ایلان ماسک و استارلینک در برابر قطع اینترنت ایران: بررسی واقعیت ۲۰٬۰۰۰ دیش مخفی که یک ملت را دوباره متصل کردند

مقدمه

یک گزارش ویروسی اخیر ادعا کرد که ایلان ماسک با فعال‌سازی استارلینک برای ۲۰,۰۰۰ ترمینال ماهواره‌ای مخفی در داخل کشور، «تحریم کامل اینترنت» ایران را دور زد. این داستان هیجان‌انگیز – که همزمان با اوج‌گیری درگیری میان ایران و اسرائیل منتشر شد – بیان می‌کند که ماهواره‌های شرکت اسپیس‌ایکس متعلق به ماسک، دسترسی به اینترنت بدون سانسور را برای ایرانی‌ها پس از تلاش رژیم برای قطع ارتباط برقرار کردند. با توجه به سابقه بدنام ایران در سانسور و قطع اینترنت، و شهرت فزاینده استارلینک به‌عنوان طناب نجات دیجیتال در مواقع بحران، این ادعا توجه جهانیان را جلب کرده است. اما آیا واقعیت دارد؟ این گزارش به بررسی تمام جزئیات واقعی این ادعا می‌پردازد؛ با استفاده از منابع به‌روز و معتبر بررسی می‌کنیم که در خرداد ۱۴۰۴ در ایران چه اتفاقی رخ داد، آیا واقعاً ۲۰,۰۰۰ ترمینال استارلینک به صورت مخفیانه فعال بودند و آیا تاییدی از سوی رسانه‌های جریان اصلی، مقامات و کارشناسان فناوری وجود دارد یا نه. در این مسیر، زمینه‌های مرتبط – از نقش استارلینک در سایر مناطق درگیر (مانند اوکراین) تا قطع اینترنت در ایران و پیامدهای گسترده‌تر برای آزادی اینترنت جهانی – را نیز بررسی خواهیم کرد.

شکستن قطع اینترنت ایران توسط استارلینک (خرداد ۱۴۰۴)

در اواسط خرداد ۱۴۰۴، یک رویارویی ناگهانی نظامی بین ایران و اسرائیل آغاز شد. به دنبال حملات هوایی اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای و نظامی ایران، دولت ایران قطع سراسری اینترنت را اجرا کرد – یک خاموشی دیجیتال برای سرکوب ناآرامی و کنترل اطلاعات ndtv.com timesofisrael.com. در ۲۵ خرداد، وزارت ارتباطات ایران از “محدودیت‌های موقت” اینترنت تا “بازگشت اوضاع به حالت عادی” خبر داد که عملاً میلیون‌ها نفر را از شبکه جهانی اینترنت قطع کرد economictimes.indiatimes.com ndtv.com. در گذشته، چنین خاموشی‌هایی ایرانی‌ها را در خلا اطلاعاتی قرار می‌داد. اما این بار، کمک از مدار زمین رسید.

ایلان ماسک در عرض چند ساعت مداخله کرد. مدیرعامل اسپیس‌ایکس – که قبلاً از آزادی اینترنت در ایران حمایت کرده بود – در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر سابق) اعلام کرد که اینترنت ماهواره‌ای استارلینک اکنون برای ایران فعال است iranintl.com timesofisrael.com. ماسک در توییتی مختصر در ۲۵ خرداد نوشت: «بیم‌ها روشن است.» iranintl.com timesofisrael.com این پیام تایید کرد که ماهواره‌های استارلینک در حال ارسال دسترسی به داخل خاک ایران هستند، حتی با وجود قطع اینترنت توسط حاکمیت. در اصل، ماسک “کلید را زد” تا هر کسی در ایران که ترمینال استارلینک دارد بتواند آنلاین شود. فعالان ایرانی به طور علنی از ماسک تقاضای کمک کردند، زیرا دسترسی به اینترنت تقریباً به صفر رسید و او پاسخ داد. «ایلان ماسک روز شنبه اعلام کرد استارلینک در ایران فعال است و در ایکس پاسخ داد: “بیم‌ها روشن است”،» به گزارش ایران اینترنشنال که افزود این پاسخ پس از درخواست کاربری برای بازگشت اینترنت در زمان قطعی داده شد iranintl.com.

مسئله کلیدی این است که فعال‌سازی استارلینک به‌طور جادویی همه ایرانی‌ها را وصل نکرد – فقط کسانی که سخت‌افزار مخصوص را داشتند بهره بردند. اما اثر راهبردی فوری داشت. گزارش‌هایی از منابعی مانند تایمز آو اسرائیل تایید کردند اقدام ماسک خط ارتباطی حیاتی در زمان خاموشی ایجاد کرد. تا ۲۵ خرداد، استارلینک «پس از قطع اینترنت توسط تهران برای شهروندان، فعال شده بود» و اجازه داد برخی ایرانی‌ها با وجود تلاش ‎های حکومت، دوباره به اینترنت جهان وصل شوند timesofisrael.com.

قطعی اینترنت ایران هنگام اوج‌گیری درگیری رخ داد. نیروهای اسرائیل سایت‌های شلیک موشک و تأسیسات هسته‌ای ایران را هدف قرار دادند و ایران با شلیک موشک به اسرائیل پاسخ داد economictimes.indiatimes.com ndtv.com. هر دو طرف حمله متقابل داشتند و نگرانی از جنگی گسترده‌تر بالا رفت. حاکمیت ایران، نگران شورش داخلی و هماهنگی شهروندان، تلاش کرد با «جلوگیری از شورش در داخل» ارتباطات اینترنتی را قطع کند ndtv.com. ولی استارلینک ماسک این راهبرد را بی‌اثر کرد. با دور زدن شبکه‌های زمینی، استارلینک اجازه داد جریان اطلاعات ادامه یابد. به گزارش NDTV، «ایلان ماسک اعلام کرده است که استارلینک… پس از اعمال محدودیت‌های اینترنت سراسری از سوی تهران فعال شده است» در پاسخ به تهاجم اسرائیل ndtv.com. به بیان دیگر، یک شبکه ماهواره‌ای خصوصی جایی وارد عمل شد که دیپلماسی یا زیرساخت سنتی کارایی نداشت و دست‌کم بخشی از مردم ایران را دوباره به جهان خارج متصل کرد.

۲۰,۰۰۰ ترمینال مخفی استارلینک – افسانه یا واقعیت؟

در محور این ادعا، عدد ۲۰,۰۰۰ ترمینال استارلینک «در بازار سیاه ایران» مطرح می‌شود. گرچه تعداد دقیق این تجهیزات پنهانی سخت قابل تأیید است، اما چندین منبع معتبر این ابعاد را تایید می‌کنند. تا اواخر ۲۰۲۴، خبرنگاران و تحلیل‌گران فناوری تخمین زدند که ده‌ها هزار ترمینال استارلینک در ایران استفاده می‌شود، با وجود اینکه سرویس رسمی ممنوع است. فوربس در دسامبر ۲۰۲۴ گزارش داد: «تا ۲۰,۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شود که به اینترنت پرسرعت [استارلینک] دسترسی دارند که جمهوری اسلامی تقریباً نمی‌تواند آن را سانسور کند» irantimes.com. این استفاده زیرزمینی پس از اولین فعال‌سازی استارلینک برای ایران در سال ۲۰۲۲، جهش یافت. گزارشی ایران‌محور نوشت: «استفاده از استارلینک طی دو سال گذشته رشد چشمگیر داشته است… اکنون تا ۲۰,۰۰۰ نفر در ایران به اینترنت پرسرعتی دسترسی دارند که تقریباً سانسور آن برای جمهوری اسلامی ممکن نیست.» irantimes.com. به بیان دیگر، تقریباً ۲۰,۰۰۰ ترمینال استارلینک تا پایان ۲۰۲۴ به‌صورت غیررسمی داخل ایران فعال بود.

