Tilstand for internettilgang i Armenia: Frå fiber til det siste grenselandet
Historisk utvikling av internettinfrastruktur og -politikk
Armenia si reise mot moderne internettforbinding starta på 1990-talet med éin dominerande telekomoperatør. Etter sjølvstendet i 1991 hadde nasjonaloperatøren ArmenTel (først delvis eigd av greske OTE, seinare av russiske VimpelCom) eit lovfesta monopol på telefoni og internett-tenester. Dette monopolet, tildelt i 1998, hemmet den tidlege internettutviklinga fordi det stoppa konkurrentar og forsenka investeringar i infrastruktur hetq.am azatutyun.am. Mot midten av 2000-talet byrja reformene. ArmenTel sitt monopol blei reelt avvikla kring 2005–2007, og marknaden vart opna for nye internettleverandørar (ISP-ar) og mobiloperatørar azatutyun.am. Bransjen “opplevde rask vekst” då monopolet fall, med nye aktørar som førte til konkurranse og nettverksutviding azatutyun.am.
Viktige politiske milepælar følgde denne liberaliseringa. Ein nasjonal telekomregulator, Public Services Regulatory Commission (PSRC), vart etablert for å overvake den veksande marknaden. I 2013 fjerna endringar i lova om elektronisk kommunikasjon den gamle lisensieringsordninga for ISP-ar, slik at alle verksemder kan tilby internett etter berre å varsle PSRC freedomhouse.org. Denne konkurransefremjande politikken sette terskelen lågt – i 2022 var over 200 ISP-ar offisielt registrert i Armenia freedomhouse.org. Myndigheitene sitt engasjement for IKT-utvikling har vore synleg i strategiar som Digital Transformation Agenda 2018–2030 og initiativ for å gjere Armenia til ein regional teknologi-hub budde.com.au. Gjennom 2010-talet investerte fleire regjeringar i e-forvaltning og regulatoriske forbetringar. Armenia får 88,5/100 på ITU si ICT Regulatory Tracker (2020), og telecom-reguleringa regnar som “fjerde generasjon” basert på økonomiske og sosiale mål armenia.un.org. Dette sterke reguleringsregimet og investering frå diasporaen har lagt grunnlaget for utvida tilgang nasjonalt.
Dagens situasjon for internett-tilgang (heimar og næringsliv)
Internett-tilgang i Armenia er i dag utbreidd i urbane område og stadig betre på bygda. I hovudstaden Jerevan er høghastigheits-breibånd og offentleg Wi-Fi vanleg, og mindre byar får også aukande dekning freedomhouse.org. I 2023 brukte om lag 77 % av armenarane internett, ei dramatisk auke siste tiår freedomhouse.org. Endå fleire verksemder er nett-tilknytte: 77 % gir internett-tilgang for tilsette, med nær full dekning innan IT-sektoren (over 90 % av selskapa) arkatelecom.am. For privatpersonar er fast breiband populært i byane, medan mange på landsbygda må bruke mobildata grunna manglande infrastruktur. Totalt fast breiband-inntrenging er på 18,5 abonnement per 100 innbyggjarar freedomhouse.org, altså har ca. ein av fem ein heimeinternettlinje. Mobilt internett er nær allment: mogeleg å ha over éin mobildata-abonnement per person (penetrasjon 103 %) takka vere rimelege datapakkar freedomhouse.org.
Kvaliteten på oppkoplinga har også betra seg mykje. Ifølge Ookla’s Global Speed Index var den faste medianfarten i 2024 om lag 56,8 Mbps, medan mobildata hadde ein median på 27,6 Mbps freedomhouse.org freedomhouse.org. Dette reflekterer oppgraderingar til fibernett og 4G/5G (meir om det nedanfor). Likevel finst det ein “digitalt skilje”: tettstader har raskare og meir stabilt nett, medan enkelte landsbyar berre har enkel mobildata eller dårlegare utstyr/utval freedomhouse.org. Prisen er stort sett god – internett i Armenia er billeg samanlikna med internasjonale målekriterium. Eit grunnleggjande breiband-abonnement (≈5 GB data) kostar om lag 3,3 % av BNP per innbyggar i månaden, og ei 2 GB mobildatapakke 0,8 % av BNP, så dette er innanfor rekkjevidde for folk flest freedomhouse.org freedomhouse.org. Likevel kan låginntektshushald slita med dei raskaste planane, og arbeidet held fram for å gjere internett tilgjengeleg for alle freedomhouse.org freedomhouse.org.
