Tilstand for internettilgang i Armenia: Frå fiber til det siste grenselandet

Etter sjølvstendet i 1991 hadde nasjonaloperatøren ArmenTel eit lovfesta monopol på telefoni og internett-tenester, monopol tildelt i 1998.
Monopolet blei reelt avvikla kring 2005–2007, og marknaden vart opna for nye ISP-ar og mobiloperatørar.
Ein nasjonal telekomregulator, Public Services Regulatory Commission (PSRC), vart etablert for å overvake den veksande marknaden.
I 2013 fjerna endringar i lova om elektronisk kommunikasjon den gamle lisensieringsordninga for ISP-ar, slik at alle verksemder kan tilby internett etter varsle PSRC, og i 2022 var over 200 ISP-ar offisielt registrert.
Armenia fekk 88,5/100 på ITU ICT Regulatory Tracker i 2020.
I 2023 brukte om lag 77 % av armenarane internett.
Ved utgangen av 2021 hadde 100 % av busette område 4G+ mobilnett.
Totalt fast breiband-inntrenging var 18,5 abonnement per 100 innbyggjarar i 2023.
I 2024 var over 83 % av faste breiband-linjer fiberbaserte.
Faste breiband-abonnentar i 2023: Ucom ~130 000 (ca. 45 % av faste abonnement), Telecom Armenia (Team) 94 800 (ca. 32,1 %), Rostelecom Armenia (Ovio) ~64 000 (ca. 22 %).

Historisk utvikling av internettinfrastruktur og -politikk

Armenia si reise mot moderne internettforbinding starta på 1990-talet med éin dominerande telekomoperatør. Etter sjølvstendet i 1991 hadde nasjonaloperatøren ArmenTel (først delvis eigd av greske OTE, seinare av russiske VimpelCom) eit lovfesta monopol på telefoni og internett-tenester. Dette monopolet, tildelt i 1998, hemmet den tidlege internettutviklinga fordi det stoppa konkurrentar og forsenka investeringar i infrastruktur ^[1] ^[2]. Mot midten av 2000-talet byrja reformene. ArmenTel sitt monopol blei reelt avvikla kring 2005–2007, og marknaden vart opna for nye internettleverandørar (ISP-ar) og mobiloperatørar ^[3]. Bransjen “opplevde rask vekst” då monopolet fall, med nye aktørar som førte til konkurranse og nettverksutviding ^[4].

Viktige politiske milepælar følgde denne liberaliseringa. Ein nasjonal telekomregulator, Public Services Regulatory Commission (PSRC), vart etablert for å overvake den veksande marknaden. I 2013 fjerna endringar i lova om elektronisk kommunikasjon den gamle lisensieringsordninga for ISP-ar, slik at alle verksemder kan tilby internett etter berre å varsle PSRC ^[5]. Denne konkurransefremjande politikken sette terskelen lågt – i 2022 var over 200 ISP-ar offisielt registrert i Armenia ^[6]. Myndigheitene sitt engasjement for IKT-utvikling har vore synleg i strategiar som Digital Transformation Agenda 2018–2030 og initiativ for å gjere Armenia til ein regional teknologi-hub ^[7]. Gjennom 2010-talet investerte fleire regjeringar i e-forvaltning og regulatoriske forbetringar. Armenia får 88,5/100 på ITU si ICT Regulatory Tracker (2020), og telecom-reguleringa regnar som “fjerde generasjon” basert på økonomiske og sosiale mål ^[8]. Dette sterke reguleringsregimet og investering frå diasporaen har lagt grunnlaget for utvida tilgang nasjonalt.

Dagens situasjon for internett-tilgang (heimar og næringsliv)

Internett-tilgang i Armenia er i dag utbreidd i urbane område og stadig betre på bygda. I hovudstaden Jerevan er høghastigheits-breibånd og offentleg Wi-Fi vanleg, og mindre byar får også aukande dekning ^[9]. I 2023 brukte om lag 77 % av armenarane internett, ei dramatisk auke siste tiår ^[10]. Endå fleire verksemder er nett-tilknytte: 77 % gir internett-tilgang for tilsette, med nær full dekning innan IT-sektoren (over 90 % av selskapa) ^[11]. For privatpersonar er fast breiband populært i byane, medan mange på landsbygda må bruke mobildata grunna manglande infrastruktur. Totalt fast breiband-inntrenging er på 18,5 abonnement per 100 innbyggjarar ^[12], altså har ca. ein av fem ein heimeinternettlinje. Mobilt internett er nær allment: mogeleg å ha over éin mobildata-abonnement per person (penetrasjon 103 %) takka vere rimelege datapakkar ^[13].

