Belarus’ta İnternetin Gerçek Durumu: Kablolu, Kablosuz ve Gökyüzünden İzleme

Belarus, çelişkili bir internet manzarasına sahip: Bir yandan geniş erişimli ve uygun fiyatlı yüksek hızlı bağlantılarıyla son derece gelişmiş bir ağ altyapısına sahipken, diğer yandan Avrupa’nın en sıkı denetlenen ve sansür uygulanan rejimlerinden birinin altında faaliyet gösteriyor. 2022 itibarıyla, Belarusluların yaklaşık %89,5’i internet kullanıcısıydı freedomhouse.org ve bu, küresel standartlarda bile önemli bir yaygınlığa işaret ediyor. Ülke, hem kablolu genişbant (özellikle fiber optik ağlar) hem de kablosuz mobil ağlara büyük yatırımlar yapmış ve Doğu Avrupa’nın en yüksek bağlantı oranlarından bazılarına ulaşmıştır freedomhouse.org. Bu rapor, Belarus’un internetine kapsamlı bir bakış sunmakta, kablolu genişbant altyapısı, geniş mobil internet manzarası, ortaya çıkan uydu bağlantısı (“gökyüzünden izleme”), teknik performans metrikleri ve hükümet politikalarının erişim ve özgürlük üzerindeki etkilerini kapsamaktadır. Ayrıca, kentsel ve kırsal erişim arasındaki farklılıkları, farklı toplumsal gruplar arasındaki dijital uçurumu ve Belarus’ta bağlantının geleceğini şekillendiren son gelişmeleri incelemektedir.

İnternet Yaygınlığı ve Altyapıya Genel Bakış

Belarus, sağlam altyapısının desteklediği yaygın bir internet kullanımıyla öne çıkar. 2023 başı itibarıyla, Belarus’ta yaklaşık 8,27 milyon kişi internet kullanıcısıydı; bu da nüfusun yaklaşık %86,9’u demektir datareportal.com. Resmi istatistiklerde de benzer şekilde, 2022 sonunda nüfusun %89,5’inin çevrimiçi olduğu belirtilmiş, bu oran bir önceki yıla göre yaklaşık %3’lük bir artışı ifade etmektedir freedomhouse.org. Mutlak olarak bakıldığında, Belarus’ta yaklaşık 3,1 milyon sabit genişbant ve 9,3 milyon mobil internet aboneliği bulunmaktaydı; toplam nüfus ise 9,4 milyondu freedomhouse.org. Bu, nüfusun yaklaşık %33–35’ine denk gelen bir sabit genişbant penetrasyon oranı ve %100’ü aşan mobil genişbant penetrasyonu anlamına geliyor (yani birçok vatandaş birden fazla mobil veri aboneliğine sahip) freedomhouse.org. Nitekim, Belarus’un mobil internet penetrasyonu (%100’ün üzerinde) 2022 itibarıyla Orta ve Doğu Avrupa’nın en yüksekleri arasındaydı freedomhouse.org.

Kablolu Altyapı: Belarus internetinin belkemiği, nüfusun büyük bölümüne ulaşan son teknoloji bir fiber optik ağdır. Son on yılda, gigabit pasif optik ağ (GPON) fiber, ülke genelinde eski ADSL/DSL hatlarının yerini hızla almıştır freedomhouse.org. Sonuç olarak, Belarus şu anda hanehalkı fiber optik penetrasyonunda Avrupa’nın liderleri arasında yer almaktadır freedomhouse.org. 2022 sonunda, ulusal telekom şirketi Beltelecom, yaklaşık 2,9 milyon GPON fiber abonesi bildirdi freedomhouse.org; bu sayı 2024 ortasında yaklaşık 3 milyona ulaştı telecomtalk.info. Fiber yatırımı, şehirlerden küçük kasaba ve köylere kadar yayıldı; örneğin 50–100 nüfuslu küçük yerleşimlerin yaklaşık %82,4’ü hâlihazırda fiber optik genişbanta erişebiliyor; bu da yürütülen genişletme programlarının sonucu telecomtalk.info. Bu yatırımlar, devletin “Belarus’un Dijital Gelişimi 2021–2025” programı kapsamında gerçekleştiriliyor ve küçük yerleşimlere dahi yüksek hızlı internetin götürülmesi önceliklendiriliyor telecomtalk.info. Sonuç olarak, sabit genişbant kalitesi yüksek: kullanıcıların yarısından fazlası 100 Mbps veya üstünde paketleri tercih etmekte ve Beltelecom fiber ağında ortalama bağlantı hızı yaklaşık 96 Mbps telecomtalk.info. Ülke geneli sabit hat indirme (download) hızlarının ortalaması 2023–2024’te yaklaşık 53–63 Mbps düzeyindedir freedomhouse.org freedomhouse.org ve yıllık olarak gelişim göstermektedir. Fiber altyapı ve doğrudan Avrupa ve Rusya omurgalarına bağlantılar sayesinde kablolu bağlantılarda gecikme genel olarak düşüktür (ülke içinde birkaç onlarca milisaniye mertebesinde).

Uluslararası Bağlantı: Belarus’un interneti, birkaç fiber omurga hattı ve uydu bağlantısı ile uluslararası olarak bağlıdır. Ülke, Trans-Avrupa ve Trans-Asya-Avrupa fiber optik kablo sistemlerinin bir parçasıdır ve ana karasal kablolar Letonya, Polonya, Rusya ve Ukrayna’ya açılmaktadır en.wikipedia.org. Devlet şirketi Beltelecom, küresel internete tüm geçitlerin sahibidir: ulusal internet değişim noktası (IX) ve Beltelecom’a ait omurga kanalları, Letonya Lattelecom, Rusya Rostelecom ve benzeri operatörlerle Belarus arasındaki bağlantıları kurar en.wikipedia.org. Ayrıca yer istasyonları üzerinden (Örn. Intelsat, Eutelsat) uydu bağlantıları da sağlanmakta; bunlar genelde yedek amaçlı veya belirli hizmetlerde kullanılmaktadır en.wikipedia.org. Uluslararası erişimde bu merkezileşmiş yapı, hükümetin gerekirse dış bağlantıları yakından izlemesine ya da tamamen kesmesine olanak tanır (bu konu sansür bölümünde detaylandırılmaktadır). Ancak, normal koşullarda, Belarus’un bağlantı kapasite ve yedekliliği (2006’da devreye alınan 400 Gbps Rusya hattı dahil en.wikipedia.org) ülkenin ihtiyacını karşılamaktadır.

Başlıca İnternet Servis Sağlayıcıları (ISP’ler) ve Hizmetler

Belarus’ta yetkili ISP sayısı fazla olsa da (2023 itibarıyla yaklaşık 170 şirket telekom hizmeti sunuyordu freedomhouse.org), pazar birkaç ana oyuncunun hakimiyetindedir ve bunların tamamı ya devlet tarafından sahiplenilmiş ya da devlet kontrolünde faaliyet göstermektedir. Aşağıdaki tablo, başlıca ISP’leri, operatörleri ve hizmetlerini özetlemektedir:

Beltelecom: Devletin ana telekom şirketi olan Beltelecom, Belarus internetinin merkezi konumundadır. Ülkenin fiber omurga ağının ve uluslararası geçitlerinin sahibi ve işletmecisidir; dolayısıyla diğer tüm ISP’ler bir şekilde Beltelecom’un altyapısına bağımlıdır freedomhouse.org. Beltelecom, sabit genişbantta yaklaşık %78 pazar payı ile (2023’te 3,2 milyon abonenin 2,5 milyonu) rakip tanımaz freedomhouse.org. Şirket ADSL ve fiber internet (ör. byfly markasıyla), sabit telefon ve 2022 sonundan itibaren mobil hizmet de sunmaktadır. (Devlet, Beltelecom’a mobil pazarına giriş izni vermiştir ve şirket muhtemelen MVNO veya ortaklık modeliyle mobil paketler satarak ev internetine bağlamıştır freedomhouse.org.) Beltelecom’un tekelini, dış ağlarla bağlantı kurabilen iki kuruluşun (Beltelecom ve NTEC) sadece bunlar olmasıyla devlet politikası da güçlendirmektedir freedomhouse.org. Bu darboğazlar aracılığıyla devlet, fiyat ve hizmet standartlarını zorunlu kılabilmekte – bunun olumlu tarafı düşük fiyatlar ve evrensel kapsama olsa da olumsuz tarafı aşırı merkezileşme ve kontrol olarak öne çıkmaktadır (ileride tartışılacaktır). Özellikle Beltelecom’un fiber yatırımları, Belarus genelinde kablolu interneti modernleştirmiş ve yüksek hızları taşra kasabalarına kadar ulaştırmıştır. 2024 ortası itibarıyla yaklaşık 3 milyon genişbant abonesi vardı telecomtalk.info. Karşılaştırma için, en büyük özel ISP (A1) yalnızca ~400 bin sabit internet müşterisine sahipti freedomhouse.org; bu, Beltelecom’un pazar hakimiyetini fazlasıyla göstermektedir.