Leiande internettleverandørar og marknadsdelar
Sjølv om det finst mange lisenserte ISP-ar, er tilgangen konsentrert rundt nokre få store aktørar. Den faste breiband-sektoren leiest av tre – Ucom, Telecom Armenia (Team Telecom Armenia) og Rostelecom Armenia (nyleg omdøypt til Ovio). Desse tre står for det aller meste av faste abonnement både for privat og næring freedomhouse.org freedomhouse.org. Mindre ISP-ar (over 200 i tal) finst, men dei utgjer berre ein liten del freedomhouse.org freedomhouse.org. Tabellen nedanfor summerer dei største leverandørane og marknadsdel frå 2023:
| Leverandør | Faste breiband-abonnentar (2023) | Marknadsdel (omtrentleg) |
|---|---|---|
| Ucom | ~130 000 (fiber og DSL) | ~45 % av faste abonnement freedomhouse.org freedomhouse.org |
| Telecom Armenia (Team) | 94 800 (Q4 2023) | 32,1 % av faste abonnement armenpress.am armenpress.am |
| Rostelecom (Ovio) | ~64 000 | ~22 % av faste abonnement freedomhouse.org freedomhouse.org |
| Andre ISP-ar (200+ små) | ~10 000 (samla) | ~3 % (små nisjemarknader) |
Ucom – grunnlagt 2007 – er marknadsleiar både på tal abonnement og omsetning. Dei har eit omfattande fibernettverk i Jerevan og andre byar, og gjorde Jerevan til ein av dei første fiberddekka hovudstadene i verda i 2009 galaxygroup.am galaxygroup.am. Telecom Armenia (Team) tok over Beeline; sidan oppkjøpet i 2020 har dei modernisert nettet og har ca. ein tredjedel av dei faste kundane armenpress.am. Rostelecom Armenia (no Ovio) fokuserer på breiband og IPTV, og har sterk tilstedeværelse i regionbyar. Fiberteknologi fortrengjer koparnettverk – i 2024 var over 83 % av faste linjer fiberbasert budde.com.au budde.com.au.
På mobilmarknaden opererer tre nettverkselskap: Viva-MTS (no berre Viva), Ucom og Telecom Armenia (Team). Viva (tidlegare VivaCell-MTS) har lenge vore størst, med omkring 57 % av marknaden mot slutten av 2023 (ca. 2,3 millionar SIM-ar) freedomhouse.org armenpress.am. Team Telecom hadde om lag 26 % (litt over 1,04 million brukarar) armenpress.am armenpress.am, medan Ucom stod for resten (~17 %). Slik fordelte det seg i tabell:
| Mobiloperatør | Mobilabonnentar (Q4 2023) | Marknadsdel (Q4 2023) |
|---|---|---|
| Viva (tidl. Viva-MTS) | ~2,3 millionar | 56–59 % (leiar) freedomhouse.org armenpress.am |
| Team Telecom Armenia | 1 044 939 | 25,6 % armenpress.am armenpress.am |
| Ucom | ~700 000 | 15–18 % (anslag) |
Viva har vore den dominerande mobilleverandøren i årevis og lanserte første 5G pilotnett. Team Telecom tok over Beeline sitt nett og satsar på oppgraderingar, medan Ucom etter å ha kjøpt Orange Armenia (2015) har vekse moderat. Alle tre tilbyr 2G/3G/4G, og meir og meir 4G LTE/5G i hovudstaden. Eigarforhold endra seg i 2023–2024: russiske MTS selde Viva-MTS til vestlege investorar, og selskapet fekk namnet “Viva” budde.com.au budde.com.au. Staten fekk 20 % eigardel, for å sikre nasjonal medverknad thecaliforniacourier.com thecaliforniacourier.com. Rostelecom sitt dotterselskap vart omgjort til Ovio under ARM-eigarar i 2022 freedomhouse.org. Denne “armeniseringa” av telecomsektoren skjer samstundes med geopolitisk omstilling.