یک دیش مخفی استارلینک نصب‌شده در تهران، ایران، با برج معروف میلاد در پس‌زمینه time.com. فعالان چنین تصاویری را در اواخر ۲۰۲۴ به‌عنوان شواهدی از حضور واقعی ترمینال‌های استارلینک در ایران با وجود ممنوعیت دولتی منتشر کردند. این دیش‌ها که به‌طور قاچاقی وارد بازار سیاه شدند، دسترسی به اینترنت بدون سانسور را فراهم می‌کردند، چیزی که حکومت نتوانست جلویش را بگیرد.

گزارش‌های مستقل از رسانه‌‌های دیاسپورای ایرانی این ارقام را تأیید می‌کنند. ایران اینترنشنال در سپتامبر ۲۰۲۴ خبر داد که یک کارشناس با رصد گسترش استارلینک در ایران «تخمین زده‌ تعداد ترمینال‌های فعال بین ۱۰ تا ۲۰ هزار باشد» که این آمار براساس اطلاعات فروشندگان و تکنسین‌های نصب است iranintl.com. تا اوایل ۲۰۲۵، مقامات صنفی ایران حتی ارقام بالاتری را مطرح کردند: بیش از ۱۰۰ هزار کاربر از اینترنت ماهواره‌ای بهره‌مند هستند. رئیس کمیته زیرساخت تجارت الکترونیک ایران، پویا پیرحسینلو، در دی ۱۴۰۳ به رسانه‌های محلی گفت «بیش از ۳۰ هزار کاربر منحصر به فرد از اینترنت ماهواره‌ای استفاده می‌کنند که نشان می‌دهد تعداد کل کاربران [استارلینک] از ۱۰۰ هزار نفر بیشتر است.» iranintl.com iranintl.com. (این آمار احتمالاً شامل افرادی است که دیش‌ها را به صورت اشتراکی استفاده می‌کنند – مثلاً یک استارلینک روی پشت‌بام برای چند خانواده – نه ۱۰۰ هزار دستگاه مجزا.) گرچه این رقم ۱۰۰ هزار توسط منابع خارجی تأیید نشده، اما با رشد سرسام‌آور سال ۲۰۲۴ همخوانی دارد؛ همین مقام گفته میزان استفاده از اینترنت ماهواره‌ای در ایران در همان سال ۲۰ برابر شد iranintl.com. برای مقایسه، فوربس فقط یک ماه قبل عدد ۲۰ هزار را مطرح کرده بود iranintl.com، که نشان‌دهنده گسترش تصاعدی بازار زیرزمینی استارلینک بود.

آنچه مشخص است این است که هزاران ترمینال استارلینک از سال ۲۰۲۲ به طور مخفیانه وارد ایران شده‌اند. این دستگاه‌ها اغلب از کشورهای همسایه (مانند منطقه کردستان عراق، ترکیه یا کشورهای حوزه خلیج فارس) قاچاق می‌شوند، زیرا اسپیس‌ایکس نمی‌تواند آنها را به طور قانونی به ایران ارسال کند iranintl.com time.com. مالکیت چنین دستگاه‌هایی ریسکی است – مقامات ایرانی تجهیزات ماهواره‌ای غیرمجاز را غیرقانونی می‌دانند و حتی ممکن است دارنده به اتهام جاسوسی بازداشت شود iranintl.com time.com. در یک مورد، نیروهای امنیتی ایران در آبان ۱۴۰۲، ۲۲ دیش استارلینک را ضبط کردند و ادعا کردند این تجهیزات توسط سیا برای مخالفان ارسال شده بود iranintl.com. با وجود این خطرات، تقاضا در میان ایرانیان فنی و فعالان به شدت افزایش یافته است. قیمت‌ها در بازار سیاه بالاست: کیت‌های استارلینک دست دوم بین ۷۰۰ تا ۲۰۰۰ دلار (در حالی که قیمت اصلی آن در آمریکا حدود ۲۵۰ دلار است)، و اشتراک ماهانه ۷۰ تا ۱۱۰ دلاری نیز به دلیل تحریم‌ها فقط از طریق مسیرهای پیچیده پرداخت می‌شود irantimes.com iranintl.com. این هزینه‌ها دسترسی به استارلینک را فقط برای عده‌ای خاص ممکن می‌کند – موضوعی که حتی ایلان ماسک نیز به آن اذعان داشته است. به تعبیر نشریه فوربس، با معیارهای ایران این موضوع، یک کالای لوکس است: «(درآمد ماهانه متوسط یک ایرانی حدود ۲۵۰ دلار است)،» و این نشان می‌دهد حتی هزینه اشتراک استارلینک برابر با کل حقوق خیلی از ایرانیان است irantimes.com.پس، آیا ماسک واقعاً با ۲۰ هزار ترمینال، قطع اینترنت را «دور زد»؟ در اصل، بله – اما به طور غیرمستقیم. نقش ماسک این بود که سیگنال استارلینک را بر فراز ایران فعال کند (کاری که به‌تنهایی و از طریق نرم‌افزار قادر به انجام آن بود) و سرویس را در دسترس قرار دهد. دستگاه‌های فیزیکی قبلاً روی زمین بودند و ایرانیان جسور آنها را در خانه‌ها و مکان‌های مخفی نگهداری می‌کردند. به محض فعال شدن استارلینک، این دستگاه‌ها – هر چند تعداد واقعیشان هنوز کاملاً معلوم نیست، اما احتمالاً ده‌ها هزار عدد هستند – فعال شدند و کاربرانشان را مجدداً به جهان بیرون وصل کردند. یکی از تحلیلگران صنعت به ایکنامیک تایمز گفت: «برآورد می‌شود حدود ۲۰ هزار ترمینال استارلینک از طریق کانال‌های بازار سیاه در ایران فعال باشد» و همین امر اهمیت اقدام ماسک را روشن می‌کند economictimes.indiatimes.com. بدون آن شبکه بالقوه از دیش‌ها، پرتوهای استارلینک بدون گیرنده می‌ماندند. ماسک در واقع اینترنت زیرزمینی را که منتظر استفاده بود، باز کرد. این با روایت مقاله وایرال همخوانی دارد: استارلینک از میان خاموشی سراسری، به تخمین ۲۰ هزار دستگاه ماهواره‌ای مخفی اینترنت بی‌فیلتر فرستاد journee-mondiale.com journee-mondiale.com. اعداد ممکن است دقیق نباشد اما گزارش‌های متعدد معتبر این ابعاد و اثر را تایید می‌کنند.نکته مهم اینکه ۲۰ هزار ترمینال، هنوز بخش بسیار اندکی از جمعیت ایران را دربر می‌گیرد (کمتر از ۰.۰۳٪ از ۸۵ میلیون نفر). قطع اینترنت کاملاً برای همه بی‌اثر نشد – اکثریت قریب به اتفاق ایرانیان آفلاین ماندند و فقط رسانه‌های دولتی قابل دسترسی بود. اما همان چند هزار نفری که دیش استارلینک داشتند ناگهان به یک خط حیاتی اطلاعاتی تبدیل شدند. آنها می‌توانستند به اخبار بدون فیلتر، شبکه‌های اجتماعی، اپلیکیشن‌های رمزگذاری‌شده دسترسی پیدا کنند و حتی اخبار داخل ایران را منتقل کنند. در کشوری با سابقه‌ی «پرده آهنین اینترنتی»، چنین چیزی بی‌سابقه بود. مقامات ایران پذیرفتند که ورود استارلینک مشکلات جدیدی ایجاد کرده است. وزیر ارتباطات ایران قبلاً هشدار داده بود سرویس بی‌فیلتر استارلینک «نسل جدیدی از اینترنت است که دولت نمی‌تواند آن را فیلتر کند» irantimes.com. واقعاً هم ماهواره‌های مدار پایین استارلینک، گلوگاه‌هایی را که دولت کنترل می‌کند (اپراتورهای ملی اینترنت و هاب‌های مخابراتی) دور می‌زنند journee-mondiale.com journee-mondiale.com. همان‌طور که مقاله وایرال می‌گوید: «فیلترینگ سنتی اینترنت بر کنترل زیرساخت فیزیکی تکیه دارد… ماهواره‌های استارلینک این نقاط کنترل را بی‌اعتبار می‌کنند.» journee-mondiale.com سانسورچی‌های ایرانی دریافتند که «دیگر نمی‌توانند با یک دکمه، سیگنال‌های ماهواره‌ای بیرونی را قطع کنند» مگر با تجهیزات پیشرفته اختلال یا مسدودکننده journee-mondiale.com.

