Satellitteknologiar – Ofte stilte spørsmål

Satellittar er objekt som går i bane rundt ein større lekam, som jorda eller ein annan planet spaceplace.nasa.gov. Dei spelar mange roller i det moderne livet, frå å sende TV-signal og levere internett/telefontenester til å overvake vêret og mogleggjere GPS-navigasjon spaceplace.nasa.gov spaceplace.nasa.gov. Under finn du ein omfattande FAQ, delt inn etter tema, som svarar på vanlege spørsmål om satellittar og tilhøyrande teknologi på enkle og forståelege måtar.

Grunnleggjande om satellittar

• Kva er ein satellitt? / Kva gjer ein satellitt?
  Ein satellitt er eit objekt som går i bane rundt ein planet eller ei stjerne spaceplace.nasa.gov. Naturlege satellittar inkluderer månar (for eksempel er månen jorda sin satellitt), medan vanlegvis «satellitt» viser til menneskeskapte maskinar som er skote opp i verdsrommet for å gå i bane rundt jorda eller ein annan lekam spaceplace.nasa.gov. Desse satellittane har mange oppgåver som kommunikasjon, jordobservasjon og navigasjon – til dømes å sende TV-signal, ta bilete av jorda for vêrvarsling eller gjere det mogleg med GPS-posisjonstenester spaceplace.nasa.gov spaceplace.nasa.gov.
• Kva typar satellittar finst det (naturlege vs. kunstige)?
  Naturlege satellittar er himmellekam som går naturleg i bane rundt ein planet, som månen rundt jorda. Kunstige satellittar er menneskeskapte objekt som vert skote opp i bane (for eksempel Den internasjonale romstasjonen eller vêrsatellittar) spaceplace.nasa.gov. Kort sagt, månane og enkelte planetar er naturlege satellittar, medan kommunikasjons-, GPS- eller forskingssatellittar er kunstige.
• Korleis held satellittar seg i bane (kvifor dett dei ikkje ned)?
  Satellittar held seg i bane ved å bevege seg svært fort sidelengs, slik at jordas tyngdekraft blir balansert mot farten deira spaceplace.nasa.gov. Dei fell eigentleg mot jorda på grunn av tyngdekrafta, men dei rører seg så fort framover at dei heile tida «misset» jorda – dermed held dei fram med å falle rundt jorda i staden for ned til henne. Dersom ein satellitt mistar for mykje fart, vil tyngdekrafta trekke han ned att og han vil kome inn igjen i atmosfæren.
• Kvifor krasjar ikkje satellittar i kvarandre i verdsrommet?
  Vanlegvis vert satellittar sende ut i nøye planlagde baner for å unngå kollisjonar. Verdensrommet er enormt, og ulike satellittar opererer på ulike høgder og baner. Sjølv om kollisjonar er svært sjeldne, kan dei skje – det første kjende tilfellet av ein ulykke mellom to satellittar var i 2009 spaceplace.nasa.gov. For å minimere risikoen, vert satellittar og rusk følgde, og etter hvert som det vert meir trafikk i bane, vert aversjonsmanøvrar av og til nytta.
• Kor mange satellittar er i verdsrommet akkurat no?
  Det finst tusenvis av kunstige satellittar i bane rundt jorda. I 2025 er det om lag 11 000+ aktive satellittar i bane rundt jorda (utanom romsøppel) livescience.com. Talet veks raskt med mange nye oppskytingar (særleg store nettverk som Starlink). I tillegg flyt det titusenvis av bitar frå ikkje-fungerande satellittar og anna rusk i banen.
• Kva var den første satellitten i verdsrommet?
  Den første kunstige satellitten som nokon gong vart skote opp var Sputnik 1, sendt opp av Sovjetunionen 4. oktober 1957 en.wikipedia.org. Sputnik 1 var ein liten metalkule med radiotransmittarar, og denne oppskytinga markerte starten på romalderen. (Til samanlikning var den første amerikanske satellitten Explorer 1 i 1958 spaceplace.nasa.gov.)
• Kvifor er satellittar viktige for oss? / Kva vert satellittar brukte til?
  Satellittar har blitt heilt nødvendige fordi dei gjer det mogleg å få til ting som ville vore umogleg eller mykje vanskeleg frå bakken. Dei mogleggjer verdsomspennande kommunikasjon (sender TV-, telefon- og internett-signal over store avstandar), hjelper oss å navigere (via GPS-satellittar som kan peike ut din posisjon) spaceplace.nasa.gov, overvakar vêr og klima (ser skymønster, stormar og miljøendringar) og gjer mogleg vitskapleg observasjon av verdsrommet (teleskop i bane kan observere stjerner og galaksar utan atmosfæriske forstyrringar) spaceplace.nasa.gov. Kort sagt, mange tenester vi brukar kvar dag – frå å sjå sport på TV til å få rettleiing på telefonen – er avhengige av satellittar.
• Kva er ein geostasjonær satellitt?
  Ein geostasjonær satellitt går i bane over ekvator med same rotasjonsfart som jorda, og blir difor ståande «fast» over same punkt på bakken spaceplace.nasa.gov. Desse satellittane er svært langt borte (om lag 35 786 km eller 22 236 miles over jorda). Fordi dei følgjer jordas rotasjon, kan ei antenne på bakken peike mot same punkt på himmelen og stadig kommunisere med satellitten (det er slik parabolar for TV fungerer). Geostasjonære satellittar vert ofte brukte for kommunikasjon og vêr-overvaking.
• Kor får satellittar straum frå?
  Dei fleste satellittar brukar solcellepanel for å produsere elektrisitet frå sollys spaceplace.nasa.gov. Dei har store solcellefelt som gjer sollys om til straum for å drive instrument, datamaskiner og kommunikasjonssystem. Dei har òg oppladbare batteri for å halde satellitten i gang når han passerer gjennom jordas skugge (solformørking), der sola vert blokkert.
• Sluttar satellittar til slutt å fungere? Kva skjer då?
  Ja, satellittar har eit avgrensa «liv» (på grunn av drivstoff eller slitasje på utstyr). Når ein satellitt ikkje fungerer meir, flyttar operatørane han ofte til ein «gravplass-bane» (dersom han er i høg bane) eller let han dette ned og brenne opp i atmosfæren. Mindre satellittar i låg jordbane vil gradvis minke i høgde og til slutt brenne opp under innfaring etter nokre år eller tiår, og slik vert langsiktig romsøppel redusert.

