دکل جدید و اتصال ۱۰۰۰ منطقه دورافتاده تا سال ۲۰۲۷ developingtelecoms.com developingtelecoms.com یک فرصت بسیار مهم است. اگر محقق شود، پوشش جمعیتی شبکه‌های موبایل را به طور چشمگیری افزایش خواهد داد. شرکای توسعه بین‌المللی (بانک جهانی و غیره) و صندوق خدمات جهانی سرمایه لازم را تأمین می‌کنند. این سرمایه‌گذاری‌ها می‌توانند شکاف پوشش‌دهی را بسته و میلیون‌ها نفر دیگر را به اینترنت برسانند.
• گسترش ۴جی (و آینده ۵جی): بورکینافاسو با سرعت در حال ارتقا از 2G/3G به شبکه‌های ۴جی LTE است. تنها در سال ۲۰۲۳، اشتراک‌های ۴جی رشد ۷۹٪ داشت digitalmagazine.bf چون اپراتورها پوشش LTE را توسعه دادند. سرعت بالاتر و کیفیت بهتر 4G می‌تواند تجربه کاربری را بهبود ببخشد و کاربران جدیدی جذب کند (مردم زمانی احتمال بیشتری دارند از اینترنت استفاده کنند که سرعت بالا و قابل اعتماد باشد). اگرچه ۵جی هنوز راه‌اندازی نشده، ایجاد فیبر نوری و مراکز داده زمینه را برای راه‌اندازی ۵جی در آینده و در شهرها فراهم می‌کند.
• رشد فیبر نوری: افزایش اشتراک‌های فیبر خانگی (به لطف GVA Canalbox و شرکت‌های دیگر) موجب ظهور قشر کاربران پهن‌باند بالا در شهرها شده است. این موضوع آثار جانبی دارد: با افزایش تعداد کاربران پرسرعت، تولید محتوای محلی و خدمات آنلاین نیز رشد می‌کند. همچنین اپراتورهای موبایل تحت فشار قرار می‌گیرند تا خدمات خود را ارتقا دهند، چون مشتریان انتظاراتی مطابق با تعریف واقعی پهن‌باند دارند. شبکه داخلی فیبر که شامل ارتباطات بین کشوری نیز می‌شود، به تدریج هزینه پهنای باند را کاهش و پایداری شبکه را افزایش می‌دهد.
• کاهش هزینه‌ها و دسترسی مقرون‌به‌صرفه: هزینه اینترنت موبایل در بورکینافاسو رو به کاهش است و به یکی از بازارهای مقرون‌به‌صرفه داده در آفریقا بدل شده است pulse.internetsociety.org. همچنین مدل‌های گوشی هوشمند ارزان‌قیمت در حال عرضه شدن هستند. با ارزان‌تر شدن دستگاه‌ها و بسته‌ها، بخش وسیع‌تری از جمعیت می‌توانند آنلاین شوند. شواهد نشان می‌دهد حتی کاربران روستایی کم‌درآمد نیز در صورت پایین بودن قیمت و مشاهده ارزش واقعی اینترنت (مثل امور ارتباطی، پول موبایل یا سرگرمی) داده می‌خرند.
• جمعیت جوان و مشتاق: بورکینافاسو جمعیتی جوان دارد (میانگین سنی حدود ۱۷ سال). این نسل دیجیتال بومی به طور کلی مشتاق به استفاده از شبکه‌های اجتماعی، خدمات آنلاین و گوشی‌های هوشمند است. آن‌ها تقاضای عظیمی برای اینترنت ایجاد می‌کنند، مشروط بر اینکه زیرساخت و مقرون‌به‌صرفگی فراهم شود. اکنون نیز شبکه‌هایی مانند فیسبوک میلیون‌ها حساب بورکینافاسویی دارند (حتی اگر به طور پراکنده استفاده شوند). این تقاضای بالقوه با گسترش پوشش‌دهی می‌تواند به استفاده پایدار تبدیل شود.
• پهن‌باند ماهواره‌ای و فناوری نوآورانه: ورود ماهواه‌های مدار پایین (LEO) مانند استارلینک و احتمالا نوآوری‌های دیگر (مانند هاب‌های وای‌فای اجتماعی، بالن یا پهپاد برای اتصال و غیره) نوعی فرصت غیرمنتظره است. اگر بورکینافاسو این فناوری‌ها را به‌کار گیرد، می‌تواند برخی از تاخیرهای رایج استقرار زیرساخت را دور بزند. برای نمونه، اتصال مدرسه یا درمانگاهی دورافتاده با ماهواره بسیار سریع‌تر از انتظار برای فیبر یا لینک‌های مایکروویو انجام ‌می‌شود. افزون بر این، استقبال دولت از طرح‌های آزمایشی (مثل استفاده از ماهواره در ارتباطات اضطراری) نشان‌دهنده تمایل به پذیرش راه‌حل‌های جدید در صورت سودمندی است.