جدول زمانی حضور استارلینک در ایران

برای راستی‌آزمایی بهتر این موضوع، باید ببینیم چطور به نقطه عطف ژوئن ۲۰۲۵ رسیدیم. جدول زیر، رویدادهای کلیدی را با ذکر منابع معتبر مرور می‌کند و مسیر استارلینک در ایران را از ایده تا واقعیت دنبال می‌کند:

تاریخ	رویداد و نقطه عطف
نوامبر ۲۰۱۹	ایران در جریان اعتراضات سراسری، قطع اینترنت تقریباً کامل اعمال کرد. میلیون‌ها نفر حدود یک هفته قطع بودند. (هنوز استارلینک وجود نداشت.) این موضوع، تاکتیک‌های آینده را پیش‌بینی می‌کرد.
سپتامبر ۲۰۲۲	در بحبوحه اعتراضات پس از مرگ مهسا امینی، خزانه‌داری آمریکا تحریم‌ها را برای حمایت از آزادی اینترنت در ایران بروز می‌کند reuters.com reuters.com. ایلان ماسک توییت می‌کند «استارلینک اکنون در ایران فعال است» و به درخواست مقامات آمریکایی (مانند آقای بلینکن) برای کمک به ارتباط ایرانیان پاسخ می‌دهد reuters.com. ماسک تایید می‌کند که اسپیس‌ایکس در صورت نیاز درخواست مجوز خواهد کرد reuters.com.
اکتبر تا دسامبر ۲۰۲۲	سیگنال‌های استارلینک در ایران قابل دریافت می‌شود. ترمینال‌های قاچاق شده رفته رفته وارد بازار می‌شوند. ماسک اعلام می‌کند تا پایان دسامبر «به حدود ۱۰۰ استارلینک فعال در ایران نزدیک می‌شوند» reuters.com reuters.com. اتحادیه مخابرات تهران ادعا می‌کند تا ژانویه ۲۰۲۳ حدود ۸۰۰ دستگاه قاچاق شده است iranintl.com.
۲۰۲۳	رشد زیرزمینی: فعالان ایرانی و گروه‌های دیاسپورا هماهنگ می‌کنند تا کیت‌های استارلینک را علی‌رغم خطرات وارد کنند time.com time.com. دولت ایران شکایت ITU (اکتبر ۲۰۲۳) ثبت می‌کند تا فعالیت استارلینک را بدون مجوز غیرقانونی اعلام کند iranintl.com. نیروهای امنیتی ترمینال‌های استارلینک را ضبط و کاربران را بازداشت می‌کنند iranintl.com. با این حال، استفاده آرام آرام گسترش می‌یابد.
نوامبر ۲۰۲۴	در یک اتفاق غیرمنتظره دیپلماتیک، ایلان ماسک با سفیر ایران در سازمان ملل در نیویورک دیدار می‌کند (گزارش نیویورک تایمز). آنها درباره راه‌های «کاهش تنش میان ایران و آمریکا» گفتگو کردند reuters.com. این دیدار محرمانه – همزمان با نامزدی ماسک توسط رئیس‌جمهور منتخب آمریکا دونالد ترامپ به عنوان مشاور – نشان‌دهنده نقش ماسک در مذاکراتی فراتر از تکنولوژی است. (وزارت خارجه ایران رسماً این دیدار را تکذیب کرد dw.com.)
دسامبر ۲۰۲۴	فوربس گزارش می‌دهد ~۲۰ هزار کاربر استارلینک در ایران وجود دارند؛ حاصل «بازار سیاه پررونق» و شبکه‌های قاچاق فعالان irantimes.com. چراغ سبز قبلی دولت آمریکا (مجوز عمومی D-2) این امکان را با معافیت تجهیزات اینترنت ماهواره‌ای از تحریم‌ها فراهم کرد reuters.com. اکنون استارلینک ابزار شناخته‌شده جامعه مدنی ایران شده، گرچه هنوز برای بیشتر مردم غیرقابل تهیه است (قیمت بازار $۱۰۰۰) irantimes.com.
ژانویه ۲۰۲۵	یک مقام فناوری اطلاعات ایران ادعا می‌کند بیش از ۱۰۰ هزار نفر از استارلینک یا اینترنت ماهواره‌ای دیگر استفاده می‌کنند؛ نشان از رشد سریع iranintl.com iranintl.com. (احتمالاً هر ترمینال در خدمت چند کاربر است.) او هشدار می‌دهد این موضوع «میلیون‌ها دلار ارز را به خارج منتقل می‌کند» و اقتصاد اینترنت کنترل‌شده ایران را تهدید می‌کند iranintl.com. همزمان، ایران از ITU می‌خواهد استارلینک را وادار کند که سرویس خود را قطع یا ترمینال‌های غیرمجاز را غیرفعال کند. در آوریل ۲۰۲۵، ITU تا حدی جانب ایران را می‌گیرد و می‌گوید استارلینک باید به «حقوق سرزمینی» ایران احترام بگذارد و باید ترمینال‌های غیرقانونی را شناسایی و غیر فعال کند wanaen.com wanaen.com. (آمریکا این ایده را رد کرد و کنترل دستگاه‌های جداگانه را خارج از صلاحیت ITU دانست wanaen.com.)
۱۴ ژوئن ۲۰۲۵	درگیری ایران و اسرائیل آغاز می‌شود. اسرائیل حملات سنگینی به مراکز هسته‌ای ایران انجام می‌دهد، چندین مقام نظامی کشته می‌شوند؛ ایران به شهرهای اسرائیل موشک شلیک می‌کند jpost.com ndtv.com. در بیم ناآرامی، تهران قطع اینترنت سراسری را اعمال می‌کند – اتصال تقریباً به صفر می‌رسد jfeed.com. ایلان ماسک استارلینک را بر فراز ایران فعال می‌کند و توییت می‌زند «پرتوها روشن‌اند». هزاران دیش پنهان‌شده استارلینک در منازل ایران فوراً متصل می‌شوند و «اینترنت بدون فیلتر» را از سد قطعی عبور می‌دهند ndtv.com economictimes.indiatimes.com. این نخستین بار در جهان بود که یک شبکه خصوصی ماهواره‌ای قطعی اینترنت اعمال‌شده توسط دولت را به طور زنده بی‌اثر کرد.
۱۵ تا ۱۸ ژوئن ۲۰۲۵	واکنش جهانی شکل می‌گیرد. فعالان ایرانی بازگشت اینترنت را تحسین می‌کنند اما از ماسک می‌خواهند هزینه ماهانه $۱۰۰+ را حذف کند تا افراد بیشتری بتوانند استفاده کنند uniladtech.com uniladtech.com. کارزاری با عنوان «ایلان ماسک: به وعده خود به مردم ایران پای‌بند باش» راه می‌افتد؛ بسیاری از ایرانیان نه استطاعت استارلینک را دارند نه به کارت اعتباری به خاطر تحریم‌ها دسترسی دارند uniladtech.com uniladtech.com. رژیم ایران این اقدام را دخالت اطلاعاتی آمریکا می‌داند و احتمالاً تلاش برای یافتن و توقیف دیش‌ها را شدت می‌بخشد. ناظران بین‌المللی در مورد سابقه‌ای که یک مدیرعامل حوزه فناوری علیه قطعی اینترنت حکومتی ایجاد کرده، بحث می‌کنند.