Satellitt-telefonar og kommunikasjon

• Kva er ein satellitt-telefon? / Korleis fungerer satellitt-telefonar?
  Ein satellitt-telefon (ofte forkorta «sattelefon») er ein mobiltelefon som kommuniserer direkte med satellittar i verdsrommet i staden for mobilmaster satelliteinternet.com. Dette gjer at du kan ringe (og ofte sende tekstmeldingar/data) frå praktisk talt kvar som helst på jorda, til og med midt på havet eller i aude område, så lenge det er fri sikt til satellitten. Sateletlefonen sender talemeldinga eller meldinga di som radiobølgjer til ein kommunikasjonssatellitt over deg, som deretter sender den vidare til ein bakkestasjon og inn i den vanlege telefonnettet. Dei vert ofte brukte av reisande, redningstenester eller organisasjonar i område utan mobildekning.
• Kven brukar satellitt-telefonar?
  Satellitt-telefonar vert brukte av folk som treng samband der vanlege mobilnett ikkje fungerer. Dette inkluderer eventyrarar, seglarar, fotturistar i villskap, journalistar eller forskarar i avsidesliggande område, og militære eller redningstenester satelliteinternet.com. Dei gir ein kritisk tryggleiksline for naudkommunikasjon der ein er utanfor vanleg dekning. (Vanlege forbrukarar nyttar sjeldan sattelefon så lenge dei ikkje har behov, sidan telefonane og samtalane ofte er mykje dyrare enn vanlege mobilar.)
• Er det lov å bruke satellitt-telefonar, og kostar dei meir?
  I dei fleste land er satellitt-telefonar lovlege, men enkelte land har restriksjonar eller krev registrering (av tryggleiksgrunnar). Å bruke sattelefon er som regel dyrare enn vanlege telefonar: sjølve apparatet kostar meir, og samtalane kostar gjerne fleire dollar pr. minutt (avhengig av tenesta). Du må òg ha eit abonnement eller førebetalt kreditt hos ein sattelefon-leverandør. Likevel har prisen gått noko ned, og det finst korttids- eller nødabonnement. Sjekk alltid lokale reglar før du brukar satellitt-telefon i utlandet.
• Kva er satellitt-kommunikasjon?
  Satellitt-kommunikasjon viser til alle kommunikasjonslinjer der ein kunstig satellitt fungerer som mellomledd. Satellitten fungerer då som ein radiostasjon i verdsrommet: han tek imot signal frå ein bakkestasjon (antenne) på jorda og sender det vidare til ein annan bakkestasjon andre stader på kloden hytera.com. Slik kan data, tale eller video overførast over enorme avstandar – til og med til andre sida av verda – ablaust med det same. Satellitt-kommunikasjon er grunnlaget for tenester som satelitt-TV, internasjonale telefonsamtalar i aude område, satellitt-internett og enkelte militære sambandsystem.