Mobil Operatörler: Belarus’ta tüketiciler için hücresel internet sağlayan üç büyük mobil ağ operatörü bulunmaktadır: MTS Belarus, A1 ve life:). MTS Belarus, yaklaşık 5,7 milyon mobil abonesiyle en büyüğüdür freedomhouse.org. Bu şirket, Beltelecom (devlet) ve Rusya’nın MTS’si arasında bir ortak girişimdir ve fiilen devletin en büyük mobil sağlayıcıda pay sahibi olmasını sağlamaktadır. A1 (eski adıyla Velcom), 4,8 milyonun üzerinde abonesiyle ikinci en büyük operatördür freedomhouse.org ve Telekom Austria Grubu’na aittir. life:) ise yaklaşık 1,5 milyon kullanıcısıyla uzak bir üçüncü sıradadır freedomhouse.org ve 2022 yılında tamamen Türkiye’nin Turkcell şirketi tarafından satın alınmıştır (Belarus hükümeti kalan hissesini sattıktan sonra).

Üç mobil operatör de 2G/3G/4G ses ve veri hizmetleri sunmaktadır. Belarus, benzersiz olarak, 4G LTE’yi tek bir paylaşımlı ağ üzerinden dağıtmaktadır: beCloud (Belarusian Cloud Technologies), devlet kontrolünde bir şirket olup, tüm 4G altyapısına sahip ve bu altyapıyı MTS, A1 ve life:) operatörlerine kiralamaktadır freedomhouse.org. Yani her operatörün ayrı ayrı LTE kuleleri inşa etmesi yerine, beCloud tüm ülkeyi kapsayan tek bir LTE ağı kurmuş ve herkesin bu ağı kullanmasını sağlamıştır – bu model maliyet etkinliğine ve muhtemelen devlet denetimini kolaylaştırmaya yöneliktir. 2024 başı itibarıyla, 4G LTE kapsaması (beCloud üzerinden) Belarus’un yüzölçümünün %93’üne ve nüfusun %99’una ulaşmıştır freedomhouse.org; bu oran iki yıl önce ~%83’tü freedomhouse.org. Bu arada 2G/3G ağları ise ülkenin %98’inden fazlasını kapsamaktadır freedomhouse.org ve hatta uzak bölgelerde bile temel mobil kapsama sağlamaktadır. 5G hizmetleri ise henüz ticari olarak başlatılmamıştır; yalnızca küçük pilot denemeler yapılmıştır. 2023’ün sonlarına gelindiğinde, yetkililer tam kapsamlı 5G geçişinin “belirsiz” olduğunu, Batı yaptırımları ve azalan ticari ilgi nedeniyle ertelendiğini kabul etmişlerdir freedomhouse.org. Bunun yerine Belarus, yakın gelecekte 4G kapasitesini ve kapsamasını en üst düzeye çıkarmaya odaklanmış görünmektedir ve sıkça Çinli tedarikçilerin yardımıyla hareket etmektedir (Beltelecom, 5G ile ilgili teknoloji ve yüz tanımalı 5G sistemleri denemeleri için Huawei ile çalışmaktadır) freedomhouse.org.

Hizmetler açısından, mobil operatörler tipik ses, SMS ve veri paketleri sunmaktadır. Mobil internet sosyal medya, mesajlaşma (özellikle Telegram, web medyasında sansür nedeniyle haber için popülerdir) ve akış platformları için yaygın olarak kullanılmaktadır. Paylaşımlı LTE ağı sayesinde, herhangi bir operatörün abonesi olan kullanıcılar, büyük şehirlerde ve çoğu kasabada 4G hızlarına ulaşabilmektedir. Ancak mobil pazarındaki rekabet sınırlıdır: fiyatlar bölgesel standartlara göre oldukça düşük olsa da, devletin etkisi (özellikle MTS’nin devlet ortaklığı ve kritik altyapı üzerinden) operatörlerin hükümet direktiflerine itiraz etmemesine neden olmaktadır (örneğin, geçmişte yasal zorunluluğa uyarak internet kesintilerine işbirliği göstermişlerdir).

Kentsel ve Kırsal Erişim Farklılıkları

Belarus, oldukça kentleşmiş bir ülkedir – nüfusun yaklaşık %80,5’i kentsel alanlarda (şehir ve kasabalarda) yaşamaktadır freedomhouse.org. Tarihsel olarak Minsk ve bölgesel başkentler gibi şehirler, kırsal köylere göre daha iyi internet erişimine sahip olmuştur. Ancak son yıllarda kasıtlı altyapı yatırımları sayesinde bu fark daralmıştır. 2022 itibarıyla, kentsel nüfusun tahminen %92,5’i internet kullanıcısıyken, kırsal nüfusta bu oran %79,7’dir freedomhouse.org. Yaklaşık 13 puanlık bu fark önemli görünse de, geçmişe göre daha düşüktür (örneğin 2010’larda kırsalda çevrimiçi olanların oranı %40 civarındayken şehirlerde %70’in üzerindeydi). Günümüzde, kırsalda bile büyük bir çoğunluk internete erişebilmekte, özellikle mobil ağlar ve giderek artan şekilde büyük köylerde evlere kadar fiber altyapı sayesinde.

Başkent Minsk, internet bağlantısı açısından en iyi durumda olan yerdir: Minsk şehir sakinlerinin yaklaşık %95,2’si internet kullanmaktadır freedomhouse.org; bu oran neredeyse tam doygunluğa yakındır. Diğer bölgeler biraz geride kalmaktadır; örneğin, Hrodna (Grodno) bölgesinde internet kullanım oranı yaklaşık %91,3; en düşük oran ise başkenti çevreleyen kırsal Minsk bölgesindedir (%83,8) freedomhouse.org. Bu da, en az bağlı bölgenin bile nüfusunun beşte dördünden fazlasının internete erişimi olduğunu göstermektedir. Kentsel-kırsal ayrımı bazı demografik gruplarda daha belirgindir – özellikle yaşlılarda. Şehirlerde yaşlıların (65+) %53,4’ü 2021’de internet kullanıcısıydı, köylerde ise bu yaş grubunda oran %28,2’dir freedomhouse.org. Bu da, Belarus’taki dijital uçurumun büyük oranda yaş ve eğitim (dijital okuryazarlık) kaynaklı olduğunu, altyapı erişiminden ziyade bu faktörlere dayandığını göstermektedir.

Altyapı açısından bakıldığında, belli bir büyüklüğe sahip neredeyse her kasaba artık bağlantılıdır. Tüm ilçe merkezleri 2000’lerin sonlarından itibaren genişbant (ADSL ya da fiber) altyapısına kavuşmuştur en.wikipedia.org. Devam eden GPON fiber yayılımı, birkaç hanelik yerleşimlere bile yüksek hızlı kablolu internet getirmektedir telecomtalk.info. Kablo veya fiber genişbant olmayan köylerde ise 3G/4G mobil kapsama boşluğu doldurmaktadır – kırsal kullanıcılar genellikle mobil interneti akıllı telefonlarından veya 4G Wi-Fi yönlendiriciler üzerinden kullanmaktadır. Kalan sorunlardan biri, daha küçük köylerde sadece eski 3G hizmetinin olması veya kapsama zayıflığı nedeniyle düşük hızların yaşanmasıdır. Fakat artık 4G, nüfusun %99’unu kapsadığından freedomhouse.org, hücresel genişbant temel seviyede neredeyse evrensel hale gelmiştir.

Uygun fiyatlı internetin ülke genelinde yaygınlaşması, özellikle kırsal kullanıcılar için olumlu sonuçlar doğurmuştur. Belarus’ta internet tarifeleri gelire kıyasla oldukça düşüktür (bununla ilgili detaylar Dijital Kapsayıcılık başlığında işlenecek), bu da maliyetin birçok ülkeden daha az engel olduğu anlamına gelir. Özetle, şehir sakinleri halen en hızlı bağlantılardan (Minsk’in birçok mahallesinde gigabit fiber, şehirlerde birden fazla ISS seçeneği) faydalanırken, kırsalda yaşayanlar daha az seçeneğe (genellikle yalnızca Beltelecom ağı ve bir mobil sağlayıcı) ve biraz daha düşük hızlara sahip olabilmektedir. Yine de, şehirli ya da çiftçi olsun, hemen herkesin temel düzeyde internete erişimi mevcuttur. Geriye kalan erişim açıkları ise, devletin en küçük toplumlara bile genişbantı “evrenselleştirmeye” yönelik programlarıyla hızla kapanmaktadır.

Mobil İnternet Manzarası

Mobil internet, Belarus’taki bağlantının temel taşıdır; nüfusun %100’ünde ya da üstünde bir penetrasyona ulaşılmıştır freedomhouse.org. Bu, birçok Belaruslunun birden fazla SIM kart ya da mobil abonelik kullandığına işaret eder – iş/özel hatlarını ayıranlar veya yalnızca veri için ayrı SIM kullananlar için yaygındır. Mobil manzara, yaygın kapsama, artan hızlar ve nispeten uygun fiyatlı veri paketleriyle tanımlanır; tümü (MTS, A1, life:)) üç ana operatörün denetimindedir.

Ağ Kapsaması ve Teknoloji: Belarus, neredeyse evrensel mobil kapsama ulaşmış durumdadır. GSM (2G) ve 3G ağları ülkenin %98–99’undan fazlasını kapsar freedomhouse.org ve pratikte tüm yerleşimlerde ses/SMS hizmeti sunar. 2015’te beCloud altyapı paylaşım modeliyle başlatılan 4G LTE ağı ise hızla yayılmıştır. Nisan 2024 itibarıyla, 4G sinyalleri Belarus’un yüzölçümünün %93’ünü ve nüfusun %99’unu kapsamaktadır freedomhouse.org. Bu da, neredeyse her yerleşim yerinde 4G erişimi bulunduğu anlamına gelir; yalnızca çok uzak bölgelerde 3G’ye düşmektedir. Dikkat çekici şekilde, kapsama yüzölçümü yaklaşık iki yılda ~%83’ten %93’e yükselmiştir freedomhouse.org freedomhouse.org; bu, genellikle Çinli ekipman üreticilerinin desteğiyle yeni LTE baz istasyonlarının hızla kurulduğunu göstermektedir.