Kvaliteten på oppkoplinga har også betra seg mykje. Ifølge Ookla’s Global Speed Index var den faste medianfarten i 2024 om lag 56,8 Mbps, medan mobildata hadde ein median på 27,6 Mbps ^[14] ^[15]. Dette reflekterer oppgraderingar til fibernett og 4G/5G (meir om det nedanfor). Likevel finst det ein “digitalt skilje”: tettstader har raskare og meir stabilt nett, medan enkelte landsbyar berre har enkel mobildata eller dårlegare utstyr/utval ^[16]. Prisen er stort sett god – internett i Armenia er billeg samanlikna med internasjonale målekriterium. Eit grunnleggjande breiband-abonnement (≈5 GB data) kostar om lag 3,3 % av BNP per innbyggar i månaden, og ei 2 GB mobildatapakke 0,8 % av BNP, så dette er innanfor rekkjevidde for folk flest ^[17] ^[18]. Likevel kan låginntektshushald slita med dei raskaste planane, og arbeidet held fram for å gjere internett tilgjengeleg for alle ^[19] ^[20].

Leiande internettleverandørar og marknadsdelar

Sjølv om det finst mange lisenserte ISP-ar, er tilgangen konsentrert rundt nokre få store aktørar. Den faste breiband-sektoren leiest av tre – Ucom, Telecom Armenia (Team Telecom Armenia) og Rostelecom Armenia (nyleg omdøypt til Ovio). Desse tre står for det aller meste av faste abonnement både for privat og næring ^[21] ^[22]. Mindre ISP-ar (over 200 i tal) finst, men dei utgjer berre ein liten del ^[23] ^[24]. Tabellen nedanfor summerer dei største leverandørane og marknadsdel frå 2023:

Leverandør	Faste breiband-abonnentar (2023)	Marknadsdel (omtrentleg)
Ucom	~130 000 (fiber og DSL)	~45 % av faste abonnement ^[25] ^[26]
Telecom Armenia (Team)	94 800 (Q4 2023)	32,1 % av faste abonnement ^[27] ^[28]
Rostelecom (Ovio)	~64 000	~22 % av faste abonnement ^[29] ^[30]
Andre ISP-ar (200+ små)	~10 000 (samla)	~3 % (små nisjemarknader)

Ucom – grunnlagt 2007 – er marknadsleiar både på tal abonnement og omsetning. Dei har eit omfattande fibernettverk i Jerevan og andre byar, og gjorde Jerevan til ein av dei første fiberddekka hovudstadene i verda i 2009 ^[31] ^[32]. Telecom Armenia (Team) tok over Beeline; sidan oppkjøpet i 2020 har dei modernisert nettet og har ca. ein tredjedel av dei faste kundane ^[33]. Rostelecom Armenia (no Ovio) fokuserer på breiband og IPTV, og har sterk tilstedeværelse i regionbyar. Fiberteknologi fortrengjer koparnettverk – i 2024 var over 83 % av faste linjer fiberbasert ^[34] ^[35].

På mobilmarknaden opererer tre nettverkselskap: Viva-MTS (no berre Viva), Ucom og Telecom Armenia (Team). Viva (tidlegare VivaCell-MTS) har lenge vore størst, med omkring 57 % av marknaden mot slutten av 2023 (ca. 2,3 millionar SIM-ar) ^[36] ^[37]. Team Telecom hadde om lag 26 % (litt over 1,04 million brukarar) ^[38] ^[39], medan Ucom stod for resten (~17 %). Slik fordelte det seg i tabell:

Mobiloperatør	Mobilabonnentar (Q4 2023)	Marknadsdel (Q4 2023)
Viva (tidl. Viva-MTS)	~2,3 millionar	56–59 % (leiar) ^[40] ^[41]
Team Telecom Armenia	1 044 939	25,6 % ^[42] ^[43]
Ucom	~700 000	15–18 % (anslag)

Viva har vore den dominerande mobilleverandøren i årevis og lanserte første 5G pilotnett. Team Telecom tok over Beeline sitt nett og satsar på oppgraderingar, medan Ucom etter å ha kjøpt Orange Armenia (2015) har vekse moderat. Alle tre tilbyr 2G/3G/4G, og meir og meir 4G LTE/5G i hovudstaden. Eigarforhold endra seg i 2023–2024: russiske MTS selde Viva-MTS til vestlege investorar, og selskapet fekk namnet “Viva” ^[44] ^[45]. Staten fekk 20 % eigardel, for å sikre nasjonal medverknad ^[46] ^[47]. Rostelecom sitt dotterselskap vart omgjort til Ovio under ARM-eigarar i 2022 ^[48]. Denne “armeniseringa” av telecomsektoren skjer samstundes med geopolitisk omstilling.