Satellitt-internett

• Kva er satellitt-internett? / Korleis fungerer satellitt-internett?
  Satellitt-internett er internettforsyning via signal som går mellom satellittar i bane og antenne på bakken, i staden for via kablar eller mobilmaster. Ditt heim eller firma har ei parabolantenne som både sender og mottar data frå ein satellitt i bane satelliteinternet.com. Slik fungerer det: Når du surfar eller sender noko, går signalet via modemet ditt til parabolen, som sender det opp til satellitten; denne sender det vidare til ein bakkestasjon som er kopla til internett, og så får du data tilbake via same veg satelliteinternet.com. Fordi det kjem trådløst frå verdsrommet, kan satellitt-internett levere dekning nesten kvar som helst (sjølv i rurale område der det ikkje er kabel eller fiber) satelliteinternet.com. Tradisjonelt har satellitt-internett hatt høgare «latency» (forsinking) på grunn av den lange vegen signalet må gå.
• Er satellitt-internett tregt? Kva ulemper har det?
  Nytt satellitt-internett kan tilby breibandsfart, men har nokre ulemper. Avstanden til geostasjonære satellittar (ca. 36 000 km oppe) gir ein merkbar forsinkelse (ofte ~600 millisekund eller meir tur/retur), noko som kan gi tregleik for nettspel eller sanntids-videosamtalar. Vêr (kraftig regn eller stormar) kan også av og til bryte signalet mellom parabolen og satellitten. Mange abonnement har òg datatak eller lågare mengde gigabyte enn kabel/fiber. Nyare satellittnettverk i låg bane (som Starlink) reduserer går denne forseinkinga og gir høgare fart, sjølv om det då krev mange fleire satellittar over deg.
• Kvar vert satellitt-internett brukt?
  Satellitt-internett vert mykje nytta i rurale eller avsidesliggande område utan DSL, kabel eller fiber. Dette gjeld for eksempel gardshus, skip til havs, fly (fly-Wi-Fi brukar ofte satellitt), eller feltstasjonar. Kort sagt: Overalt utan tilgang til bakkebaserte kommunikasjonsnett kan ein bruke satellitt-internett for å kome seg på nett. Det vert òg brukt som reserve-løysing for kritisk drift (som sjukehus eller verksemder) om resten av nettet fell ut.
• Kva er Starlink?
  Starlink er eit satellitt-internett-nettverk drive av SpaceX (Elon Musk sitt selskap) som har som mål å gi raskt, låglatens internett over heile kloden. I motsetnad til tradisjonelle system som brukar få store satellittar langt unna jorda, brukar Starlink tusenvis av små satellittar i låg jordbane (nokre hundre kilometer oppe) business-standard.com. Dette nettverket samarbeider om å dekkje heile kloden, så uansett kvar du er, vil du ha éin eller fleire Starlink-satellittar over deg som sender internett til deg via ei spesiell parabolantenne. Fordi Starlink-satellittane er mykje nærare jorda, får du mykje lågare latency, og tenesta kan då støtte strøyming, nettføre spel og videosamtalar betre business-standard.com. (I 2025 utgjer Starlink allereie ein stor del av alle aktive satellittar i bane, og tenesta er i rask vekst.)
• Kvifor å få satellitt-internett?
  For å få satellitt-internett teiknar du abonnement hos ein tilbydar som har dekning der du bur. Dei leverer og installerer som oftast ei parabolantenne på eigedomen din med fri sikt til himmelen, samt ein spesiell modem/ruter. Parabolen vert peikt mot tilbydaren sin satellitt i bane. Når alt er på plass, knyter du PC-ar og Wi-Fi-einingar til modemet på vanleg måte. Kjende tilbyderar er HughesNet og Viasat (for geostasjonært internett) og Starlink (for låg-bane satellittnettverk). Hugs at du treng straum og ein plass til parabolen der det ikkje er hindringar (ingen tre eller bygg framfor parabolen).