جدول: رویدادهای کلیدی درباره نقش استارلینک در دسترسی ایرانیان به اینترنت، ۲۰۱۹–۲۰۲۵ با مدارک مستند.

واکنش‌های دولت و کارشناسان

رسانه‌های جریان اصلی و مقامات، واقعیت‌های اصلی داستان «استارلینک در ایران» را تأیید کرده‌اند. برای مثال، خبرگزاری‌هایی مانند رویترز و شبکه‌های بی‌بی‌سی گزارش‌هایی درباره فعال‌سازی استارلینک توسط ایلان ماسک در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۵ منتشر کردند. در اواخر ۲۰۲۲، رویترز تعهد ماسک را برای ارائه استارلینک به عنوان بخشی از تلاش ایالات متحده برای حمایت از «آزادی اینترنت و جریان آزاد اطلاعات» در جریان اعتراضات مهسا امینی در ایران گزارش کرد reuters.com. تا دسامبر ۲۰۲۲، ماسک به صورت علنی تأیید کرد که نزدیک به ۱۰۰ ترمینال استارلینک در ایران فعال است reuters.com. با پیشروی تا ژوئن ۲۰۲۵، رسانه‌های متعددی از جروزالم پست تا NDTV و شرکای رویترز گزارش دادند که ماسک استارلینک را در واکنش به قطع اینترنت ایران فعال کرده است ndtv.com jpost.com. رسانه‌های وابسته به دولت ایران نیز این اقدام را به‌طور غیرمستقیم تأیید کردند؛ خبرگزاری ایسنا بیانیه وزارت ارتباطات درباره محدودیت‌های اینترنتی را منتشر کرد و وعده داد که پس از بازگشت آرامش، محدودیت‌ها را رفع خواهد کرد ndtv.com که به طور ضمنی دلیل این اقدام را تلاش برای مهار جریان اطلاعات در طول بحران عنوان می‌کند.

تحلیلگران فناوری و گروه‌های حقوق بشری درباره اهمیت حضور استارلینک در ایران اظهار نظر کرده‌اند. گزارش «آزادی در اینترنت» خانه آزادی (Freedom House) در سال ۲۰۲۴، ایران را یکی از محدودکننده‌ترین محیط‌های اینترنتی جهان (رتبه سوم بدترین وضعیت جهانی) معرفی کرده و به عادت رژیم در «جرم‌انگاری اعتراض‌های آنلاین» اشاره داشته است iranintl.com. ظهور اینترنت ماهواره‌ای به عنوان راه‌حلی احتمالی برای سرکوب مطرح شده است. سایروس فریور (خبرنگار ارشد فوربز) می‌گوید: «گسترش استارلینک در ایران اهمیت دارد چون نشان‌دهنده نسل جدیدی از دسترسی به اینترنت است که دولت نمی‌تواند آن را سانسور کند.» او پتانسیل تحول‌آفرین آن را به ویژه با کاهش هزینه‌ها تأکید می‌کند irantimes.com. فعالان داخل کشور نیز با این امید هم‌صدا هستند – آنان استارلینک را همانند «اکسیژن» برای کسانی توصیف می‌کنند که زیر فشار قطع اینترنت خفه می‌شوند time.com time.com. در جریان اعتراضات ۲۰۲۲، پیام‌رسان‌های رمزنگاری‌شده و VPNها اغلب مسدود و یا به شدت کند می‌شد؛ استارلینک یک کانال بدون سانسور ارائه می‌دهد که دولت نمی‌تواند به سادگی آن را فیلتر کند.

با این حال، ناظران هشدار می‌دهند که داشتن ترمینال استارلینک در ایران می‌تواند بسیار خطرناک باشد. یک فعال می‌گوید: «داشتن دستگاه‌های ارتباطی غیرمجاز اساساً ممکن است شما را در نظر حکومت به عنوان جاسوس معرفی کند.» time.com. گزارش شده است که سپاه پاسداران و نیروهای امنیتی به ویژه در استان‌های مرزی در ایستگاه‌های بازرسی، به دنبال سخت‌افزار خاص استارلینک بوده‌اند time.com. مجازات‌ها می‌تواند بسیار سنگین باشد – کسانی که دستگیر می‌شوند ممکن است به همکاری با سرویس‌های اطلاعاتی خارجی متهم شوند. سایت روزنامه‌نگاری حقوق بشری ایران‌وایر گزارش داده که حتی داشتن تلفن ماهواره‌ای یا روتر VPN افراد را به زندان انداخته است؛ بنابراین دیش استارلینک که بسیار جلب توجه می‌کند، قطعاً برای اتهامات جدی «مدرک» تلقی می‌شود. هشدار مقاله وایرال درباره اینکه کاربران با افزایش نظارت و حتی خطرات جانی روبه‌رو هستند، متأسفانه صحیح است journee-mondiale.com journee-mondiale.com. در واقع، فعالان به مجله تایم گفته‌اند که برای هر کسی که با استارلینک دستگیر شود، «مسئله مرگ و زندگی است… اگر بگیرندت، هیچ راه میانه‌ای وجود ندارد» time.com time.com. این موضوع نشان می‌دهد هرچند استارلینک مردم را از سانسور سایبری آزاد می‌کند، اما آنان را به اهداف فیزیکی برای رژیمی بدبین تبدیل می‌کند.

در سطح بین‌المللی، سران ایران از نفوذ استارلینک بسیار خشمگین هستند. تهران شکایات رسمی به اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) ارسال کرده و ادعا نموده که اسپیس‌ایکس با ارائه خدمات بدون مجوز، حاکمیت ایران را نقض کرده است iranintl.com. در آوریل ۲۰۲۵، ITU تا حدی این موضع ایران را تأیید کرد و حکم داد که استارلینک «نباید بدون مجوز، خدماتی در داخل مرزهای ایران ارائه کند» و حتی موظف است در شناسایی ترمینال‌های غیرمجاز کمک کند wanaen.com wanaen.com. (اجرای عملی این موضوع مسأله دیگری است – اسپیس‌ایکس و مقامات آمریکا اعلام کرده‌اند که ردیابی دستگاه‌های قاچاقی «فراتر از اختیارات» هر رگولاتور مخابراتی است wanaen.com.) ناراحتی ایران کاملاً مشهود است – چرا که با از دست رفتن تسلط کامل بر اطلاعات، ترس از وقوع یک «شورش دیجیتال» دارد که نتواند آن را سرکوب کند. حکومت ایران همچنین روش‌های خام‌تری را امتحان کرده: گزارش‌ها حاکی از آزمایش پارازیت‌اندازی بر سیگنال‌ها و مختل کردن مختصات GPS استارلینک است. در دوران بحران، رژیم به طور معمول بر پخش ماهواره‌ای پارازیت می‌اندازد؛ چنین اقداماتی شاید علیه استارلینک هم انجام شود، هرچند اختلال روی ده‌ها ماهواره کم‌مدار با فرکانس متغیر، چالش‌های فنی زیادی دارد journee-mondiale.com iranintl.com. با این حال، برخی کاربران استارلینک در ایران از قطعی‌های گه‌گاهی خبر می‌دهند که شاید ناشی از پارازیت‌های موضعی (مانند اختلال‌گرهای رادیویی قدرتمند) باشد – یک بازی موش و گربه بین شهروندان فن‌محور و سانسورچیان حکومتی.

