Wi-Fi, Kablolar ve Gökyüzü: Bangladeş’te İnternet Erişiminin Tam Tablosu

Bangladeş, son on yılda internet erişiminde hızlı bir genişleme yaşadı. Aralık 2023 itibarıyla ülkede yaklaşık 131 milyon internet aboneliği bulunuyordu ve bu sayı yalnızca o yıl içinde 7 milyon arttı wicinternet.org. Büyük çoğunluğu mobil internet kullanıcısı (118,5 milyon) iken, yaklaşık 12,9 milyon sabit genişbant abonesi wicinternet.org. Bu, çoğu kişinin çevrimiçi olabilmek için mobil ağları kullandığı, çok daha azının ise evde ya da sabit bağlantıları tercih ettiği anlamına geliyor. Nüfus erişimi açısından bakıldığında, 2025 başı itibarıyla tahmini olarak 77–78 milyon kişi (nüfusun yaklaşık %44–45’i) internet kullanıyordu datareportal.com. Bu yaygınlık oranı önemli bir büyümeyi yansıtsa da, Bangladeşlilerin yarısından fazlası hâlâ çevrimdışı. Büyüme trendi olumlu – örnek olarak, internet kullanıcıları 2015’te 54 milyondan 2020’de 108 milyona çıkarak iki katına çıktı thefinancialexpress.com.bd – ancak evrensel erişime ulaşmak hâlâ üzerinde çalışılması gereken bir konu.

Genel olarak, Bangladeş’te internet erişimi mobil genişbanta yoğun bağımlılık, uygun fiyatlı veri paketleri ve kullanımın kent merkezlerinde yoğunlaşması ile karakterize edilir. 2009 yılında başlatılan “Dijital Bangladeş” hükümet girişimi ile mobil telefon sahipliği ve kullanımı büyük artış gösterdi. O dönemde sadece yaklaşık 20 milyon Bangladeşli’nin cep telefonu vardı; bugün ise 120 milyondan fazla kişi cep telefonu kullanıyor ve bu da mobil veri servisleriyle internetin yayılmasını sağlıyor netmission.asia. Hükümetin dijital dönüşüm ve BİT gelişimi hamlesi, ülkede 5.275 dijital merkez (tek noktadan hizmet merkezleri) ile dijital hizmetlerin 120 milyondan fazla kez vatandaşa ulaştırılmasını ve on milyonlarca doğumun çevrimiçi olarak kaydedilmesini sağladı netmission.asia. Bu kilometre taşları, ülkenin insanlarını çevrimiçi ortama taşımada ne kadar yol kat ettiğini gösteriyor. Ancak, kent-kırsal ayrımı ve hizmet kalitesi gibi zorluklar devam etmekte, bunları ileride ele alacağız. Genel olarak, Bangladeş’in internet ortamı hızlı büyüme ve büyük potansiyel barındırıyor, fakat politika yapıcılar ve sektör paydaşlarının çözmeye çalıştığı altyapı ve erişilebilirlik eksiklikleriyle dengeleniyor.

İnternet Altyapısı: Mobil Ağlar, Fiber Optik ve Genişbant

Bangladeş’in internet altyapısı üç ana sütuna dayanır: yaygın mobil ağlar, gelişmekte olan bir fiber optik omurga ve evrilmekte olan bir genişbant (sabit) ağı. Dört büyük mobil operatörün ülke genelinde sağladığı kapsama sayesinde, mobil ağlar çoğu Bangladeşli için ana internet erişim yoludur. Grameenphone, Robi Axiata, Banglalink ve Teletalk, 2023 sonunda toplamda 190 milyonun üzerinde mobil aboneye ulaştı wicinternet.org – bu rakam, kullanıcıların birden fazla SIM kartı olmasından dolayı nüfusu aşmaktadır. Bu operatörler çok kapsamlı 2G/3G/4G ağları kurmuş durumdalar. Özellikle 4G LTE artık nüfusun çoğunluğuna (kent ve yarı kentsel bölgelerin büyük bölümüne) ulaşırken, 3G hizmeti de oldukça uzak bölgelerde mevcut. Pratikte tüm Bangladeşliler bir mobil ağ sinyali altındadır ve bu durum, Bangladeş’in mobil ağ kapsaması konusunda küresel endekslerde iyi puanlar almasına da yansımaktadır ficci.org.bd. Bu yaygın kapsama, kırsal toplulukların kablosuz genişbant aracılığıyla bağlanmasında kritik rol oynamıştır.

Tablo 1: Bangladeş’teki Başlıca Mobil Ağ Operatörleri (Aralık 2023 İtibarıyla Abone Sayısı) wicinternet.org

Kaynak: Bangladeş Telekomünikasyon Düzenleme Komisyonu (BTRC) verileri wicinternet.org. (Aboneler aktif SIM kartları kapsamaktadır; birçok kullanıcının birden fazla aboneliği vardır.)