Satellitt-TV og radio

• Kva er satellitt-TV? / Korleis fungerer satellittfjernsyn?
  Satellitt-TV er ein TV-teneste levert til brukarane via kommunikasjonssatellittar i verdsrommet directv.com. TV-signala vert sende frå ein TV-stasjon til ein satellitt, og så sender satellitten signalet ned til abonnenten si parabol heime. Slik gjer du det: ein liten parabol på huset ditt vert retta mot ein bestemt satellitt i geostasjonær bane; satellitten sender TV-kanalar til parabolen, og ein mottakarboks kopla til parabolen avkodar signala og sender bildet til TV-en directv.com. Fordi satellitten er så høgt oppe, kan satellitt-TV nå ut til gardsbruk og avsidesliggande område like lett som i byar (så lenge parabolen har «sikt» til satellitten). Millionar brukar satellitt-TV (frå t.d. DirecTV eller Dish Network) for å få tilgang til mange kanalar, særleg der kabel-TV ikkje er tilgjengeleg.
• Kva er ein parabolantenne?
  Ein parabolantenne er ei spesiallaga antenne, form som ei skål (parabolsk disk), som er designa for å ta imot (eller av og til sende) signal til og frå satellittar. Den bogeforma konsentrerer svake signal frå ein fjern satellitt mot eit mottakarhorn framfor parabolen, og så går signalet vidare til ein mottakar electronics.howstuffworks.com. Enkelt sagt: parabolen «samlar» det svake signalet og konsentrerer det slik at det kan avkodast til TV-, internett- eller teledata. Parabolane ser du gjerne på tak og vegger (for TV eller internett), og dei treng fri sikt til satellitten. Dei kjem i mange storleikar – små for heimebruk og store for profesjonelle bakkestasjonar eller eldre nettverk for C-band.
• Kva er satellittradio?
  Satellittradio er ei radiosending der kanalane vert sende via satellitt i staden for lokale radiomaster. Praktisk tyder det at du kan høyre mange radiokanalar over mykje større område (ofte eit heilt land eller kontinent) om du har ein spesial radio-mottakar for satellittradio en.wikipedia.org. Tenester som Sirius XM i Nord-Amerika sender digitale radiosignal frå desse satellittane til abonnentane sine mottakarar (særleg i bilar). Du treng vanlegvis eit betalt abonnement, men får då mange kanalar: musikk, prat, sport m.m., stort sett utan støy og med dekning nærmast overalt (frå byar til motorvegar i øydemark). Særleg populært blant bilistar og sjåførar fordi dekninga er global. Mottakaren har ei lita antenne (ofte som ei lita kuppel eller «hai-finne» på bilen), som tek inn signalet og sender lyden til anlegget. Bortsett frå at du treng rett utstyr og eit abonnement, brukar du satellittradio slik som vanleg radio.