فعالان و سازمان‌های غیردولتی که از آزادی اینترنت حمایت می‌کنند، به‌طور یکپارچه از امکان استارلینک در ایران استقبال کرده‌اند – اما خواهان دسترسی پذیری بیشتر نیز شده‌اند. یکی از موانع عمده، هزینه است. در اواسط ژوئن ۲۰۲۵، همزمان با انتشار خبر فعال‌سازی استارلینک، ائتلافی از فعالان یک کمپین در پلتفرم Ekō راه‌اندازی کردند و از ماسک خواستند تا حق اشتراک ماهانه استارلینک برای ایرانیان را حذف کند uniladtech.com. آنان استدلال دارند اعلام اتصال ایرانیان به‌تنهایی کافی نیست اگر فقط ثروتمندان توان پرداخت هزینه آن را داشته باشند. این کمپین می‌گوید: «حتی کسانی که توان پرداخت ۱۱۰ دلار را دارند، دسترسی به کارت اعتباری برای پرداخت آن ندارند.» و به تحریم‌های آمریکا و محرومیت ایران از سیستم بانکی جهانی اشاره دارد uniladtech.com uniladtech.com. فعالان یادآور می‌شوند که در اوکراینِ درگیر جنگ، اسپیس‌ایکس هزینه‌ها را بخشید و بسیاری از ترمینال‌ها را به رایگان (با کمک آمریکا/اروپا) تأمین کرد uniladtech.com time.com. آنان از او خواسته‌اند برای مردم تحت فشار ایران نیز همین کار را انجام دهد: «ایلان می‌خواهد اعتبار اتصال مردم ایران را به دست آورد، اما بیشتر به ظاهر اهمیت می‌دهد تا واقعیت… حداقل کاری که باید انجام دهد حذف حق اشتراک ماهانه استارلینک در ایران است». uniladtech.com uniladtech.com. تا لحظه نگارش این گزارش، ماسک به طور رسمی چنین تعهدی نداده و استارلینک در ایران همچنان از نظر فنی غیرقانونی و از نظر مالی برای بیشتر مردم سنگین است. اما این فشار عمومی نکته مهمی را برجسته می‌کند – اینترنت ماهواره‌ای تنها زمانی می‌تواند واقعاً دموکراتیک باشد که برای عموم مردم و نه فقط ثروتمندان بازار سیاه قابل دسترس باشد.

سوابق استارلینک: از اوکراین تا ایران

شبکه استارلینک ایلان ماسک پیش‌تر نیز در کانون توجه ژئوپلیتیک قرار داشته است. جنگ اوکراین اولین نمونه مهمی بود که استارلینک به‌عنوان زیرساخت حیاتی در منطقه جنگی عمل کرد و سوابق مهمی را رقم زد که در مورد ایران نیز مصداق دارد. تنها دو روز پس از تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین (فوریه ۲۰۲۲)، وقتی نیروهای روسی شبکه‌های مخابراتی اوکراین را مختل کردند، ماسک با درخواست وزیر دیجیتال اوکراین برای فعال‌سازی استارلینک در آن کشور موافقت کرد reuters.com. طی چند هفته، هزاران ترمینال استارلینک به اوکراین رسید؛ برخی از سوی اسپیس‌ایکس اهدا شد و بسیاری دیگر با بودجه دولت‌های غربی یا اهداکنندگان خصوصی تأمین مالی شد. تا مارس ۲۰۲۲، دیش‌های استارلینک را می‌شد روی پشت‌بام شهرهای بمباران‌شده اوکراین و کنار سنگرهای نظامی مشاهده کرد، جایی که اینترنت فیبر نوری قطع شده بود اما استارلینک ارتباط را حفظ می‌کرد time.com. در نهایت، ده‌ها هزار دستگاه مستقر شد. به‌ویژه اینکه فقط لهستان ۲۰،۰۰۰ کیت استارلینک به اوکراین تحویل داد و هزینه نگهداری آن‌ها را برای حمایت از ارتباطات اوکراین پرداخت کرد reuters.com. این نشان می‌دهد که در زمان جنگ آشکار، دولت‌های متحد در کنار ماسک وارد عمل شدند تا تأمین مالی و توزیع این فناوری را به عهده بگیرند.

تأثیر استارلینک در اوکراین عمیق بود: «در عمل اینترنتی را که در جریان تهاجم روسیه قطع شده بود، جایگزین کرد»، آن گونه که مجله TIME اشاره می‌کند time.com. یگان‌های خط مقدم برای ارتباطات امن و عملیات پهپادی از آن استفاده کردند و شهروندان برای تماس با عزیزان و انتقال تصاویر جنگ به جهان خارج. هرچند استفاده از آن بدون جنجال نبود. چون استارلینک یک شرکت خصوصی و تحت کنترل ماسک است، سؤالاتی درباره پایداری و کنترل آن مطرح شد. در اکتبر ۲۰۲۲، ماسک اظهار کرد که اسپیس‌ایکس «نمی‌تواند استارلینک در اوکراین را به طور نامحدود تأمین مالی کند» و از دولت آمریکا خواست هزینه را متقبل شود که بحث درباره قدرت یک میلیاردر در کنترل ارتباطات یک کشور را برانگیخت reuters.com. (کمی بعد، تصمیمش را برگرداند و اعلام کرد فعلاً استارلینک را رایگان در اوکراین ادامه خواهد داد و پنتاگون نیز در نهایت بخشی از هزینه‌ها را پذیرفت.) در سال ۲۰۲۳ گزارش شد که ماسک برخی درخواست‌های اوکراین برای گسترش پوشش استارلینک جهت عملیات تهاجمی (مثلاً اطراف کریمه) را نپذیرفت که قدرت یک‌جانبه او در تعیین محل فعال بودن شبکه را به رخ کشید. این موارد یک دوراهی را برجسته کرد: استارلینک در جنگ نجات‌بخش است اما اگر مالک بخواهد سرویس را محدود کند یا دعوای سیاسی پیش بیاید، می‌تواند به تنها نقطه شکست حیاتی تبدیل شود.

این موضوع چه ارتباطی با ایران دارد؟ مورد ایران نیز به روشنی هم پتانسیل و هم خطرات اینترنت خصوصی جهانی را نشان می‌دهد. از یک سو، استارلینک راه‌حلی را ارائه کرد که راه‌های دیپلماتیک یا بشردوستانه سنتی قادر به فراهم کردن آن نبودند. هیچ دولت یا سازمان غیردولتی نمی‌توانست به سرعت اسپیس‌ایکس، قطع ارتباط ایران را دور بزند – این کار فقط با یک توییت ماسک و چند کلیک امکان‌پذیر شد تا ۲۰،۰۰۰ ترمینال متصل شوند. این سرعت و چابکی بی‌سابقه است؛ «تصمیمات بخش خصوصی در چند ساعت» از واکنش‌های دولتی که روزها به طول می‌انجامد پیشی گرفت journee-mondiale.com journee-mondiale.com. این نمونه‌ای روشن از تأثیر سیاست خارجی تکنولوژی است. اما همزمان باعث تمرکز قدرت عظیم در دستان ماسک شده است. امروز، ایلان ماسک در عمل دروازه‌بان دسترسی به اینترنت در دو کشور جنگ‌زده (اوکراین و اکنون ایران) است – فردی غیرمنتخب و پاسخگو، که سلایق شخصی یا منافع تجاری‌اش می‌تواند سرنوشت ارتباط میلیون‌ها نفر را رقم بزند. این پرسش‌های ناراحت‌کننده‌ای را برمی‌انگیزد: اگر ماسک با اهداف یک گروه خاص مخالف باشد چه می‌شود؟ اگر فشارهای ژئوپلیتیک یا تهدیدهای حقوقی باعث قطع سرویس شود چه؟ این دغدغه‌ها فرضی نیستند؛ در اوکراین مطرح شدند و در ذهن ایرانیان نیز وجود دارند.