Tüm operatörler beCloud 4G ağını paylaşır ve bu ağ esas olarak Band 20 (800 MHz) ve Band 3 (1800 MHz) frekanslarında çalışır. Bu paylaşımlı ağ, MTS, A1 ve life:) abonesi olan herkese LTE hızında bağlantı sunar; böylece her bir operatörün ayrıca kule inşa etmesi gerekmez. Bu durumun maliyet avantajı olsa da, tüm operatörlerin 4G kapsama haritaları birbirinin aynısı olur (fark sadece fiyatlandırma ve müşteri hizmetlerinde belirir). Dezavantajı ise, eğer beCloud’da bir arıza yaşanır ya da hükümet beCloud ağı üzerinden bir kesinti emri verirse, tüm mobil sağlayıcıların 4G kullanıcıları aynı anda etkilenir – merkezi bir kontrol noktası oluşur.

Mobil Hızlar: Belarus’ta tipik mobil internet hızları küresel 4G standartlarına göre ortalama seviyede, ancak olağanüstü değil. 2023 yılı itibarıyla, ortalama mobil indirme hızı yaklaşık 12 Mbps idi freedomhouse.org. 2024 ortasına gelindiğinde bu ortalama benzerdi (yaklaşık 11.5 Mbps) freedomhouse.org, bu da kullanıcı tabanının doygunluğa ulaşmasıyla birlikte ya mütevazı iyileşmelerin ya da sabitlenmenin olduğunu gösteriyor. Şehirlerdeki zirve 4G hızları çok daha yüksek olabiliyor (ideal koşullarda onlarca Mbps’den 100 Mbps’ye kadar), ancak birçok kullanıcı, özellikle kalabalık hücrelerde veya kırsal alanlarda daha yavaş hızlar deneyimliyor. LTE’de yükleme hızları genellikle birkaç Mbps seviyesindedir. 4G’de gecikme Speedtest ölçümlerinde ortalama 30–50 milisaniye olup, çoğu uygulama için yeterlidir ancak fiber optik kadar düşük değildir. Belarus’ta mobil internetin, HD video akışı, sosyal medya ve VoIP için yeterince hızlı olduğuna dikkat etmek gerekir; ancak büyük dosya yüklemeleri veya ultra-HD akış gibi ağır uygulamalar için fiber bağlantılar hala daha iyidir.

5G’nin gelişi belirsizliğini korumaktadır. Minsk’te Huawei ekipmanı kullanılarak küçük pilot bölgeler test edilmiştir ancak 2024 itibarıyla ticari bir 5G hizmeti bulunmamaktadır freedomhouse.org. (Belarus’un siyasi durumu ve Ukrayna’daki rolü nedeniyle uygulanan) Batı yaptırımları Nokia veya Ericsson gibi şirketlerin 5G ekipmanı tedarik etmesini engellemiş, Çinli tedarikçiler bile finansman ve ihracat sorunlarıyla karşılaşmıştır. Ayrıca hükümetin 5G’ye yönelik “azalan ilgisi”, 4G kapasitesi hala yükseltilirken bunun için acil bir ekonomik ihtiyaç görmediklerini göstermektedir freedomhouse.org. Şimdilik, Belarus Avrupa’da 5G dağıtım takvimine sahip olmayan az sayıdaki ülkeden biridir. Bunun yerine operatörler 4G’yi geliştiriyor (örneğin, A1 ve diğerleri kırsal alanlarda 4G kapasitesini artırmak için 3G spektrumunu yeniden tahsis etmiştir frequencycheck.com).

Mobil İnternet Kullanımı: Çoğu Belaruslu internete her gün akıllı telefonları üzerinden erişiyor. 2023’te mobil cihazlar, Belarus’taki tüm web sayfası görüntülemelerinin yaklaşık %53’ünden sorumluydu; bilgisayarlardan gelen oran ise %47 idi statista.com. Sosyal medya, mesajlaşma (Telegram, Viber) ve haber takibi ağırlıklı olarak mobil veriyle gerçekleşiyor. Ortalama bir Belaruslu akıllı telefon kullanıcısı her yıl anlamlı derecede daha fazla veri tüketiyor; örneğin MTS, 4G kapsama alanı genişledikçe son yıllarda mobil veri trafiğinde iki haneli büyüme raporladı (2020’de %44 artış) freedomhouse.org. Ucuz veriyle (2022’de 2 GB mobil veri, aylık kişi başı GNI’nın yalnızca yaklaşık %0,62’sine mal oluyordu freedomhouse.org – uluslararası standartlara göre çok düşük bir oran), mobil internet maliyet açısından oldukça erişilebilirdir.

Tarifeler ve Fiyatlandırmalar: Belarus’ta mobil veri tarifeleri Avrupa’ya kıyasla ucuzdur. Sınırsız ya da yüksek kapasiteli paketler, mütevazı yerel maaşlarla karşılanabilecek fiyatlarda sunulmaktadır. Örneğin, 2023’te giriş seviyesi bir mobil internet paketi (birkaç GB) ayda sadece birkaç ABD doları olabiliyordu. Bu uygun fiyatlandırma, bağlantı oranını artırmak adına bilinçli bir politika tercihi olmuştur. Tüm operatörler, (hükümet kuralları gereğince) SIM kartı kaydı için pasaport kimliği istemektedir ve anonim ön ödemeli SIM’ler aslında bir seçenek değildir – her SIM, yetkililerin erişebileceği merkezi bir veritabanında bir pasaport kaydına bağlıdır freedomhouse.org. Buna rağmen, süreç oldukça basittir ve piyasada fiyatlandırmada sağlıklı bir rekabet vardır.

Özetle, Belarus’taki mobil internet ortamı yaygın kapsama alanı, devlet yönlendirmeli altyapı ve artan kullanım ile karakterizedir. Kablosuz teknolojide ön saflarda olmasa da (henüz 5G yok), ülke 4G’yi neredeyse herkesi çevrimiçi duruma getirmek için kullanmıştır. Mobil ağlar, sabit ağda kesintiler veya kasıtlı kapatmalar yaşandığında yedek olarak da hizmet eder – geçmişte yaşanan olaylarda, tüm mobil ağı kapatmak ekonomik açıdan daha maliyetli olduğundan önce sabit ağ kısıtlanmış, mobil ağ ise en son kısıtlanmıştır. Kırsal kullanıcılar ve ev ya da işyeri gözetiminden kaçınmak için hücresel veri kullananlar başta olmak üzere, mobil internet hayati önemini sürdürecektir.

Uydu İnterneti Mevcudiyeti ve “Gökyüzünden İzleme”

Belarus’ta uydu internet, bağlantı ortamının niş ve sıkı düzenlenmiş bir segmentidir. Güçlü kara ağları nedeniyle, uydu hizmetleri genel halk tarafından yaygın olarak kullanılmaz ve hükümet, sansür ve güvenlik endişeleri nedeniyle bağımsız uydu bağlantıları üzerinde sıkı kontroller uygular. Yine de, “gökyüzünden” bağlantı seçeneklerini – hem yerli uydu projeleri, hem de Starlink veya OneWeb gibi uluslararası sağlayıcılar dâhil – incelemek önemlidir.

Yerli Uydu Programları: Belarus, kendi iletişim uydusu olan Belintersat-1’i işletmektedir; bu, 2016’da Çin’le ortak bir proje olarak fırlatılan jeostatik bir uydudur (aynı zamanda ChinaSat-15 olarak da bilinir). Belintersat-1, 51.5°E yörüngesinden Avrupa, Afrika ve Asya’da uydu televizyon yayını ve geniş bant veri bağlantıları gibi hizmetler sunmaktadır hajun.info. Uydu, bir devlet kuruluşu (İletişim Bakanlığı’na bağlı Hassas Elektromekanik Fabrikası) tarafından yönetilmekte olup, Ulusal Uydu İletişim ve Yayıncılık Sistemi’nin bir parçasıdır hajun.info. Pratikte Belintersat’ın bant genişliği, vatandaşlar için perakende internetten ziyade, ağırlıklı olarak ticari TV yayını ve devlet kullanımı (askeri iletişim, kırsal devlet ofisleri vs.) için satılmaktadır. Örneğin, Belarus ordusu, kara ağlarının yedeği olarak sahada internet erişimi sağlamak amacıyla Belintersat-1’i kullanan mobil iletişim sistemleri geliştirmiştir hajun.info hajun.info.

Önemli bir ayrıntı, Belarus’un siviller için çift yönlü uydu internetini kısıtlamasıdır. Politika gereği, bireylerin ve şirketlerin yalnızca tek yönlü uydu hizmetleri (yani uydu TV’si veya tek yönlü veri akışları) kullanmasına izin verilmektedir – kullanıcıdan giden internet trafiği kara ağları ve devletin kontrol ettiği geçitler üzerinden geçmek zorundadır hajun.info. Çift yönlü uydu terminalleri (hem gönderip hem alabilen VSAT’lar) özel izne tabidir ve esasen askeri, bazı devlet kurumları ve yabancı elçiliklerle sınırlıdır hajun.info. Bu, Belarus’ta sıradan bir vatandaşın bağımsız erişim için doğrudan bir uyduya bağlantı kuracak şekilde çanak anten kurmasının yasal olmadığı anlamına gelir; çünkü bu, hükümet gözetimini atlatmak olurdu ve yetkililer izinsiz uydu uplink’lerini aktif olarak tespit edip cezalandırmaktadır hajun.info hajun.info. Devlete ait radyo-frekans izleme merkezi (BelGIE)’nin “iki yönlü uydu internetinin yasa dışı kullanıcılarını” tespit edebildiği ve insanlar için bu tür girişimler nedeniyle para cezası verdiği bildirilmektedir hajun.info. En uzak bölgelerden bile olsa, sivil internet trafiğinin tamamının resmi teleport üzerinden “Belarus’ta karaya çıkması” ve yine devletin kontrol ettiği kara ağıyla ülke dışına çıkarılması gerekmektedir (böylece sansür/filtreleme uygulanır) hajun.info.