Smarttelefonar og satellittfunksjonar

• Kva tyder «satellitt» på iPhone? / Kvifor står det «SOS» eller «Satellite» på iPhone?
  Nyare iPhone-modellar (frå iPhone 14) har ein nød-SOS via satellitt-funksjon. Om du får opp «Satellite» eller «SOS» på iPhone, tyder det at telefonen din ikkje finn mobilnett eller Wi-Fi, men viser at du kan bruke satellitt i ei naudssituasjon. I denne modusen kan iPhone sende tekstmelding til naudtenester via satellitt om du er «off grid». Telefonen guidar deg til å halde han mot ein satellitt for å sende nødmeldinga. «Satellite» på iPhone tyder altså at eininga er klar til å bruke satellittlenke for å få hjelp, berre dersom vanleg signal manglar satelliteinternet.com. (Ikkje bekymre deg – han brukar ikkje satellitt resten av tida; det vert berre aktivert dersom du treng naudhjelp eller brukar ein satellittfunksjon.)
• Kan smarttelefonen min koble seg til satellittar til vanleg (tal/meldingar)?
  Til vanleg fungerer ikkje dei fleste smarttelefonar (utanom nødfunksjonane) som satellitttelefonar. Den innebygde satellittfunksjonen i t.d. iPhone 14 er avgrensa til nødstekstar og posisjonsdeling – ikkje vanlege samtalar eller surfing. Men teknologien utviklar seg: nokre selskap prøver å få til at vanlege tekstmeldingar kan gå via satellitt direkte til mobiltelefonar i nær framtid. Men førebels: vil du ha ekte satellitt-kommunikasjon for samtalar eller meldingar, treng du ein eigen satellitt-telefon eller satellitt-hotspot.
• Kva er skilnaden på ein satellitt-telefon og iPhone med SOS via satellitt?
  Ein satellitt-telefon er bygd for å kommunisere direkte med satellittar til alle samtalar og meldingar, heile tida. Han fungerer uavhengig av mobilnett. iPhone sin SOS via satellitt er kun for naud – du kan berre sende kritiske tekstmeldingar (og dele posisjon) når du ikkje har mobildekning, og berre i naudssituasjonar. Dessutan krev iPhone-løysinga at du er ute, har fri sikt til himmelen og vert guida til å peike telefonen mot ein satellitt, medan ein sattelefon har ein dedikert antenne og er laga for meir jamnleg satellitt-kommunikasjon.

Andre tydingar av ordet «satellitt»

• Kva er eit satellittkontor?
  Eit satellittkontor er ein mindre avdelingskontor som eit selskap opnar ein annan stad enn hovudkontoret indeed.com. Det er ein slags ekstra-filial for å utvide selskapets nærvær i eit anna område. Til dømes kan eit teknologiselskap i New York ha eit satellittkontor i San Francisco. Desse kontora har oftast færre tilsette og vert etablerte for å rekruttere lokalt, tene lokale kundar eller avlaste hovudkontoret. Kort sagt: eit satellittkontor er som eit «mini-hovudkontor» på andre stadar, slik at teamet kan arbeide nærare kunden utan å reise til hovudkontoret.
• Kva betyr «satellittcampus»?
  Ein satellittcampus er ein mindre campus eller bygning som tilhøyrer ein høgskule/universitet (eller vidaregåande) og ligg fysisk andre stadar enn hovudcampus. Akkurat som eit satellittkontor, er det ein filial – for eksempel kan eit universitet ha hovudcampus i éin by, og ein satellittcampus i ein annan for å tilby studium eller tenester der. Studentar på satellittcampus kan ta undervising og bruke tilbodet der, utan å måtte reise til hovudcampus, men dei er likevel del av same universitet.
• Kvifor vert ordet «satellitt» brukt i slike samanhengar (kontor, campus, osv.)?
  I desse samanhengane vert «satellitt» brukt som metafor. Akkurat som ein ekte satellitt går i bane rundt ein planet, går eit «satellittkontor» eller ein «satellittcampus» rundt hovudsetet (hovudkontoret eller hovudcampus). Dei er sekundære eller støttelokasjonar som er knytte til hovudeininga. Ordet gir inntrykk av å liggje utanfor hovudplassen, men likevel vere organisatorisk kopla opp mot hovudstaden – akkurat som ein satellitt i verdsrommet er borte, men likevel funksjonelt knytt til jorda.