Mobil radyo ağının yanında, Bangladeş kendi fiber optik taşıyıcı ağını da büyük ölçüde geliştirdi. Bu ağ hem mobil veri taşımacılığının hem de sabit genişbantın omurgasını oluşturur. 2009’da Ulusal Telekomünikasyon Taşıyıcı Ağı (NTTN) lisanslarının getirilmesiyle ülkede kapsamlı bir fiber altyapısı oluşturuldu. 2023 ortası itibarıyla Bangladeş’te yaklaşık 153.400 km fiber optik kablo döşenmiştir (yaklaşık 80.600 km havai, 72.800 km yeraltı) ficci.org.bd. Bu fiber omurga, 64 ilin tüm merkezlerini ve çok sayıda upazila’yı (alt ilçe) birbirine bağlayarak, ülke genelinde yüksek kapasiteli veri ağlarının kurulmasına olanak tanır. Bununla birlikte, ağ kalitesi hâlâ bir problem – mevcut fiberin yarıdan fazlası standartlara uygun değil veya “telekom kalite”sinde değil, bu da bazı bölgelerde 4G/5G veri hizmetlerinin kalitesini sınırlıyor ficci.org.bd. Kabloların çoğu havai olarak (direklere asılarak) döşenmiş olup, kesilmelere, hava koşullarına ve yüksek gecikmelere açıkken, yer altı fiber yaygınlaşsa da hala yetersiz kalmaktadır. Hükümet bu eksikliği kabul ediyor; fiber ağları iyileştirme ve genişletme projeleri yürütülüyor. Örneğin, 2022’de onaylanan ulusal bir projeyle 3.144 km yeni yeraltı fiberi döşenmekte ve iletim cihazları yenilenmekte, 2024’te her upazila’da 100 Gbps veri kapasitesi hedeflenmektedir dhakatribune.com dhakatribune.com. Bu iyileştirmeler, yükselen trafik talebini karşılamada omurgayı güçlendirmeyi ve yaklaşan 5G ile eve kadar fiber hizmetlerinin yolunu açmayı amaçlıyor.

Uluslararası alanda ise Bangladeş, küresel internete birden fazla denizaltı fiber optik kablo ile bağlıdır. Ülkenin ilk denizaltı kablosu (SEA-ME-WE 4) 2005’te, ikincisi (SEA-ME-WE 5) ise 2017’de devreye girdi dhakatribune.com. Bunlar toplamda (2020 itibarıyla) uluslararası internet aktarımı için yaklaşık 2.600 Gbps bant genişliği sağlar dhakatribune.com. Bangladeş’in uluslararası bant genişliği kullanımı hızla artıyor – 2016’da yalnızca 300 Gbps’den 2020’de yaklaşık 1.600 Gbps’ye yükseldi dhakatribune.com ve 4G kullanımı arttıkça yükselmeye devam ediyor. Gelecekteki talebi karşılamak amacıyla üçüncü bir denizaltı kablosu (SEA-ME-WE 6) kurulmakta ve 2024’te faaliyete geçmesi beklenmektedir. Bu yeni kablo, Bangladeş’in toplam uluslararası bant genişliğini artıracak ve yaklaşık 7.200 Gbps (7,2 Tbps) ek kapasite sağlayacak, aynı zamanda yedeklilik (arıza anında devamlılık) getirecek dhakatribune.com. SEA-ME-WE 6 kablosu, Bangladeş’i Singapur ve Fransa’ya (ve diğer bağlantı noktalarına) doğrudan bağlayacak ve global internet merkezleriyle daha hızlı, daha güvenilir bağlantı sağlayacak dhakatribune.com. Bu konsorsiyum kablolarına ek olarak özel sektör de devreye girmekte – örneğin, bölgesel şirketler Bangladeş’in Singapur’a ilk özel sahipli deniz altı kablo bağlantısını geliştiriyor consultancy.asia. Artan uluslararası bant genişliği, kullanıcılar için daha yüksek hızlar ve daha iyi kesintisiz hizmet anlamına gelmesinin yanı sıra, Bangladeş’in komşu ülkelere bant genişliği ihraç etmesi imkanını da kuvvetlendirecek (Bangladeş hali hazırda Hindistan’ın kuzeydoğu bölgelerine internet bant genişliği sağlamakta ve Bhutan gibi ülkelere de hizmet sunma planları bulunmaktadır) dhakatribune.com.