موانع و چالش‌هایی که باقی مانده‌اند:

• فقر و سواد پایین: عوامل بنیادی اجتماعی-اقتصادی را نمی‌توان نادیده گرفت. بخش بزرگی از جمعیت بورکینافاسو در فقر زندگی می‌کنند و آموزش رسمی محدودی دارند. حتی اگر دسترسی اینترنت فراهم باشد، بسیاری نمی‌توانند گوشی یا رایانه تهیه کنند و برخی، مخصوصا بزرگ‌ترها، فاقد سواد کافی یا مهارت دیجیتال برای استفاده از خدمات آنلاین‌اند. این مانع سرمایه انسانی بدین معناست که صرفاً ساخت شبکه‌ها کافی نیست — نیاز به برنامه‌های سواد دیجیتال، محتوای محلی و خدماتی با ارزش عملی برای فقرا (مثل اطلاعات کشاورزی، بانکداری موبایلی و غیره) وجود دارد.
• زیرساخت الکتریکی: همان‌طور که گفته شد، دسترسی به برق هنوز بسیار پایین است (به خصوص در روستاها). تا زمانی که نرخ برق‌رسانی افزایش نیابد (رساندن برق به روستاها و تضمین تأمین پایدار در شهرها)، دسترسی به اینترنت نیز متزلزل خواهد بود. قطعی‌های برق یا جوامع خارج از شبکه، وقفه‌هایی در اتصال ایجاد می‌کنند. بخش مخابرات شاید مجبور باشد برای دکل‌ها و ایستگاه‌های شارژ اجتماعی از راه‌حل‌های انرژی خورشیدی و پشتیبان استفاده کند تا این مشکل را کاهش دهد.
• امنیت و ثبات سیاسی: بحران امنیتی ناشی از شورش‌های افراط‌گرایانه مانع شدیدی است. این موضوع نه تنها زیرساخت‌ها را تخریب می‌کند developingtelecoms.com، بلکه تمرکز و منابع دولت را نیز به خود اختصاص می‌دهد. در مناطق بی‌ثبات، شرکت‌ها برای سرمایه‌گذاری روی سایت‌های جدید مردد هستند و حتی نگهداری سایت‌های فعلی نیز خطرناک است. بی‌ثباتی سیاسی (مثل کودتاهای ۲۰۲۲) می‌تواند اصلاحات قانونی را کند و سرمایه‌گذاری خارجی را دلسرد کند. محیط پایدار برای موفقیت پروژه‌های بلندمدت مخابرات لازم است.
• گلوگاه‌های قانون‌گذاری: هرچند دولت فعالانه عمل کرده، هنوز هم موانع بوروکراتیک و قانونی وجود دارد که می‌توانند پیشرفت را کند کنند. مثلاً تاخیر در صدور مجوز برای فناوری‌های جدیدی مانند استارلینک رویکرد محتاطانه‌ای را نشان می‌دهد که اگرچه قابل درک است، مردم را مجبور می‌کند برای خدمات فنی در دسترس بیشتر صبر کنند ecofinagency.com. همچنین تخصیص طیف فرکانسی برای توسعه‌های آینده (مثل ۵جی) و ساده‌سازی مجوزهای ساخت دکل از حوزه‌هایی است که اگر سیاست مناسب اتخاذ نشود، می‌تواند به گلوگاه تبدیل شود. حفظ تعادل میان کنترل و نوآوری، چالشی مستمر برای تنظیم‌گران خواهد بود.
• رقابت بازار و سرمایه‌گذاری: ساختار فعلی بازار شاید رشد سریع را محدود کند. دو اپراتور اصلی (اورنج و موو) ممکن است انگیزه کافی برای رقابت در مناطق کمتر سودآور روستایی نداشته باشند. تله‌سل، بازیگر کوچک‌تر، سرمایه محدودی برای گسترش دارد. نیاز به سرمایه‌گذاری وجود دارد — یا ورود بازیگران جدید یا مشارکت‌های عمومی-خصوصی— تا اتصال را بیشتر گسترش دهد. اگر بازار حالت شبه‌انحصاری بماند، پس از پایان توسعه اولیه تحت حمایت دولت/اهداکنندگان، کیفیت و قیمت ممکن است بهبود نیابد.
• نگهداری و کیفیت خدمات: اینکه اتصالات موجود واقعاً اینترنت قابل استفاده ارائه دهند، چالش است. بسیاری از کاربران از سرعت پایین و قطعی شبکه شکایت دارند. میانگین سرعت دانلود در بورکینافاسو تا سال ۲۰۲۳ حدود ۳۵٫۷ مگابیت بر ثانیه روی موبایل و ۴۳٫۲ مگابیت بر ثانیه روی پهن‌باند ثابت بود pulse.internetsociety.org که روی کاغذ خوب است اما تفاوت روستا و شهر بسیار زیاد است. در مناطق روستایی، سرعت عملی شاید بخش کوچکی از این مقدار — یا اصلاً نباشد. ازدحام شبکه در شهرها و کمبود پهنای باند بین‌المللی هم کیفیت را پایین می‌آورد. بدون ارتقا و نگهداری مستمر، تجربه کاربری پایین باقی می‌ماند و مردم علاقه‌شان به اینترنت را از دست می‌دهند.