Özetle, Belarus internet trafiğinin tamamını, uydu bile devrede olsa, sıkı şekilde kontrol ettiği kara altyapısından geçirir. Örneğin kırsalda bir internet kullanıcısı verileri almak için çanak anten kullanabilir, ancak göndereceği verileri bir telefon hattı veya hücresel ağ üzerinden ulusal geçide iletmek zorundadır; doğrudan uyduya gönderemez. Bu politika, birçok ülkedeki serbest uydu genişbantı kullanımıyla büyük bir tezat oluşturmaktadır.

Starlink ve OneWeb: Yukarıdaki kısıtlamalar göz önüne alındığında, SpaceX’in Starlink ve Birleşik Krallık destekli OneWeb gibi yeni alçak dünya yörüngesi (LEO) uydu takımyıldızlarının Beyaz Rusya’da esasen mevcut olmaması şaşırtıcı değildir. Starlink dünya genelinde hızla yayılırken, Beyaz Rusya (müttefiki Rusya gibi) bunu kabul etme niyeti göstermemiştir. 2025 itibariyle, Starlink’in resmi hizmet haritaları Beyaz Rusya’yı kapsamamaktadır ve şirket Beyaz Rusya’da hizmet başlatma niyetini “belirtmemiştir” (bu durum Çin, İran, Kuzey Kore, Rusya gibi kontrolü sıkı devletler için de geçerlidir) zerohedge.com. Başka bir deyişle, Beyaz Rusyalılar mevcut koşullarda Starlink terminalini yasal olarak satın alamaz veya çalıştıramaz. Birini kaçak şekilde getirip kullanmak, Beyaz Rusya yasalarını ihlal eder ve muhtemelen devletin uygulama araçları tarafından tespit edilir. Hükümetin görüşü, kontrolsüz uydu internetinin ülke güvenliği ve sansür açısından tehdit oluşturduğudur; çünkü yer tabanlı ağlara kıyasla kolayca kapatılamaz veya gözetlenemez zerohedge.com zerohedge.com. OneWeb için de benzer bir durum söz konusu: Beyaz Rusya’da OneWeb’in resmi bir satıcısı ya da yer istasyonu yoktur ve OneWeb’in lansmanları daha önce Rus roketlerine bağlı olduğu için (Ukrayna savaşı nedeniyle durdurulmuştur), Beyaz Rusya da bu hizmetle bağlantı kurmamıştır.

2020–2021 yıllarındaki Beyaz Rusya protestoları ve daha sonra Rusya’nın Ukrayna savaşı sürecinde birçok aktivist uydu internetinin (Starlink gibi) erişim engellerini aşmak için kullanılmasını tartıştı. Ancak pratikte Starlink Beyaz Rusya’da konuşlandırılmadı. Hükümetin bu tür cihazlara yönelik önleyici yasal yasağı ve yüksek cezalandırma riski, şu ana kadar anlamlı bir kullanımın önüne geçti.

Eski Nesil Uydu İnternet Seçenekleri: LEO takımyıldızlarından önce tek uydu internet seçenekleri geleneksel jeosenkron VSAT hizmetleriydi. Bunlar genellikle uluslararası uydu operatörleri tarafından sağlanır (ör. Intersputnik, Eutelsat, Intelsat’ın Beyaz Rusya’yı kapsayan uyduları) ve bir anten ile verici/alıcıya ihtiyaç duyar. Bu hizmetler teknik olarak mevcuttur – örneğin bazı şirketler Beyaz Rusya’da VSAT bağlantısı sağladıklarını durum bazında ilan etmektedir globaltt.com. Ancak yine lisans gereklilikleri nedeniyle, bir Beyaz Rusya vatandaşı veya işletmesinin bir VSAT bağlantısı kurmak için hükümet onayı alması (ve muhtemelen Beltelecom veya lisanslı bir tedarikçiyle çalışması) gerekir. Maliyetler de ortalama tüketici için oldukça yüksektir (ekipman ve aylık ücretler yerel gelirlere göre çok pahalıdır). Dolayısıyla, Beyaz Rusya’da uydu internetinin fiili kullanıcı sayısı çok küçüktür – muhtemelen yalnızca uzak sanayi tesisleri (ör. bazı boru hatları, çıkarım alanları), diplomatik misyonlar veya hayati altyapı için acil yedek hat olarak kullanılır.

Gözetim İçin Uydu?: “Gökyüzünden izlemek” ifadesi uyduların gözetim amaçlı kullanımına da işaret etmektedir. Doğrudan internet erişimi olmasa da, Beyaz Rusya’nın Rusya ve Çin’le uydu gözetimi konusunda işbirliği yaptığını ve yönetimin “egemen” uydu iletişim çözümlerini (Başkan Lukaşenka’ya gösterilen sözde “Beyaz Rusya’nın Starlink’i” aslında Belintersat-1 üzerinden bağlantı kuran seyyar bir komuta merkeziydi) değerlendirdiğini belirtmek gerekir hajun.info hajun.info. Bu çabaların ardındaki amaç vatandaşlara açık internet sunmak değil, savaş veya iç huzursuzluk durumunda bağımsız ama kontrol edilen iletişim kanallarına sahip olmaktır.

Özetle, uydu interneti Beyaz Rusya’da hâlâ sınırlı ve marjinaldir. Uydu genişbantının kırsal bölgelerde durumu değiştirdiği dünyanın bazı yerlerinin aksine, Beyaz Rusya’da yönetim fiber ve mobil ağları her yere ulaştırmayı ve ağ geçitleri üzerindeki kontrolü tıkız tutmayı tercih etmektedir. Dramatik bir siyasi değişim olmadıkça, Starlink gibi hizmetler Beyaz Rusya semalarında olmayacak ve halk yer tabanlı bağlantılara güvenmeye devam edecektir.

Teknik Performans: Hız, Kapsama Alanı ve Gecikme

Beyaz Rusya’nın internet performansı, modern altyapısını yansıtmaktadır. Ülkedeki bağlantının önemli teknik yönlerini burada özetliyoruz:

• Bant Genişliği (Hız): Beyaz Rusya’da sabit genişbant hızları, fiber altyapısı sayesinde oldukça yüksektir. 2023 başı itibariyle medyan sabit indirme hızı yaklaşık 53,4 Mbps idi ve 2024’te 63 Mbps’ye yükseldi freedomhouse.org freedomhouse.org. Birçok şehirli fiber kullanıcısı çok daha yüksek tepe hızlara ulaşabilmektedir (100 Mbps, 200 Mbps ya da gigabit tarifeler Beltelecom ve A1’de mevcut). Sabit genişbant abonelerinin yarısından fazlası 100 Mbps ve üzeri paketleri tercih etmektedir telecomtalk.info. GPON fiberde yükleme hızları genellikle simetrik veya buna çok yakındır (ör. 100/50 Mbps paketler). Mobilde ise, medyan indirme hızları 11–12 Mbps civarındadır freedomhouse.org freedomhouse.org; bu, sıradan kullanım için yeterlidir. LTE hızları çok değişkendir: yoğun olmayan alanlarda 30–50 Mbps alınabilirken, kalabalık hücrelerde veya 3G’ye düşüşte sadece birkaç Mbps olabilir. Her yıl hem mobil hem sabit hızlar altyapı yatırımlarıyla artmaya devam etmektedir freedomhouse.org.
• Kapsama ve Güvenilirlik: Önceki bölümlerde detaylandığı üzere, hem kablolu hem kablosuz ağlarda kapsama oldukça geniştir. Neredeyse tüm şehir, kasaba ve büyük köylerde sabit genişbant erişimi (fiber olmasa da en azından ADSL ya da kablo) mümkündür. Mobil ağ kapsaması ise temel hizmet için neredeyse evrenseldir ve uzak bölgelerde 3G/EDGE dikkate alındığında internet için de fiilen evrenseldir. Omurga ağlarının güvenilirliği genel olarak iyidir – Beyaz Rusya, büyük şehirlerini birbirine bağlayan gelişmiş bir ulusal fiber halkasına sahiptir, bu da yedeklilik sağlar. Ancak, güvenilirlik sorunları teknik arızalardan değil, kasıtlı hükümet müdahalelerinden (politik olaylarda yavaşlatma veya kapanmalar, sonraki bölümde değineceğiz) kaynaklanır. Elektrik kesintileri veya eskiyen altyapı, Beltelecom’un sürekli modernizasyonu sayesinde daha nadir görülür. Yine de, kırsalın son kilometre altyapısı daha dayanıksız olabilir: bazı uzak DSL kullanıcıları hat kesintileri veya yavaşlamalar yaşayabilir. Ayrıca mobil ağlar, büyük kalabalıklar ya da herkesin VPN’e yöneldiği bilgi karartmalarında zorlanabilir.
• Gecikme: Yurtiçi ve yakın yurt dışı trafiği için gecikme oldukça düşüktür. Minsk’teki bir kullanıcı, Minsk ya da Moskova’daki bir sunucuya ping attığında ~10–30 ms arasında yanıt süresi görebilir. Frankfurt veya Londra’ya bile doğrudan fiber yollar sayesinde 40–70 ms civarında ping alınabilir. Speedtest’in 2023’te belirttiği medyan gecikme sabit genişbantta yaklaşık 21 ms idi (metinde doğrudan referans yok ama bu hızlar için tipiktir). Mobilde, 4G’de gecikme genellikle ~40–60 ms arasıdır, 3G’de ise 100 ms ve üzerindedir. Uydu bağlantılarında ise gecikme çok yüksektir: jeosenkron uydu interneti iki yönlüde ~600–700 ms gecikmeye sahiptir ve gerçek zamanlı uygulamalarda pratik değildir. (Starlink gibi LEO uydular ~20–50 ms sunardı ama bunlar zaten Beyaz Rusya’da yok). Kısacası, tipik Beyaz Rusya’lı internet kullanıcıları gelişmiş ağlarla kıyaslanabilir gecikme değerleriyle – video görüşmeleri, online oyunlar (hızlı oyunlar için kablolu tercih edilir) ve bulut hizmetlerini rahatça kullanabilir.
• Kapasite ve Yavaşlatma: Beyaz Rusya omurgasında yüksek kapasite bulunur (komşulara çoklu 100 Gbit/s bağlantı) en.wikipedia.org ve içeride fiber ağlar trafiği iyi yönetir. Yerel erişim ağları (ör. GPON) bir paylaşımlı kullanım oranına sahip olsa da, çoğu zaman vaat edilen hızları sunar. Mobilde, kalabalık alanlarda kapasite sıkıntısı yaşanabilir; ancak operatörler daha fazla baz istasyonu ve frekans bandı ekledi. Politik açıdan hassas zamanlarda, bazı hizmetlerin yavaşlatılması ya da erişim zorluğu kullanıcılar tarafından raporlanmıştır (aşağıda sansür bölümünde daha fazla), bu da kasıtlı yavaşlatmaya işaret etmektedir. Mesela, 2020’de yetkililer zaman zaman protestocuların iletişimini engellemek için mobil veri hızını sınırladı veya belirli bölgelerde tamamen devre dışı bıraktı freedomhouse.org freedomhouse.org.