Bangladeş’te genişbant (sabit) erişim mobil internete kıyasla hala gelişmektedir. Sabit genişbant ağı, ulusal çapta faaliyet gösteren operatörlerden küçük yerel kablo internet sağlayıcılarına kadar binlerce İnternet Servis Sağlayıcısı (İSS)‘ndan oluşmaktadır. Bu İSS’ler genellikle şehirlerde fiber optik veya kablo hatlarıyla (yada kablosuz radyo sinyalleriyle) ev ve işyerlerine internet ulaştırmaktadır. Devlet işletmesi olan Bangladesh Telecommunications Company Limited (BTCL) de bazı bölgelerde ADSL/fiber genişbant hizmeti sunuyor olsa da, piyasada çoğunluğu özel İSS’ler elinde bulundurmaktadır. 2023 sonu itibarıyla Bangladeş’te yaklaşık 12,9 milyon sabit genişbant abonesi bulunuyordu wicinternet.org; bu, nüfusun yaklaşık %7’sinin evinde kablolu/kablosuz genişbant bağlantısı bulunduğu anlamına gelmektedir. Bu, ev başına düşen oldukça düşük bir yaygınlığa işaret ediyor ve genişbantın daha çok şehirlerde yaygın olmasının bir sonucu – hizmetler çoğunlukla şehirlerde ve büyük kasabalarda mevcut. Son yıllarda, evlere kadar fiber (FTTH) bağlantıları, Dhaka ve Chittagong gibi şehirlerde artış gösterdi ve İSS’ler uygun fiyatlı paketler sunmaya başladı (ör. 20–50 Mbps hızda interneti ayda yaklaşık 800–1500 Taka, yani 8–15 $ arası fiyatlara sağlıyorlar). Genişbant pazarında rekabet çok arttı, bu da fiyatların düşmesine ve hizmet kalitesinin artmasına neden oldu. Dikkat çekici bir şekilde, bu hızlı büyümeyi gören mobil operatörler de artık sabit genişbant alanına girmeye başladı: 2023–24 yıllarında, üç özel mobil operatörün tamamı (Grameenphone, Banglalink ve Robi), 4G/5G şebekeleri üzerinden evde Wi-Fi sağlayan Sabit Kablosuz Erişim (FWA) hizmetlerini piyasaya sürdü thedailystar.net thedailystar.net. Örneğin, Grameenphone’un yeni “GPFi” hizmeti ve Banglalink’in kablosuz router servisi müşterilere fiziksel bir kabloya gerek kalmadan evde sınırsız internet bağlantısı sağlıyor – genişbantın esasen mobil şebeke üzerinden sunulması anlamına geliyor. Düzenleyiciler, bu hizmetlere izin verecek şekilde yönergeleri güncelledi thedailystar.net ve bu trend, ev interneti segmentinde geleneksel İSS’ler ile mobil operatörler arasında rekabeti artırmaktadır thedailystar.net. Genişbant altyapısı böylece; fiber kablolar, Wi-Fi ve hücresel teknolojinin birleşimi ile şekilleniyor ve tümü tüketiciye daha hızlı internet sunmayı hedefliyor. 2024 ortası itibarıyla, genişbant pazarının değeri yaklaşık 8.000 crore Taka (~800 milyon $) seviyesindeydi ve hızla büyüyordu thedailystar.net; bu da mobil telefonların ötesinde yüksek hızlı bağlantıya olan talebin güçlü olduğunu gösteriyor.

Özetle, Bangladeş’in internet altyapısı birçok cephede ilerleme kaydediyor. Mobil ağ bağlantının belkemiğini oluşturuyor (yaygın 4G ve yaklaşan 5G ile), fiber optik ağ ise daha yüksek kapasiteleri destekleyecek şekilde genişliyor ve genişbant İSS sektörü özellikle şehir merkezlerinde canlanıyor. Fiber kalitesi, kule altyapısı ve uluslararası bant genişliğine sürekli yatırım yapılması, hizmet kalitesinin artması açısından kritik önem taşıyor. Hem hükümet hem de özel sektör bu alanda aktif ve (özellikle fiber altyapı açısından) dijital hizmetlerin bir sonraki nesli için zemini hazırlıyor.

Şehir-Köy Karşılaştırması: Erişim ve Yaygınlık

Ağ altyapısında geniş kapsamlı ilerlemelere rağmen, Bangladeş’te şehirler ve kırsal bölgeler arasında büyük bir dijital uçurum devam etmektedir. Şehirlere kıyasla köylerde internet erişimi ve kullanımı çok daha düşüktür. Bangladeş İstatistik Bürosu’nun (BBS) 2024 yılı araştırmasına göre, kırsal bölgelerde yaşayanların sadece %36,5’i internet kullandığını bildirirken, bu oran şehirde yaşayanlarda %71,4’e çıkmaktadır dhakatribune.com. Başka bir deyişle, şehirde yaşayan birinin internete erişme olasılığı, kırsalda yaşayan birine göre yaklaşık iki kat daha fazladır. Bu eşitsizlik, internet hizmetlerinin kırsal topluluklarda erişimi ve yaygınlığında yerleşik bir gecikmeyi ortaya koymaktadır.