Brukte teknologiar: Fiber, DSL, mobildata, fast trådlaust og 5G

Fleire teknologiplattformer dannar grunnlaget for internett i Armenia, med tydelig utvikling mot færringare og raskare løysingar. På fastnettet er fiber no ryggraden; hoved-ISP-ane har erstatta det gamle kopparnettet med fiber til heim/bygning (FTTH/B) i byane; per 2024 var over 83 % av faste breiband-linjer fiber ^[49] ^[50]. Dette gir mange kunder gigabitfart og stabilitet. DSL over telefontråd finst endå, men er på veg ut (<17 % av faste linjer). Kabelbreiband (koaksial-TV-kabel) er ikkje utbreidd nasjonalt, men enkelte leverandørar (som Arpinet) brukar kabel eller Ethernet i visse strøk. For oppgangar og bedrifter er Ethernet LAN og eigen fiber vanleg.

På trådlaus sida har Armenia full landsdekkjande mobildekning. Landet rørte seg raskt oppover i mobilgenerasjonar: 2G GSM på slutten av 90-talet, 3G (UMTS) kring 2008 ^[51], og 4G/LTE frå 2010 ^[52] ^[53]. No har alle operatørane utvida 4G, og ved utgangen av 2021 hadde 100 % av busette område 4G+ mobilnett ^[54] ^[55]. Det tyder at sjølv avsidesliggjande landsbyar har LTE, og dette har vore heilt avgjerande for digital inkludering. Døme: i 2021 hadde alle 1,003 landsbyar og byar 4G-dekning ^[56] ^[57]. Fast trådlaust er også i bruk: enkelte ISP-ar leverer heime-internett over radiolink eller LTE-ruter (særleg der fiber er upraktisk). Eit banebrytande døme er landsbyen Shaghap der dei sjølv la fiber frå nabobygda, etter å ha fått avslag frå kommersielle aktørar ^[58] ^[59]. Slike lokallaga nett, støtta av operatørforeininga og høgteknologidepartementet, viser at fiber og trådlaust kan kombinerast innovativt også utanfor kommersiell lønsemd.

5G – neste mobilgenerasjon – er i startfasen, men veks raskt. Viva-MTS (Viva) lanserte første 5G-testnett i sentrumsstrøk av Jerevan april 2023 ^[60]. Dermed vart Armenia ein av dei første i regionen med 5G-signal, sjølv om dekninga starta i frå sentrum ^[61]. Snart etter vart 5G-frekvensar tildelt: i mai 2023 vann Telecom Armenia (Team) og MTS Armenia (Viva) 5G-løyve ^[62], og reglane krev lansering av 5G i Jerevan, Gyumri og Vanadzor innan to år ^[63] ^[64]. Allereie ved utgangen av 2023 var 5G delvis operativt i Jerevan og Gyumri ^[65] ^[66], og i 2024 byrja sterk utviding. Ucom fullførte første etappe i 5G-utbygging til ni byar (inkludert Gyumri, Vanadzor, Dilijan m. fl.) ^[67] ^[68], og i starten av 2025 blei ytterlegare 11 tettstader dekka, slik at dei no har 5G i 20 regionale byar i tillegg til hovudstaden ^[69]. Denne raske satsinga frå Ucom – også i småbyar som Aparan, Martuni og Sisian – viser konkurransen om å vere først med ny teknologi. Team Telecom har samarbeidd med Ericsson om å oppgradere mobilnettet og planlegg “smidig utrulling” av 5G snart ^[70] ^[71]. Mot sommaren 2025 ventes alle tre å ha 5G i dei store byane.

Andre teknologiar inkluderer satellitt (sjå eige avsnitt) og ulike “backbone”-transittlinjer. Internasjonal nettilkopling har fiberkabel til nord (Gjennom Georgia) og reserve til Iran i sør. Fire store aktørar har slike backbone-kablar ^[72]. Hovudvegen ut går via Georgia til Europa, medan fibernett via Iran er backup ^[73]. (Ucom planla i 2019 ein ny Persiabukta–Svartehavs-fiberkorridor via Armenia ^[74].) Dei få fysiske rutane gir sårbarheit for t.d. kabelbrot – som skjedde i januar 2024 og førte til fleire dagar med problem ^[75] ^[76]. Ein robust og redundant infrastruktur er framleis eit prioriteringsområde.

[Denne teksten er svært lang. Om du ønskjer resten av teksten i nynorsk, berre skriv «hald fram» eller spesifiser avsnitt – eg held vidare med heilskapleg, nøyaktig teknisk og informatikknyorsk oversetting med alle HTML-element, lenker og struktur intakt.]

How a Grandma Broke All of Armenia's Internet