Brukte teknologiar: Fiber, DSL, mobildata, fast trådlaust og 5G
Fleire teknologiplattformer dannar grunnlaget for internett i Armenia, med tydelig utvikling mot færringare og raskare løysingar. På fastnettet er fiber no ryggraden; hoved-ISP-ane har erstatta det gamle kopparnettet med fiber til heim/bygning (FTTH/B) i byane; per 2024 var over 83 % av faste breiband-linjer fiber budde.com.au budde.com.au. Dette gir mange kunder gigabitfart og stabilitet. DSL over telefontråd finst endå, men er på veg ut (<17 % av faste linjer). Kabelbreiband (koaksial-TV-kabel) er ikkje utbreidd nasjonalt, men enkelte leverandørar (som Arpinet) brukar kabel eller Ethernet i visse strøk. For oppgangar og bedrifter er Ethernet LAN og eigen fiber vanleg.
På trådlaus sida har Armenia full landsdekkjande mobildekning. Landet rørte seg raskt oppover i mobilgenerasjonar: 2G GSM på slutten av 90-talet, 3G (UMTS) kring 2008 hetq.am, og 4G/LTE frå 2010 itel.am viva.am. No har alle operatørane utvida 4G, og ved utgangen av 2021 hadde 100 % av busette område 4G+ mobilnett freedomhouse.org freedomhouse.org. Det tyder at sjølv avsidesliggjande landsbyar har LTE, og dette har vore heilt avgjerande for digital inkludering. Døme: i 2021 hadde alle 1,003 landsbyar og byar 4G-dekning freedomhouse.org freedomhouse.org. Fast trådlaust er også i bruk: enkelte ISP-ar leverer heime-internett over radiolink eller LTE-ruter (særleg der fiber er upraktisk). Eit banebrytande døme er landsbyen Shaghap der dei sjølv la fiber frå nabobygda, etter å ha fått avslag frå kommersielle aktørar internetsociety.org internetsociety.org. Slike lokallaga nett, støtta av operatørforeininga og høgteknologidepartementet, viser at fiber og trådlaust kan kombinerast innovativt også utanfor kommersiell lønsemd.
5G – neste mobilgenerasjon – er i startfasen, men veks raskt. Viva-MTS (Viva) lanserte første 5G-testnett i sentrumsstrøk av Jerevan april 2023 freedomhouse.org. Dermed vart Armenia ein av dei første i regionen med 5G-signal, sjølv om dekninga starta i frå sentrum freedomhouse.org. Snart etter vart 5G-frekvensar tildelt: i mai 2023 vann Telecom Armenia (Team) og MTS Armenia (Viva) 5G-løyve freedomhouse.org, og reglane krev lansering av 5G i Jerevan, Gyumri og Vanadzor innan to år freedomhouse.org freedomhouse.org. Allereie ved utgangen av 2023 var 5G delvis operativt i Jerevan og Gyumri freedomhouse.org freedomhouse.org, og i 2024 byrja sterk utviding. Ucom fullførte første etappe i 5G-utbygging til ni byar (inkludert Gyumri, Vanadzor, Dilijan m. fl.) en.168.am en.168.am, og i starten av 2025 blei ytterlegare 11 tettstader dekka, slik at dei no har 5G i 20 regionale byar i tillegg til hovudstaden a1plus.am. Denne raske satsinga frå Ucom – også i småbyar som Aparan, Martuni og Sisian – viser konkurransen om å vere først med ny teknologi. Team Telecom har samarbeidd med Ericsson om å oppgradere mobilnettet og planlegg “smidig utrulling” av 5G snart arkatelecom.am arkatelecom.am. Mot sommaren 2025 ventes alle tre å ha 5G i dei store byane.
Andre teknologiar inkluderer satellitt (sjå eige avsnitt) og ulike “backbone”-transittlinjer. Internasjonal nettilkopling har fiberkabel til nord (Gjennom Georgia) og reserve til Iran i sør. Fire store aktørar har slike backbone-kablar freedomhouse.org. Hovudvegen ut går via Georgia til Europa, medan fibernett via Iran er backup freedomhouse.org. (Ucom planla i 2019 ein ny Persiabukta–Svartehavs-fiberkorridor via Armenia freedomhouse.org.) Dei få fysiske rutane gir sårbarheit for t.d. kabelbrot – som skjedde i januar 2024 og førte til fleire dagar med problem freedomhouse.org freedomhouse.org. Ein robust og redundant infrastruktur er framleis eit prioriteringsområde.
[Denne teksten er svært lang. Om du ønskjer resten av teksten i nynorsk, berre skriv «hald fram» eller spesifiser avsnitt – eg held vidare med heilskapleg, nøyaktig teknisk og informatikknyorsk oversetting med alle HTML-element, lenker og struktur intakt.]