چشم‌انداز: با وجود موانع، مسیر کلی بورکینافاسو بهبود تدریجی اتصال است. سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵ دوران شتاب‌گیری بودند — تمرکز سیاست‌گذاران، پروژه‌های زیرساختی و پایلوت‌های فناوری هم‌زمان شده است. اگر صلح و ثبات برقرار بماند و برنامه‌های مختلف (راه‌اندازی دکل‌ها، توسعه فیبر، امکان ورود استارلینک) محقق شوند، بورکینافاسو می‌تواند تا پایان دهه میزان نفوذ اینترنت را به طور چشمگیر افزایش دهد. در سناریوی خوش‌بینانه، کشور می‌تواند از ~۲۰٪ استفاده فعلی به ۴۰–۵۰٪ تا سال ۲۰۳۰ برسد — که تقریباً به سطح فعلی برخی همسایگان خواهد رسید. این تحول چشمگیر، فرصت‌های جدیدی در آموزش، تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک و موارد دیگر ایجاد خواهد کرد.

با این حال، “آخرین کیلومتر” اتصال – رسیدن به جمعیت‌هایی که دسترسی به آن‌ها سخت‌تر است – احتمالاً همچنان بزرگترین چالش باقی خواهد ماند. ترکیب فقر، جغرافیای دورافتاده و ناامنی باعث می‌شود که بدون تلاش و نوآوری مستمر، بخشی از جمعیت حتی زمانی که دیگران به سرعت پیش می‌روند، آفلاین باقی بمانند. شکاف دیجیتال در داخل بورکینافاسو ممکن است عمیق‌تر شود اگر مناطق شهری از فیبر نوری و ۵جی بهره‌مند شوند در حالی که بعضی از جوامع روستایی هنوز با ۲جی دست و پنجه نرم می‌کنند. پر کردن این فاصله نه تنها به فناوری، بلکه به رویکردهای مبتنی بر جامعه، سیاست‌های فراگیر و شاید همکاری منطقه‌ای نیاز دارد (چرا که اینترنت مرز نمی‌شناسد).

در پایان، آینده اینترنت بورکینافاسو میان امیدهای بزرگ و واقعیت‌های سخت قرار دارد. وضعیت فعلی هوشیارکننده است – فقط یک پنجم شهروندان آنلاین‌اند، با نابرابری‌های آشکار – اما ابتکارات جاری و فناوری‌های نوظهور بسیار امیدبخش هستند. سال‌های پیش رو برای تحقق یافتن “آرزوهای استارلینک” و اهداف اینترنت پرسرعت ملی حیاتی خواهند بود؛ تا بورکینافاسو را به طور کامل وارد عصر دیجیتال کنند. جهان نظاره‌گر است که چگونه این ملت مقاوم، وظیفه دشوار اتصال مردمش را روستا به روستا و کاربر به کاربر به سرانجام می‌رساند.

منابع:

• Internet Society Pulse – گزارش کشور بورکینافاسو (۲۰۲۳) pulse.internetsociety.org developingtelecoms.com
• ARCEP بورکینافاسو – داده‌های بازار سه‌ماهه سوم ۲۰۲۳ (منتشرشده ژانویه ۲۰۲۴) digitalmagazine.bf digitalmagazine.bf
• Developing Telecoms – گسترش اتصال در مناطق کمتر بهره‌مند بورکینافاسو تا سال ۲۰۲۷ developingtelecoms.com؛ برج‌های بیشتری برای سال ۲۰۲۵ برنامه‌ریزی شده است developingtelecoms.com developingtelecoms.com
• Ecofin Agency – چالش استارلینک در آفریقا: عبور از مقررات (مارس ۲۰۲۴) ecofinagency.com
• DataReportal – دیجیتال ۲۰۲۴: بورکینافاسو (ژانویه ۲۰۲۴) digitalmagazine.bf
• Emergency Telecom Cluster (ETC) شیت وضعیت ساحل (ژانویه ۲۰۲۴) etcluster.org
• Statista / Business Insider Africa – مقایسه نفوذ اینترنت (داده‌های ۲۰۲۳–۲۰۲۵) statista.com datareportal.com
• Internet World Stats / World Bank data – معیارهای جهانی و منطقه‌ای استفاده از اینترنت datareportal.com pulse.internetsociety.org