قابل توجه این که رژیم‌های اقتدارگرا در واکنش به استقرار استارلینک، آن را یک تهدید جدید تلقی می‌کنند. روسیه به صراحت هشدار داد که ماهواره‌های تجاری غربی مورد استفاده در جنگ (مانند استارلینک) ممکن است «اهداف مشروع برای حمله تلافی‌جویانه» شوند reuters.com. در اکتبر ۲۰۲۲، یک مقام ارشد روسیه به سازمان ملل گفت که «زیرساخت‌های شبه‌غیرنظامی، اگر برای کمک به اوکراین استفاده شوند، اهداف مشروعی هستند» reuters.com reuters.com. این اشاره‌ای تلویحی به استارلینک بود و روسیه واقعاً تلاش کرده تا سیگنال‌های استارلینک را در میدان جنگ مختل کند (اسپیس‌ایکس گفته مجبور به به‌روزرسانی سریع نرم‌افزار برای مقابله با جنگ الکترونیک روسیه شده است) reuters.com reuters.com. به همین ترتیب، نیروهای نظامی یا اطلاعاتی ایران نیز ممکن است ترمینال‌های استارلینک را ابزار جاسوسی یا ارتباطات نظامی تلقی کنند – و در اصل هر دارنده دیش استارلینک را دشمن به شمار آورند. این پارادایم خطرناکی است و می‌تواند باعث هدف‌گیری شرکت‌های فناوری یا دارایی‌های آن‌ها در درگیری‌ها شود و مرز میان غیرنظامی و رزمنده را کمرنگ سازد. خود ماهواره‌های اسپیس‌ایکس نیز ممکن است هدف قرار گیرند (هرچند هدف قراردادن ماهواره‌ها اقدامی شدید و تشدیدکننده است – و ماسک نیز در سال ۲۰۲۲ گفته بود «اگر آن‌ها تلاش کنند ماهواره‌ها را منفجر کنند، این کار آسان نیست» با توجه به هزاران ماهواره کوچک تشکیل‌دهنده شبکه استارلینک).

علاوه بر اوکراین، استفاده‌های کوچک‌تری از استارلینک در بحران‌ها یا قطعی‌ها صورت گرفته که بر ارزش آن صحه می‌گذارد. مثلاً وقتی جنگ سودان در ۲۰۲۳ خدمات مخابراتی را هفته‌ها قطع کرد، برخی شهروندان سودانی موفق شدند با تهیه دستگاه‌های استارلینک دوباره آنلاین شوند reuters.com. در فوران آتشفشان تونگا در سال ۲۰۲۲ نیز استارلینک برای بازگرداندن اینترنت ارسال شد. این نمونه‌ها بیشتر اثبات می‌کند که اینترنت ماهواره‌ای می‌تواند حتی زمانی که زیرساخت سنتی نابود یا عمداً خاموش می‌شود ارتباط را حفظ کند. پرونده ایران منحصر به فرد است، زیرا قطعی اینترنت عامدانه و به مثابه ابزار سرکوب سیاسی بود و بازیگری خصوصی عملاً آن تصمیم دولت را بی‌اثر کرد. این یک سابقه قوی ایجاد می‌کند: دفعه بعد که دولتی اقتدارگرا دستور قطع اینترنت دهد – چه در سوریه، میانمار یا جای دیگر – احتمالاً درخواست‌هایی برای مداخله استارلینک یا سیستم‌های مشابه مطرح خواهد شد.

سانسور اینترنت ایران و تاثیر استارلینک

دولت ایران مدت‌هاست که کنترل سفت‌وسختی بر فضای سایبری اعمال می‌کند. سانسور اینترنت در ایران شامل مسدود کردن هزاران وب‌سایت (از رسانه‌های اجتماعی مانند توییتر، فیس‌بوک، اینستاگرام تا بسیاری از سایت‌های خبری)، کند کردن سرعت و زیر نظر گرفتن فعالیت آنلاین است. در دوره‌های حساس، دولت تردیدی ندارد که اینترنت را تقریباً به طور کامل قطع کند. فقط در سال ۲۰۲۲، گروه حقوق بشری Access Now «۱۸ قطع اینترنت در ایران را ثبت کرد – تقریباً همه در دوران اعتراضات سراسری» whyy.org. این موارد از قطع منطقه‌ای (مانند قطع اینترنت موبایل در استان‌های ناآرام) تا ممنوعیت سراسری اینترنت در اوج اعتراضات را شامل می‌شد. رژیم همچنین در ایجاد شبکه ملی اطلاعات سرمایه‌گذاری کرده، اینترانتی که می‌تواند خدمات حیاتی داخلی (بانکداری یا سایت‌های دولتی) را فعال نگاه دارد و همزمان اینترنت جهانی را قطع کند – معماری «کلید قطع» برای منزوی ساختن ایران آنلاین.

در این بستر، ورود استارلینک به ایران می‌تواند معادله بازی موش و گربه سانسور را تغییر دهد. کاربران ایرانی برای دسترسی به اپ‌های مسدودشده‌ای مانند تلگرام یا واتس‌اپ، عمدتاً به وی‌پی‌ان، پروکسی و ابزارهای ضد سانسور متکی بودند whyy.org. اما این ابزارها نیز همچنان از اینترنت داخلی که دولت می‌تواند سرعتش را کاهش داده یا به طور کامل قطع کند عبور می‌کنند. در مقابل، استارلینک ارتباط را از خارج مرزهای ایران مستقیماً تامین می‌کند و دروازه‌های تحت کنترل دولت را دور می‌زند. تا زمانی که دیش کاربر به آسمان دید داشته باشد و سرویس فعال باشد، دولت دیگر نمی‌تواند سایت‌های مورد بازدید را فیلتر کند – این یک اتصال بدون سانسور است. پس برای این دسته از کاربران، «فیلترینگ» بدنام ایران بی‌اثر می‌شود. همچنین «دیوار دیجیتال» مقامات را برای محدود کردن جریان اطلاعات، تضعیف می‌کند. خبر کشتارها یا فساد ممکن است حتی در هنگام سرکوب اینترنت به دست کاربران استارلینک به بیرون مخابره شود. به عنوان نمونه، در اعتراضات آبان ۹۸، جهان تقریباً از اخبار ایران بی‌خبر ماند چون اینترنت قطع شد – صدها نفر مخفیانه کشته شدند. در ناآرامی‌های آتی، اگر استفاده از استارلینک گسترده شود، تحقق چنین قطع اطلاعاتی به مراتب مشکل‌تر خواهد شد و شفافیت و مسئولیت‌پذیری را افزایش می‌دهد.

با این حال، رژیم خود را تطبیق خواهد داد. پیش‌تر به ریسک‌های انتقام‌گیری فیزیکی و مجازات قانونی برای کاربران استارلینک اشاره کردیم. ممکن است ایران اقدامات مقابله‌ای فنی را نیز افزایش دهد، مانند پارازیت رادیویی تهاجمی‌تر. (ایران سابقه ایجاد پارازیت در پخش تلویزیون ماهواره‌ای را دارد، هرچند سیگنال‌های اسپرد-اسپکترام استارلینک و افزونگی شبکه‌ای آن هدف سخت‌تری می‌سازد.) همچنین نگرانی سه‌ضلعی‌سازی سیگنال وجود دارد: نیروهای امنیتی می‌توانند سعی کنند پایانه‌های فعال استارلینک را با پیدا کردن جهت رادیویی شناسایی کرده و سپس به آن مکان‌ها یورش ببرند. در مناطق جنگی مانند اوکراین، گزارش شده که نیروهای روسیه سعی داشته‌اند سیگنال‌های آپلینک استارلینک را پیدا کنند تا آن موقعیت‌ها را بمباران کنند time.com. معترضان در ایران درباره چنین تاکتیک‌هایی نگرانند – یک دیش استارلینک در تئوری می‌تواند یک نشانه‌ی آشکار باشد اگر رژیم تجهیزات پیشرفته‌ای برای اسکن آن‌ها مستقر کند. اسپیس‌ایکس اطلاعات زیادی درباره اقدامات ضد پارازیت فاش نکرده، اما ماسک گفته که مجبور شده‌اند در اوکراین برای مقابله با پارازیت روسیه نوآوری کنند. کاربران ایرانی هم پیشگیرانه عمل کرده‌اند: بعضی دیش استارلینک را مخفی می‌کنند (مثلاً رنگ کردن یا پنهان کردن آن در میان آنتن‌های ماهواره‌ای تلویزیونی برای جلوگیری از شناسایی) reddit.com.