Sonuç olarak, Beyaz Rusya’nın interneti teknik açıdan güçlüdür: hızlı ve yaygın olup fiber yaygınlığı ve mobil kapsama gibi ana göstergelerde birçok AB ülkesiyle yarışır. Sıradan kullanıcılar HD video izleyebilir, görüntülü görüşme yapabilir ve modern internet hizmetlerini büyük sorunlar olmadan kullanabilirler. Ana performans sorunları teknolojiden değil, politika kaynaklı engellerden ve zaman zaman uygulanan kapanmalardan kaynaklanmaktadır.

Devlet Kontrolü, Sansür ve Gözetim

Belarus’un internetine dair hiçbir analiz, devlet kontrolünün ağır elini incelemeden tamamlanamaz. Başkan Aleksandr Lukaşenko’nun otoriter rejimi altında, devlet internet altyapısı ve içeriği üzerinde sıkı bir hakimiyet sürdürmektedir. Bu durum çeşitli şekillerde kendini gösterir: ana ağların sahipliği, sansür için yasal ve teknik mekanizmalar, çevrimiçi etkinliğin gözetimi ve siyasi nedenlerle zaman zaman bağlantının kesintiye uğratılması.

Devlet Tekeli ve Dar Boğazlar: Belarus hükümeti kritik internet altyapısının ya sahibidir ya da doğrudan kontrol eder. En büyük telekomünikasyon şirketi olan Beltelecom devlete aittir ve “diğer tüm ISS’lerin bağlı olduğu” omurga ağı işletmektedir freedomhouse.org. Ulusal Trafik Değişim Merkezi (NTEC) – başkanlık Operasyon ve Analiz Merkezi’ne (OAC) bağlı bir kuruluş – ve Beltelecom, ulusal sınırdan geçen internet trafiğini yönetmesine izin verilen tek iki kuruluştur freedomhouse.org. Pratikte, NTEC yerel peering için iç internet değişim noktası BY-IX’i işletirken, Beltelecom uluslararası ağ geçitlerini yönetir. Bu, tüm uluslararası internet trafiğinin (web istekleri, e-postalar, vb.) bu iki kurumun kontrol ettiği ekipmanlardan geçmek zorunda olduğu anlamına gelir ve yetkililere bağlantıları filtreleme, yavaşlatma veya diledikleri zaman kesme teknik imkânı tanır freedomhouse.org. Bağımsız ISS’ler (İnternet Servis Sağlayıcıları) otonom yönlendirme yapamazlar – Beltelecom veya NTEC’ten bant genişliği satın alırlar, dolayısıyla bu kurumlar kapandığında herkes çevrimdışıdır.

İnternet Kesintileri: Belaruslu yetkililer, kriz zamanlarında internet bağlantısı üzerinde “şalteri indirme” iradesi gösterdiler. Özellikle, Ağustos 2020’deki başkanlık seçimi (geniş çapta hileli kabul edilen) ve ardından gelen kitlesel protestolar sırasında hükümet, seçim gecesinden itibaren ülke çapında yaklaşık 61 saat süren neredeyse tam bir internet kesintisi başlattı freedomhouse.org. Bu, mobil veri, çoğu web sitesi ve hatta VPN’ler dahil olmak üzere Belarus’u neredeyse küresel internetten izole eden kapsamlı bir kesintiydi. Sonrasında, 2020 sonlarında yerelleştirilmiş ve aralıklı kesintiler de özellikle pazar günleri büyük protesto yürüyüşlerinin olduğu zamanlarda uygulandı freedomhouse.org. Raporlarda hükümetin protesto alanlarında koordinasyonu bozmak amacıyla mobil internet sinyallerini engellediği belirtildi freedomhouse.org. Bu uygulamalar Belarus için emsalsizdi ve başka otoriter rejimlerde görülen taktiklere benzer yeni bir kontrol düzeyine işaret etti. 2021’de rejim bir adım daha ileri giderek Telekom Yasası’nı hükümete ağları kapatma veya sınırlandırma yetkisini açıkça tanıyacak şekilde değiştirdi ve bunu da ulusal güvenlik gerekçesiyle yaptı freedomhouse.org. Bu yasal altyapı gelecekteki internet kesintilerini fiilen meşrulaştırıyor. 2022–2023’te ülke çapında kesinti görülmedi (2020 protestoları kadar büyük olaylar yaşanmadı), ancak hâlâ bazı vakalar yaşandı – örneğin, Ağustos 2023’te Rusya bağlantılı Wagner paralı askerleri Belarus’tayken, kampları yakınında yerel mobil internet kesintileri raporlandı freedomhouse.org. Ve 2023 Aralık sonunda yetkililer, muhalif bir liderin çevrimiçi konuşması sırasında kısa süreliğine YouTube’a erişimi engelledi freedomhouse.org. Kısacası, hükümet hem teknik hem de yasal olarak internet bağlantısını kısmen veya tamamen kesme yetkisine sahip ve bunu siyasi olarak hassas dönemlerde kullandı.

Web Site Engellemeleri ve İçerik Sansürü: Günlük olarak Belarus, çevrimiçi içerik üzerinde yaygın sansür uygulamaktadır. Hükümet, ISS’lerin engellemek zorunda olduğu geniş çaplı bir kara liste tutmaktadır. 2022 sonunda, Belarus’ta 10.000’den fazla web sitesi engellendi freedomhouse.org – bu sayı 2023 boyunca en az 2.000 daha arttı freedomhouse.org. Bunlar sadece aşırılıkçı veya yasadışı içerikleri değil, bağımsız medya kuruluşlarının neredeyse tümü, muhalif haber siteleri, insan hakları kuruluşlarının siteleri ve pek çok yabancı haber servisini içeriyor. Örneğin, ülkenin en popüler haber portalı olan TUT.by 2021’de engellendi ve ardından “aşırılıkçı” ilan edildi; böylece 3,3 milyon günlük kullanıcısına ulaşamadı freedomhouse.org. Onun devamı olan (sürgünde yönetilen) Zerkalo.io da anında engellendi freedomhouse.org. Tüm büyük bağımsız haber siteleri artık ya engellenmiş ya da sürgüne zorlanmış durumdadır; ülke içinde erişilebilen başlıca apolitik site Onliner.by gibi birkaç sayfa kalmıştır freedomhouse.org. Yetkililer muhalefetle sadece dolaylı olarak ilişkili siteleri bile engellemiştir – örneğin 2023’te fotoğraf paylaşım sitesi Flickr ve büyük bir Belarusça dijital kütüphane, rejimin anlatısına aykırı içerik barındırdığından şüphelenilerek engellendi freedomhouse.org. Ek olarak, birçok sosyal medya sayfası ve Telegram kanalı “aşırılıkçı” ilan edilerek vatandaşların onlara abone olması ya da okuması suç sayılmaktadır. Engellenen sitelerin tam listesi gizli tutulmakta (bu da başlı başına kısıtlı bilgi statüsünde), sansür kararları ise genellikle Medya Yasası kapsamında “ulusal güvenliğe tehdit” gerekçesiyle alınmaktadır freedomhouse.org.