یک تحول جذاب دیگر، سرویس‌های ماهواره-به-گوشی است. اسپیس‌ایکس برای سال‌های ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۵ راه‌اندازی سرویس استارلینک دایرکت-تو-سل را اعلام کرده است و با اپراتورهای تلفن همراه همکاری می‌کند تا گوشی‌های معمولی را مستقیماً به ماهواره‌ها برای ارسال پیامک (و بعدها تماس/دیتا) متصل کنند meforum.org. اگر این تکنولوژی بالغ شود، می‌تواند کنترل اینترنت را کاملاً دگرگون کند – چون آن‌وقت هر تلفن هوشمند می‌تواند شبکه‌های محلی را دور بزند، حتی بدون نیاز به دیش استارلینک. تصور کنید ایرانی (یا چین یا کره شمالی) که تلفن‌های مردمش می‌توانند مستقلاً به شبکه ماهواره‌ای خارج از کنترل دولت متصل شوند. رژیم‌های اقتدارگرا با کابوسی بزرگ‌تر روبرو خواهند شد، چون توان آن‌ها برای رصد و فیلتر ارتباطات به شدت کاهش می‌یابد. البته شاید واکنش آن‌ها ممنوع یا پارازیت گذاشتن بر مدل‌های خاص گوشی، یا سپرگذاری شدید کشور در برابر سیگنال‌های ماهواره‌ای باشد (کاری که از نظر فنی و فیزیکی بسیار دشوار است). این رقابت تسلیحاتی احتمالاً تشدید خواهد شد. رهبری ایران هم ظاهراً «مناطق آزادی سایبری» را بررسی می‌کند (طبق برخی گزارش‌ها) – اساساً تلاش برای ایجاد مناطقی کنترل‌شده با اینترنت آزاد اما پایش‌شده، تا مردم را از لینک‌های ماهواره‌ای غیرقانونی جدا کند. این نشانه است که می‌دانند وضعیت موجود کنترل در معرض تهدید است.

آینده: ماهواره‌ها، حاکمیت و آزادی اینترنت

ماجرای استارلینک در ایران لحظه‌ای تعیین‌کننده است که پرسش‌های بزرگی درباره آینده آزادی اینترنت و حاکمیت دولت‌ها مطرح می‌کند. برای شهروندان تحت رژیم‌های سرکوبگر، امیدی وسوسه‌انگیز از رهایی ارائه می‌دهد: خط لوله اینترنتی سانسورناپذیر که دولت‌ها به‌راحتی نمی‌توانند قطعش کنند. برای این رژیم‌ها، هشداری است – تکنولوژی از تاکتیک‌های سنتی سانسور و قطع‌شدن پیشی گرفته است. همان‌گونه که در مقاله journee-mondiale گفته شده، «اکنون هر دولت اقتدارگرا می‌داند که خاموشی‌های اینترنتی با دورزدن احتمالی بخش خصوصی مواجهند،» و آن‌ها را به تجدیدنظر در راهبردهایشان مجبور می‌کند journee-mondiale.com journee-mondiale.com. انتظار می‌رود دولت‌های اقتدارگرا مقابله (از راه‌های حقوقی، فنی یا اجبارآمیز) را برای جلوگیری از تضعیف کنترلشان توسط اینترنت ماهواره‌ای دوچندان کنند.

در سوی مقابل، دولت‌های دموکراتیک و سازمان‌های بین‌المللی ممکن است اینترنت ماهواره‌ای را ابزار جدیدی برای قدرت نرم یا کمک‌های انسانی بدانند. ایالات متحده آشکارا از سرویس استارلینک در ایران حمایت کرد – در واقع وزارت خزانه‌داری آمریکا در ۲۰۲۲ تحریم‌ها را به‌طور خاص اصلاح کرد تا «حمایت از آزادی اینترنت در ایران افزایش یابد» و معافیت‌هایی ایجاد شد که تجهیزات و خدمات استارلینک به دست ایرانیان برسد reuters.com. این اقدام با شعار حمایت از مردم ایران در برابر سرکوب اطلاعاتی دولت‌شان معرفی شد. شاید در آینده، فراهم کردن دسترسی به اینترنت ماهواره‌ای به پاسخ استاندارد جامعه جهانی در برابر تلاش رژیم‌های سرکوبگر برای قطع ارتباطات بدل شود – نوعی «پل هوایی دیجیتال» برای اتصال.

با این حال، این موضوع وارده نقطه‌های مبهم می‌شود. چه زمانی فراهم کردن اینترنت به عمل دخالت خارجی بدل می‌شود؟ ایران قطعاً اینگونه می‌بیند – اساساً ماسک (و به تبع آن دولت آمریکا) را به نقض حاکمیت خود متهم می‌کند. ما وارد قلمروی نامعلوم شده‌ایم که یک شرکت خصوصی می‌تواند با فشردن یک کلید، در لحظه درون مرزهای یک کشور دیگر نفوذ کند، بدون اعزام نیرو یا پخش برگه‌های تبلیغاتی. برخی این را «دیپلماسی دیجیتال» یا حتی نوعی جدید از جنگ اطلاعاتی دانسته‌اند. مقاله journee-mondiale این پدیده را چنین توصیف کرد: «تکنولوژی به دیپلماسی بدل می‌شود» و کنشگران خصوصی «قدرت در سطح دولت‌ها، بدون محدودیت‌های دیپلماتیک سنتی» را در دست می‌گیرند journee-mondiale.com journee-mondiale.com. بی‌شک، ورود ماسک به ماجرای ایران مرز میان خدمات شرکتی و کنش سیاسی خارجی را کمرنگ کرد.

این سابقه می‌تواند دیگر شرکت‌های فناوری (یا مدیران‌شان) را به ایفای نقش‌های فعال‌تر تشویق کند – یا برعکس، به دلیل ترس از واکنش، آن‌ها را بازدارد. شهرت بالای ماسک استارلینک را نمونه‌ای خاص ساخته؛ هر شرکتی حاضر به مقابله با یک دولت خصمانه نخواهد بود. همچنین، انگیزه‌های ماسک چندلایه است – او تصویر مدافع آزادی بیان دارد، ولی منافع تجاری جهانی هم دارد (مثلاً تسلا در بازارهایی فعالیت می‌کند که آزادی اینترنت حساسیت دارد). اینکه استارلینک تا چه اندازه به طور ثابت برای اینترنت باز استفاده شود، پرسشی باز است.

بُعد «نظامی‌سازی» را نیز باید در نظر گرفت: اگر ماهواره‌های خصوصی به‌طور روتین به کمک مخالفان یا یک طرف منازعه بیایند، دولت‌های رقیب ممکن است آن دارایی‌ها را هدف قرار دهند. تهدید روسیه علیه ماهواره‌های تجاری یک مثال است reuters.com. همچنین نگرانی وجود دارد که شرکت‌هایی مانند اسپیس‌ایکس خودشان هدف حملات سایبری دولتی یا تحریم شوند. در ماجرای ایران، ایران نمی‌تواند به آسانی ماهواره‌ها را هدف بگیرد اما می‌تواند اسپیس‌ایکس را به‌روش‌های دیگر مورد آزار قرار دهد – شاید با بازداشت کارکنان اسپیس‌ایکس یا تسلا در صورت سفر به ایران یا حملات سایبری به زیرساخت استارلینک. همچنین ممکن است برای تنظیم مقررات بین‌المللی جهت کنترل اینترنت ماهواره‌ای فشار بیاورد. گفتگوها در ITU نشان از نبرد در حال ظهور در میدان‌های دیپلماتیک برای کنترل آسمان فضای مجازی دارد.