Bu engellemeleri uygulamak için Belarus, ISS ve omurga seviyesinde derin paket incelemesi (DPI) ve filtreleme teknolojileri kullanmaktadır. Mart 2022’de Beltelecom, “kullanıcıların internet kaynaklarına ziyaretlerini toplamak, saklamak ve internet kaynaklarını engellemek” amacıyla 4 milyon dolarlık yeni donanım/yazılım yatırımı için bir ihale açtı freedomhouse.org. Bu durum sansür altyapısına sürekli yatırım yapıldığını gösteriyor. Belarus’un, bu yetenekleri geliştirmek için (kendi kapsamlı engelleme rejimini uygulayan) Rusya’dan teknik yardım aldığı bildiriliyor freedomhouse.org. Sonuç olarak, engellenmiş içeriğe erişmek çoğunlukla çevrimiçi sansürü aşma araçları (VPN, Tor, proxy sunucuları) gerektiriyor.

Sansürü Aşmaya Yönelik Baskı: Doğal olarak, birçok Belaruslu sansürü aşmak için Sanal Özel Ağlar’a (VPN’ler) ve anonimleştirme araçlarına yöneldi. Hükümet, VPN ve Tor’u engellemek veya kısıtlamak amacıyla karşı adımlar attı. Hatta 2015’ten beri VPN veya Tor’un yasa dışı kullanımı yasaklandı freedomhouse.org, fakat yıllarca uygulanmadı. Ancak 2020’den sonra rejim bu araçları hedef almaya başladı. 2020’de popüler proxy aracı Psiphon engellendi freedomhouse.org. 2023–2024’e gelindiğinde, VPN kullanımını daha geniş kapsamda sınırlandırmak için trafik filtreleme planları yapılmaya başlandı freedomhouse.org. Mayıs 2024’te sürgündeki bir muhalif grup güvenli bir çevrimiçi platformda “alternatif seçim” düzenlediğinde, hükümet en az dört büyük VPN servisinin (Psiphon, Turbo VPN, TunnelBear ve HUB VPN) engellenmesiyle yanıt verdi ve insanların çevrimiçi oy vermesini engelledi freedomhouse.org freedomhouse.org. Bu kedi-fare oyunu, ortalama bir Belaruslu için açık internete erişim araçlarının giderek azaldığı anlamına geliyor. Tor da hedef alınıyor; %100 etkili olmasa da DPI tabanlı teknikler zaman zaman Tor bağlantısını zorlaştırabiliyor. Ayrıca, “yasadışı” sansürü aşma tavsiyesi vermeye yasal cezalar getirildi.

Gözetim ve Mahremiyet: Belarus, telekomünikasyon üzerinde geniş kapsamlı bir gözetim rejimi uygulamaktadır. Yasa gereği, tüm telekom operatörleri SORM (Operatif Araştırma Faaliyetleri Sistemi) ekipmanı kullanmak zorundadır; bu aslen Rusya’ya ait bir sistemdir ve kolluk kuvvetleri (özellikle Belarus KGB’si ve OAC) için telefon ve internet iletişiminin gerçek zamanlı dinlenmesine olanak tanır freedomhouse.org. Cumhurbaşkanlığı’na bağlı Operasyonlar ve Analiz Merkezi (OAC) – başlangıçta KGB’nin bir alt birimiydi – internet gözetimini denetler ve internet servis sağlayıcılarının veri toplama uyumluluğu üzerinde yetkiye sahiptir freedomhouse.org. Tüm internet ve telefon sağlayıcıları, kullanıcı verilerini saklamak ve yetkililere yardımcı olmak zorundadır. Belirtildiği gibi, SIM kart kaydı zorunludur: bir SIM satın almak için pasaport gösterilmelidir ve bu pasaport bilgisi İçişleri Bakanlığı ve güvenlik servislerinin erişebildiği elektronik bir veritabanına girilir freedomhouse.org. Bu durum, anonim mobil erişimi ortadan kaldırır. Ayrıca, siber kafeler veya oteller gibi halka açık Wi-Fi noktalarının da internet erişimi vermeden önce kullanıcıları tanımlaması gerekmektedir (genellikle pasaport veya SMS kodu ile).

Ağ seviyesinde, hükümet sosyal medya ve mesajlaşmayı yoğun biçimde gözetler. 2020 protestolarının ardından binlerce kişi çevrimiçi paylaşımları veya özel sohbet mesajları nedeniyle tutuklandı. Güvenlik servisleri muhalif Telegram sohbetlerine sızdı ve anonim çevrimiçi etkinliği gerçek kimliklerle ilişkilendirmek için IMSI yakalayıcıları ve başka yollar kullandı. Rejim ayrıca gözaltına aldığı aktivistlere akıllı telefonlarını ve sosyal medya hesaplarını zorla açtırmak, ardından rehber listesini çıkararak gözetim ağını genişletmek gibi yıldırıcı taktikler de kullanıyor. “Büyük Birader” Belarus internetinde çok belirgindir – Freedom House, Belarus’u sürekli olarak internet özgürlüğü konusunda “Özgür Değil” olarak sınıflandırmakta, yaygın gözetim ve çevrimiçi muhalefete yönelik sert yaptırımlar olduğuna dikkat çekmektedir.

Özellikle, çevrimiçi içerik geniş yasalarla suç sayılabiliyor. Birçok blog yazarı ve çevrimiçi gazeteci, sadece YouTube veya Telegram’da yaptıkları paylaşımlar nedeniyle, “aşırılıkçılık” ya da “cumhurbaşkanına hakaret” gibi suçlamalarla hapse atıldı freedomhouse.org freedomhouse.org. Sıradan vatandaşlar, hükümet karşıtı kabul edilen sosyal medya yorumları nedeniyle çok yıllık hapis cezaları aldı. Siyasi konuları çevrimiçi tartışanların çoğu bunu takma isimlerle ve (mümkünse) VPN/Tor kullanarak yapıyor, ancak yine de kimlik ifşası riski mevcut. Aşırı bir örnekte, hükümet sadece bir muhalif blog yazarı (Nexta’dan Roman Protasevich) tutuklamak için 2021’de bir yolcu uçağını rotasından saptırdı – ki kendisi o sırada Belarus’ta bile değildi. Bu durum, rejimin çevrimiçi aktivistleri yakalamak için ne kadar ileri gidebileceğini gösteriyor bbc.com.

Kontrol Hakkında Sonuç: Belarus hükümeti, “sınırlar içinde bir internet” inşa etti – yüksek kaliteli altyapı ile bilgi ve hizmetlerin sunulabildiği, ancak tamamen gözetlenen ve filtreli bir ortam. “Gökyüzünden izlemek” deyimi uydu teknolojileri için olduğu kadar, hükümetin siber uzay üzerindeki dikkatli gözü için de geçerli. Gerek teknik yollarla (devlet ISS tekeli, DPI filtreleme, kill switch) gerek yasal yollarla (belirsiz aşırılık yasaları, zorunlu veri saklama), devlet Belarus’un dijital dünyasında her yerde. Bu durum, güçlü altyapının bazı faydalarını doğrudan bastırıyor: örneğin bulut hizmetleri ve yabancı siteler keyfi biçimde engellenebiliyor, girişimciler veya araştırmacılar için önemli kaynaklar erişilemez olabiliyor. Buna rağmen, Belarus halkı haber almak ve iletişim kurmak için yaratıcılığını korudu (örneğin Telegram, merkeziyetsiz altyapısı sayesinde hatta 2020’de tümüyle engellenmesi güç olan bir can simidi olmayı sürdürdü).

Dijital Kapsayıcılık ve Dijital Uçurum

Belarus’ta dijital kapsayıcılık, gelişen erişimin sosyal ve kuşaksal ayrımlarla dengelendiği bir hikaye. Ülkenin altyapıyı genişletme ve internet fiyatlarını düşük tutma yönündeki kararlı çabaları, klasik şehir-kırsal veya zengin-fakir dijital uçurumunu büyük ölçüde kapattı; ancak yaş, dil ve kullanım kalitesi açısından farklılıklar sürüyor.

Olumlu tarafından bakılırsa, internet erişimi hemen her toplumsal kesim için erişilebilir ve karşılanabilir durumda. ITU’nun fiyat kıyaslamalarına göre, 2022 itibariyle Belarus’ta asgari bir internet paketinin maliyeti dünyanın en düşük seviyeleri arasında: örneğin 2 GB mobil veri, kişi başına GSYİH’nın sadece %0,62’si; 5 GB sabit geniş bant planı ise yaklaşık %0,73’ü seviyesinde freedomhouse.org. Bu rakamlar BM’nin karşılanabilirlik hedefini geçiyor ve Belarus’u ucuz internette en üst sıralara taşıyor. Mutlak olarak, 10-15 ABD doları aylık ücretle (veya yerel gelir düzeylerine rağmen ulaşılabilir fiyata) 200 Mbps veya daha hızlı bir ev geniş bant bağlantısı almak mümkün. Düşük tarifeler, devlet politikası (hükümet, çoğu zaman devlet işletmesi Beltelecom’a fiyatları baskılaması yönünde baskı yapar) ve kâr odaklı rekabetin bazı alanlarda eksikliğinin bir sonucudur. Bunun faydası, düşük gelirli haneler, öğrenciler ve uzak bölgelerdeki halkın da en azından bir miktar internet erişimini karşılayabilmesi. Ayrıca, çeşitli kamu kurumları (kütüphaneler, okullar gibi) bağlantılı ve ortak erişim noktaları sağlıyor.