برای مدافعان جهانی آزادی اینترنت، داستان ایران-استارلینک عمدتاً موفقیت است – جریان اطلاعات را حفظ کرد و به مردم امید داد. هادی قائمی از مرکز حقوق بشر ایران در ۲۰۲۲ گفت استارلینک «ورق را برای جامعه مدنی برمی‌گرداند… اینترنت داخلی جمهوری اسلامی عملاً بی‌ارزش می‌شود.» (نقل قول از سی‌ان‌ان). و در اعتراض‌های ۲۰۲۲، تصاویر زنان در حال سوزاندن حجاب شاید هرگز بدون آن معدود اتصالات استارلینک که هنگام قطع شدن داده‌های موبایل فیلم‌ها را آپلود کردند، به جهان نمی‌رسید. در ۲۰۲۵ هم به همین شکل، گزارش‌های داخل ایران از درگیری ایران و اسرائیل احتمالاً توسط کاربران استارلینک مخابره شد. از این نظر، استارلینک ضربه اساسی به سانسور وارد کرد.

با این وجود، این یک گلوله جادویی نیست. آزادی اینترنت نهایتاً به مردم بستگی دارد، نه صرفاً فناوری. رژیم‌های اقتدارگرا می‌توانند با زور خام، کنترل را حفظ کنند – خاموشی آنتن‌های موبایل، بازداشت هر مظنونی به داشتن دیش، شکنجه برای گرفتن رمز عبور. در ایران دیدیم که مقاومت دیجیتال باید با تدابیر امنیتی فیزیکی همراه باشد. شاید تاکتیک رژیم تغییر کند: به جای خاموشی سراسری طولانی که مداخله‌هایی مثل استارلینک را دعوت می‌کند، به خاموشی منطقه‌ای گزینشی یا کند کردن شدید اینترنت روی آورد (تا حدی که کاربر را کلافه کند ولی توجه جهانی جلب نشود). شاید هم روی فناوری ماهواره‌ای داخلی یا شبکه‌های جایگزین سرمایه‌گذاری کنند (روسیه و چین روی منظومه‌های ماهواره‌ای خود کار می‌کنند که البته تحت کنترل دولت خواهد بود).

از منظر پیش‌بینی آینده می‌توان جهانی را در ۵ تا ۱۰ سال آینده متصور شد که اینترنت ماهواره‌ای فراگیر است – نه فقط توسط استارلینک، بلکه پروژه کوایپر آمازون، منظومه‌های پیشنهادی اروپا، ماهواره‌های GNSS چین و غیره ارائه می‌شود. اگر چندین تأمین‌کننده وجود داشته باشد، کنترل کامل دولت‌ها بر همه منابع دشوارتر می‌شود. همچنین شاید هنجارهای بین‌المللی جدیدی تدوین شود: شاید معاهدات یا دستورالعمل‌های سازمان ملل برای ارائه اینترنت در بحران‌ها تا از برداشت خصمانه جلوگیری شود. همین حالا استفاده از استارلینک در اوکراین بحث‌هایی را در پنتاگون برانگیخته درباره قرارداد تضمین‌شده، تا تصمیم‌گیری تنها به یک نفر محدود نباشد.

در پایان، ادعای «ایلان ماسک با ۲۰٬۰۰۰ پایانه مخفی استارلینک، خاموشی کامل اینترنت در ایران را دور زد» در آزمون صحت پابرجاست. شواهد معتبر تأیید می‌کند که در ژوئن ۲۰۲۵، ماسک دسترسی استارلینک را در ایران فعال کرد و حدود ۲۰٬۰۰۰ ترمینال مخفی‌شده – که طی دو سال قبل قاچاق شده بود – به هزاران ایرانی امکان اتصال دوباره به اینترنت بدون سانسور داد ndtv.com economictimes.indiatimes.com. رسانه‌های جریان اصلی از رویترز تا رسانه‌های منطقه‌ای این حقایق را مستند کرده‌اند، و مقامات و کارشناسان عمدتاً این سناریو را تأیید می‌کنند. این رویداد نقطه عطفی در نبرد بین ارتباطات و سانسور است. یک مفسر اسرائیلی با طعنه گفته بود، استارلینک به «ماشین رهایی» علیه استبداد اینترنتی بدل شده است iranintl.com. اینکه آیا این یک رویداد استثنایی است یا آغاز عصری که شبکه‌های ماهواره‌ای به طور روتین پرده آهنین دیجیتال را می‌شکافند، هنوز مشخص نیست. اما یک چیز روشن است: توازن قدرت میان رژیم‌های اقتدارگرا و جریان آزاد اطلاعات حتی اگر اندک، تغییر کرده است، آن هم به لطف استارلینک و مشابهش. و برای میلیون‌ها انسانی که آرزوی اینترنت بی‌سانسور دارند، همین تغییرات جزئی – که توسط هزاران ماهواره کوچک در آسمان حمل می‌شوند – پرتوی امید است.

منابع

• رویترز – «ایلان ماسک می‌گوید حدود ۱۰۰ استارلینک اکنون در ایران فعال هستند» (۲۷ دسامبر ۲۰۲۲) reuters.com reuters.com
• رویترز – «ماسک می‌گوید استارلینک را در جریان اعتراضات ایران فعال خواهد کرد» (۲۳ سپتامبر ۲۰۲۲) reuters.com reuters.com
• رویترز – «ایلان ماسک با سفیر ایران در سازمان ملل ملاقات کرد، نیویورک تایمز گزارش می‌دهد» (۱۴ نوامبر ۲۰۲۴) reuters.com
• رویترز – «وزارت خزانه‌داری آمریکا: برخی تجهیزات اینترنت ماهواره‌ای قابل صادرات به ایران هستند» (۲۰ سپتامبر ۲۰۲۲) reuters.com
• ایران اینترنشنال – «۱۰۰,۰۰۰ ایرانی برای مقابله با محدودیت اینترنت از استارلینک استفاده می‌کنند» (۶ ژانویه ۲۰۲۵) iranintl.com iranintl.com
• ایران اینترنشنال – «آیا استارلینک فیلترینگ اینترنت ایران را بی‌اثر کرده است؟» (۱۰ سپتامبر ۲۰۲۴) iranintl.com iranintl.com
• فوربز – «درون بازار سیاه پر رونق استارلینک در ایران» (۱۸ دسامبر ۲۰۲۴) irantimes.com irantimes.com
• اکونومیک تایمز (هند) – «استارلینک ایلان ماسک در میان تنش‌ها در ایران فعال شد» (۱۵ ژوئن ۲۰۲۵) economictimes.indiatimes.com economictimes.indiatimes.com
• NDTV – «استارلینک ایلان ماسک اینترنت ماهواره‌ای را در ایران فعال کرد…» (۱۵ ژوئن ۲۰۲۵) ndtv.com ndtv.com
• تایمز آو اسرائیل – لایوبلاگ: ماسک می‌گوید پس از قطع اینترنت توسط ایران استارلینک را فعال کرد (۱۵ ژوئن ۲۰۲۵) timesofisrael.com timesofisrael.com
• ایران اینترنشنال – «ماسک می‌گوید ‘پرتوها روشن‌اند’… اینترنت استارلینک بر فراز ایران فعال است» (۱۴ ژوئن ۲۰۲۵) iranintl.com
• یونی‌لاد تک – «فعالان از ماسک خواستند پس از فعال‌سازی استارلینک در ایران، هزینه را حذف کند» (۱۷ ژوئن ۲۰۲۵) uniladtech.com uniladtech.com
• وانا نیوز (ایران) – «اتحادیه بین‌المللی مخابرات حقوق سرزمینی ایران بر استارلینک را تأیید کرد» (۹ آوریل ۲۰۲۵) wanaen.com wanaen.com
• رویترز – «روسیه به غرب هشدار داد: می‌توانیم ماهواره‌های تجاری شما را هدف قرار دهیم» (۲۷ اکتبر ۲۰۲۲) reuters.com
• رویترز – «لهستان هزینه استارلینک اوکراین را پرداخت می‌کند… ۲۰,۰۰۰ واحد تحویل داده شد» (۲۲ فوریه ۲۰۲۵) reuters.com reuters.com
• تایم – «فعالان چگونه استارلینک ایلان ماسک را به معترضان ایرانی می‌رسانند» (ژانویه ۲۰۲۳) time.com time.com