Şehir-kır ayrımı altyapı yatırımları sayesinde önemli ölçüde azaldı. Belirtildiği gibi, kırsal nüfusun %80’i çevrimiçi freedomhouse.org, bu da şehir dışındaki bölgelerde de temel kapsayıcılığın sağlandığı anlamına geliyor. Köy kütüphanelerinde Wi-Fi kurulması, postanelerde ortak internet noktaları açılması ve gezici internet kiosklarının hayata geçirilmesi gibi projeler katkı sağladı. Devam eden kırsal fiber altyapı çalışmaları, köy halkının ikinci sınıf bağlantıya mahkûm olmamasını sağlıyor. Ancak, halen bir kalite farkı var: Şehirli kullanıcılar en hızlı fibra ve birden fazla sağlayıcıyla hizmet alabiliyor; kırsalda ise genellikle tek bir seçenek (çoğunlukla eski bir DSL hattı veya zayıf bir mobil sinyal) mevcut. Hükümetin devlet programları, “küçük yerleşim yerleri de dâhil olmak üzere” hizmetlerin artırılması gereğine açıkça işaret ediyor telecomtalk.info.

Bugün daha belirgin dijital uçurum, yaş ve dil bazında ortaya çıkıyor. Genç Belarusluların (50 yaş altı) internet kullanımı çok yüksek, 40 yaş altı grubunda neredeyse evrensel düzeyde. Yaşlılarda ve özellikle kırsalda ise kullanım düşük. Örneğin, 2021 itibariyle, kırsal kesimdeki 65+ yaşlıların sadece %28’i freedomhouse.org çevrimiçiyken, şehirde bu oran %53. Bu rakamlar artsa da gençlerin çok gerisinde. STK’lar ve zaman zaman devlet, yaşlılara yönelik dijital okuryazarlık kursları (ör. toplum merkezlerinde bilgisayar eğitimi) sunuyor, ancak ilerleme yavaş. Bu kuşak farkı, kritik e-devlet hizmetleri ve bilgilerin en kırılgan gruplara (emekliler) yardımsız ulaşmasını engelliyor.

Bir diğer önemli unsur, anadil ve yerel içerik. Belarusya interneti (“Bynet” olarak da adlandırılır) tarihsel olarak Rusça içerik ağırlıklıdır; Belarusça içerik daha azdır. Dijital kapsayıcılık savunucuları, Belarusça konuşanların (genellikle muhalif veya batı bölgelerinde yaşayanlar) çevrimiçi kaynaklara daha az erişimi olduğunu, hatta hükümetin muhalif gördüğü bazı Belarusça siteleri de engellediğini belirtiyorlar freedomhouse.org. Bu durum kültürel bir dijital uçurum oluşmasına yol açıyor. Yine de sosyal medya ve mesajlaşma uygulamaları, (VPN ile erişildiğinde) kullanıcıların iki dilde özgürce içerik üretmesine olanak sağlayarak bu uçurumun kısmen kapanmasına yardımcı oluyor.

Cinsiyet açısından Belarus’ta ilginç bir şekilde kadınların internet kullanım oranı erkeklerden biraz daha yüksek. 2022’de 16-72 yaş arası kadınların %89,5’i internet kullanıcısıydı, bu oran erkeklerden ve Avrupa kadın ortalamasından da yüksekti freedomhouse.org. Bu durum, mevcut uçurumların kadınların temel erişimini olumsuz etkilemediğini gösteriyor; Belaruslu kadınlar çevrimiçinde çok aktif (sosyal medya kullanımında kadınlar %56’dan fazla pay sahibi) datareportal.com. Bunun nedenleri demografik (kadın nüfusu daha fazla, göç eden teknoloji çalışanlarının birçoğu erkekti) veya sosyal olabilir (kadınlar evde çocukların eğitimi ve dolayısıyla internet kullanımı konusunda yönlendirici oluyor). Her halükarda, internet erişiminde cinsiyet eşitliği büyük ölçüde sağlanmış görünüyor.

Belarus, tüm vatandaşları kapsama hedefiyle e-devlet ve e-hizmetler konusunda da kendisiyle övünüyor. Birçok devlet hizmeti (fatura ödeme, vergi, tıbbi kayıtlara erişim vb.) çevrimiçi portallarla sunuluyor. Bu hizmetlerin kullanımı şehirlerde ve gençler arasında yüksek; ancak dijital kapsayıcılık çabaları kırsaldakilerin bunlardan faydalanmasını da amaçlıyor. Örneğin bazı kırsal idari merkezlerde, memurların yerinde destek verdiği “tek nokta” kioskları bulunuyor.

Cihazlarda dijital uçurum: Geriye kalan bir faktör ise cihaz kalitesi ve erişimdir. Cep telefonları yaygın olmasına rağmen (yüzde 100’ün çok üzerinde mobil penetrasyonu var, yani neredeyse herkesin cep telefonu var freedomhouse.org), bunların hepsi akıllı telefon değil; özellikle yaşlı veya yoksul gruplar arasında bu durum daha belirgindir. Ancak, ucuz Android akıllı telefonların piyasayı doldurmasıyla bu durum dahi hızla değişmektedir. Ev kullanımı için, herkes modern bir bilgisayar alacak durumda değildir; pek çok hane interneti yalnızca akıllı telefonla kullanmaktadır. Bu da internetin derinlemesine kullanımını kısıtlayabilir (örneğin sadece telefonla ödev yapmak ya da iş yürütmek daha zordur). Okullara bilgisayar koymak ve uygun fiyatlı tabletler sunmak için yürütülen programlar da kapsayıcı stratejinin bir parçasıdır. Bazı telekom sağlayıcıları, ailelerin bilgisayar veya akıllı TV almasını kolaylaştıran taksit planları sunmuştur.

Toplum ve Engelli Kapsayıcılığı: Engelli bireyler, Belarus’ta birçok web sitesi ve hizmetin erişilebilirlik açısından tam optimize edilmemiş olması nedeniyle ICT’ye erişimde zorluklarla karşılaşmaktadır (örneğin ekran okuyucular için optimize edilmemiştir). Web erişilebilirliğini geliştirmek ve engelli kullanıcılar için özel eğitimler vermek adına bazı girişimler (çoğunlukla sivil toplum kuruluşları tarafından) olmuştur. Devlete bağlı Beltelecom zaman zaman bazı gruplara (ör. gaziler ya da engelliler) yönelik indirimler veya özel tarifeler sunmaktadır.

Sonuç olarak, Belarus erişim anlamında temel dijital kapsayıcılığı büyük ölçüde başarmıştır – nüfusun çoğunluğu, farklı bölge ve cinsiyetlerden insanlar makul maliyetlerle çevrimiçi olabilmektedir. Kalan uçurumlar daha çok etkin kullanım ile ilgilidir: Yaşlı, kırsal veya daha az eğitimli vatandaşlar, evlerine bağlantı olsa bile internetin tüm faydalarından yararlanamayabiliyor. Devam eden zorluk, bu grupları eğitim ve yerel içerik yoluyla dijital topluma dahil etmek, bir yandan da Belarus’un kurduğu uygun maliyetli yapıyı ve altyapıyı korumaktır. Ne yazık ki, sansür ve politik baskı ortamı aynı zamanda bir “bilgi uçurumuna” yol açıyor; birçok insanın bağımsız bilgiye ulaşması engelleniyor ve bu da internetin güçlendirici potansiyelini sınırlıyor. Yani Belarus’ta dijital kapsayıcılığın bir siyasi boyutu da var: Gerçek kapsayıcılık, sadece devlet onaylı internete erişimi değil, özgür ve açık internete erişimi de gerektirir ki, bu hedef şu anda rejim tarafından kısıtlanıyor.

Son Gelişmeler ve Gelecek Görünümü

Belarus’taki internet ortamı, teknolojik ilerleme, siyasi gelişmeler ve uluslararası izolasyonun baskısı altında sürekli olarak evriliyor. İleriye bakıldığında, bağlantının durumunu şekillendirecek birkaç ana eğilim ve gelişme öngörülüyor:

• Fiber altyapısında devam eden genişleme: Belarus, ulusal çapta GPON fiber altyapısını önümüzdeki birkaç yıl içinde tamamlayacak gibi görünüyor. Beltelecom’un 2021–2025 Dijital Kalkınma programı kapsamında kalan DSL hatlarını değiştirme ve tüm belirli büyüklükteki yerleşimlere fiber götürme hedefi var telecomtalk.info. 2024 ortasında, Beltelecom’un sabit ağ abonesinin %95’i çoklu hizmetli (NGN/fiber) ağa geçmişti bile telecomtalk.info. Kentsel alanlarda neredeyse evrensel fiber-internet erişimi ve kırsalda da derin penetrasyon beklenebilir. Bu sayede Belarus, altyapı açısından bölgesindeki en iyi bağlantılı ülkelerden biri olabilir; en azından fiber kapsamı açısından Baltık ülkeleriyle eş seviyede olur. Böylelikle gigabit hızındaki bağlantılar yaygın hale gelecek ve yerli olarak yeni hizmetler (IPTV, tele-tıp vb.) mümkün olacak.
• 5G ikinci planda: Belirtildiği gibi, Belarus büyük ölçekli 5G dağıtımını yaptırımlardan ve maliyet endişelerinden ötürü askıya aldı freedomhouse.org. Kısa vadede odak noktası, ek spektrum ve baz istasyonlarıyla 4G LTE’yi en üst seviyeye taşımak olacak. Hükümet, 5G için aceleci olmadığını belirtmiş durumda ve bu tutum komşu ülkelerin hızlı ilerlemesi zorunda bırakmazsa muhtemelen sürecek. Siyaseten olanak tanınırsa, Belarus’un ileride belki yalnızca Çin’le (Huawei ya da ZTE) ortaklıkla 5G’yi benimsemesi mümkün; bu durumda da daha çok sanayi ya da kamu için küçük ölçekli dağıtımlar gündeme gelebilir. Özellikle, dağıtılacak olası bir 5G ağının gözetim özelliklerine öncelik vermesi kuvvetle muhtemel (5G üzerinden yüz tanıma kamera testlerine bakıldığında görülebilir) freedomhouse.org. Ortalama kullanıcı için ise, 5G akıllı telefonlar Belarus’ta birkaç yıl daha sadece 4G ağlarında çalışacak.
• Mobil operatör değişimleri: Telekom sektöründe sahiplik değişiklikleri olabilir. Siyasi iklim nedeniyle, A1 (Avusturya’nın A1 Telekom) ve Turkcell (life:)) gibi yabancı sahipler zorluklar yaşayabilir ya da ülkeden çıkmayı düşünebilir. Geçmişte Rus ya da devlet yatırımcılarının paylarını artıracağına dair söylentiler de oldu. Turkcell 2022’de life:)’daki payını %100’e çıkardı freedomhouse.org ve bağlılığını gösterdi, fakat Belarus pazarının giderek izolasyonu konsolidasyonu teşvik edebilir. Hükümetin de daha fazla etkinlik elde etmek için baskı yapması olası – örneğin, Beltelecom’un mobil iştirakini özel işletmelere rakip olacak şekilde güçlendirmek istemesi gibi. Telekom sektöründe konsolidasyon veya yeniden millileştirme de rejimin daha sıkı kontrol istemesi halinde mümkün.
• Starlink/OneWeb görünümü: Mevcut politik statükoda, Belarus’un Starlink veya herhangi bağımsız uydu internetini resmen kabul etmesi olası değil. Ancak, demokratik bir değişim ya da kısmi bir liberalizasyon yaşanırsa, Starlink Belarus’u hızlıca kapsayabilir (uydular zaten yukarıdan geçiyor). Örneğin Elon Musk’ın Starlink hizmeti, teknik olarak Belarus’a internet yayabilir, yeter ki terminaller mevcut olsun; tek engel düzenlemeler. Muhalefet yanlısı bir senaryoda, Starlink’in devreye alınması, kara altyapısı devlet kontrolünde olsa bile açık internet sağlamak için hızlı bir yol olabilir. Ancak şu an için, Starlink uzak bir ihtimal ve OneWeb de benzer şekilde. Dikkat çekici bir durum da Rusya’nın (Belarus’un müttefiki) kendi uydu internet takımyıldızını (Sphere projesi) geliştirmesidir – Belarus gelecekte batı sistemleri yerine devlet amaçlı bir Rus veya Çin sistemi ile ortaklık yapmayı veya kullanmayı tercih edebilir.
• Artan sansür ve izolasyon: Ne yazık ki, son gelişmeler gösteriyor ki Belarus Rusya’nın internet kontrol modeline daha fazla yaklaşacak. Şubat 2024’te Belarus ve Rusya, bilgi alanlarının bazı unsurlarını “birleştirme” adımları açıkladı freedomhouse.org. Bu, ortak kara liste uygulamaları veya içerik engellemede işbirliği anlamına gelebilir. Belarus zaten Rusya yasalarını kopyalıyor (örneğin “sahte haber” ve internet üzerinden “aşırılık” suçlamalarına dair dil, Rusya’daki mevzuata benzer) freedomhouse.org. Giderek daha fazla devlet gözetimine doğru bir eğilim var. Çin veya Rusya’dan ithal edilen daha derin paket denetimi teknolojileriyle, içeriklerin gerçek zamanlı olarak otomatik sansürlenmesi mümkün olabilir. Ayrıca, VPN ve Tor’un engellenmesi daha da yoğunlaşabilir; hükümet 2024/25’te bypass araçlarını hedef alacak yeni trafik filtreleme teknolojilerini devreye alma planlarını açıkladı freedomhouse.org. Başarılı olursa, Belaruslular engellenen sitelere erişmekte çok daha fazla zorluk yaşayabilir ve internetleri küresel ağdan fiilen ayrılmış olur (İran ya da Çin’in güvenlik duvarına benzer minyatür bir “intranet” senaryosu; henüz o kadar gelişmiş olmasa da).
• Gözetim teknolojilerinde gelişmeler: Rejim gözetim teknolojilerine yatırım yapmayı sürdürecek. Buna, yüz tanımalı CCTV ağlarının genişletilmesi (bazıları geniş bantla merkezi veri tabanlarına bağlı), mesajlaşma uygulamalarının kötü amaçlı yazılım veya zorunlu veri paylaşımı yoluyla izlenmesi ve sosyal medyada muhalifleri aramak için AI araçlarının kullanılması dahil. Çin gibi ülkelerle ortaklık, internet verileriyle entegre akıllı şehir gözetim sistemleri getirebilir. Bu doğrudan erişim yapısını değiştirmese de, yurttaşların interneti özgürce kullanabilme düzeyini etkiler.
• Dijital ekonomi ve beyin göçü: Belarus bir zamanlar hızla büyüyen bir IT sektörüne sahipti (Minsk’teki “Yüksek Teknoloji Parkı” birçok yazılım şirketi ve girişimine ev sahipliği yapıyordu). 2020’den bu yana yaşanan siyasi çalkantılar beyin göçüne yol açtı – onlarca bin IT uzmanı ve genç profesyonel Polonya, Litvanya gibi ülkelere gitti. Bu durum internet ortamını da etkiliyor: Daha az yerel içerik üretimi, yeni e-hizmetlerin benimsenmesinin yavaşlaması ve teknolojik inovasyonda potansiyel bir durgunluk söz konusu. Fakat hükümet halen dijital kalkınma söylemini sürdürüyor – örneğin, devlet destekli bir kripto para platformu (sınırlı başarı getirdi) ve kamu hizmetlerinde otomasyon projelerini teşvik ediyor. Politik durum mevcut haliyle sabitlenirse, çift kanallı bir yaklaşım görebiliriz: devlet öncülüğündeki dijital projeler (çoğunlukla güvenlik amaçlı), öte yandan özel sektör inovasyonu ise yaptırımlar ve yetenek kaybı nedeniyle geride kalır.
• Bölgesel bağlantı değişimleri: Ukrayna savaşı ve batıyla bozulan ilişkiler nedeniyle Belarus, internet trafiğinin daha fazlasını AB yerine Rusya üzerinden yönlendirebilir. Şu anda Belarus’un Polonya ve Baltıklar üzerinden batı internet değişim noktalarına bağlantısı var. Bunların azaltılması veya daha sıkı denetlenmesi mümkünken, Rus transitine bağımlılığın artması da olası (örneğin, Rostelecom üzerinden yönlendirme gibi). Bu da Belarus internetini Rusya’nın altyapısına daha bağımlı ve potansiyel olarak Rusya internet politikalarına (ör. Rusya kendi Runet’ini izole ederse, Belarus da peşinden sürüklenebilir) maruz bırakabilir. Öte yandan, farklı rotaları korumak da dayanıklılık açısından Belarus’un çıkarına; bu nedenle AB bağlantılarını zorunda kalmadıkça tamamen kesmeyeceklerdir.
• Kullanıcı uyumu: Belarus toplumu, kısıtlamalara uyum sağlama konusunda direnç gösterdi – bilgi edinmek için proxy sunucuları, kopya siteler, Telegram kanalları gibi yöntemler kullanıyor. Gelecekte daha fazla insan, dağıtık teknolojileri (örneğin, varsa mesh ağlar veya haber için eşler arası dosya paylaşımı) kullanarak merkezileşmiş kontrolleri aşabilir. Teknolojiye hakim gençler, uydu TV veya radyo ile haber alma ya da internet engellenirse DNS tünelleme/SMS tabanlı bilgi paylaşımı gibi yöntemlerin nasıl kullanılacağını yayabilir. Özetle, sansür ve karşı önlem arasındaki bu kedi-fare oyunu, Belarus internetinin geleceğini belirleyen ana unsur olacak.

Sonuç olarak, Belarus’ta internetin yakın geleceği muhtemelen etkileyici teknik kapasitesi ile kısıtlayıcı bilgi ortamı arasındaki uçurumun daha da derinleşmesine şahit olacak. Bir yandan, kısa sürede neredeyse her Belaruslu’nun elinin altında fiber ya da 4G bağlantısı – hızlı, ucuz ve yaygın – olacak. Diğer yandan, bu bağlantıyla neler yapılabileceği devletin filtreleri ve gözetimiyle giderek daha fazla sınırlandırılacak. Belarus’ta “Gerçek İnternet Durumu” ifadesi böylece çift anlam taşıyor: Gerçek altyapı güçlü, ama gerçek özgürlükler kısıtlı. Uluslararası gelişmeler (örn. yönetim değişikliği veya küresel teknoloji müdahaleleri) bu gidişatı kökten değiştirebilir. Şimdilik Belarus interneti, bir ülkenin neredeyse evrensel bağlantıyı sağlarken, internetin sunması gereken açıklığı ve özgürlüğü nasıl kısıtlayabileceğine dair uyarıcı bir örnektir.

Kaynaklar: freedomhouse.org hajun.info zerohedge.com