Bu şehir-köy uçurumunun birçok nedeni var. Altyapı temel bir sorun – kırsal bölgeler genellikle kasaba ve şehirlerdeki kadar yoğun baz istasyonu, fiber bağlantı ve güvenilir elektrikten yoksundur. Mobil şebeke kapsaması köylere erişiyor olsa da, hizmet kalitesi (örneğin, 4G sinyal gücü ve bant genişliği) uzak köylerde yeterli olmayabiliyor ve pek çok köy hala yavaş 2G/3G bağlantılarını kullanıyor. Ayrıca, kırsal hanelerin çok azında genişbant veya Wi-Fi bağlantısı mevcut; çünkü İSS’ler, seyrek nüfuslu ve hizmeti pahalıya mal olan köylere fiber/kablo döşemekte yavaş kaldılar. Düşük dijital okur-yazarlık ve gelir seviyesi de önemli bir faktör dhakatribune.com. Uzmanlar, kırsal Bangladeşlilerin çoğunun interneti kullanmak için yeterli farkındalık veya beceriye sahip olmadığını; bazılarının ise fayda sağlasa bile cihaz veya veri paketi ücretini karşılayamadığını belirtiyor. Yoksulluk, kırsal ilçelerde daha yüksek ve Bangladeş’in görece ucuz verisinin bile düşük gelirli haneler için yük olmasına yol açıyor. Bu ekonomik ve eğitsel engeller sebebiyle, ağ kapsama alanı mevcut olsa bile internetin benimsenme oranı düşük kalıyor.

Bu uçurumun sonuçları açıktır – kırsal toplulukların çevrimiçi bilgiye, eğitim içeriğine, e-ticarete ve e-devlet hizmetlerine erişimi daha sınırlı ve bu durum sosyo-ekonomik eşitsizlikleri artırabilmektedir. Hükümet bu sorunu fark etmiş ve şehir-köy bağlantı uçurumunu kapatmaya yönelik bazı girişimler başlatmıştır. Bu politikaların amiral gemisi programlarından biri, “Köyüm – Kentim” girişimi olup, tüm kırsal bölgelerin yüksek hızlı ağlara taşınması ve köylere şehir benzeri hizmetlerin ulaştırılması hedeflenmektedir a4ai.org. Bu vizyon doğrultusunda, yerel yönetim seviyesi olan birlik konseylerinde yüzlerce Birlik Dijital Merkezi (UDC) kurulmuş; köylülere tele-tıp, dijital ödeme ve sınav kayıtları gibi internete bağlı hizmetler sağlanmıştır. Hükümet, düzenleyicinin Sosyal Zorunluluk Fonu aracılığıyla da hizmet almayan bölgelere odaklanan altyapı projelerini finanse etmektedir. Örneğin, 2022 yılında 2.026 crore Taka bütçeyle haor (sulak alan), ada ve dağlık bölgelerin “telekomünikasyon olanaklarından mahrum” kesimlerine bağlantı götürülmesi planlanmıştır thedailystar.net. Bu iddialı projede; uzak upazila’lara fiber döşenmesi, ulaşılması zor bölgelere Teletalk üzerinden baz istasyonu inşası ve yerel ağların imkânsız olduğu yerlerde Bangladeş’in kendi uydusu üzerinden bağlantı sağlanması da yer almaktadır thedailystar.net thedailystar.net. Özellikle, Bangabandhu Satellite-1 (ülkenin ilk iletişim uydusu), bu çabalar kapsamında, izole adalara ve char’lara genişbant internet bağlantısı sağlamak için kullanılmaktadır thedailystar.net.

Bu çabalar kırsal bağlantıyı kademeli olarak iyileştiriyor. Yukarıda aktarılan BBS anketi verileri, günümüzde kırsal halkın üçte birinden fazlasının çevrimiçi olduğunu gösteriyor – on yıl önce kırsal internet kullanımı %10’larda idi. Ancak şehirlerle aradaki fark halen büyük. Kısıtlı altyapı, düşük dijital okuryazarlık ve ekonomik sınırlılıklar, Bangladeş’in gerçek dijital kapsayıcılık için aşmak zorunda olduğu kalıcı engellerdir dhakatribune.com. Politika yapıcılar, bu dijital uçurumun kapatılmasının hakkaniyetli bir kalkınma için şart olduğunu vurguluyor – köylülerin de şehirde yaşayanlar kadar uzaktan sağlık, online eğitim ve pazar bilgilerine erişebilmesi sağlanmalı. Kısacası, Bangladeş’te internet erişimi şehirlerde köylere göre çok daha yüksek; ancak hedefe yönelik programlar ve yeni teknolojiler (örneğin uydu genişbant ve 5G) önümüzdeki yıllarda bu uçurumu kapatmada umut vadetmektedir.

Başlıca Servis Sağlayıcılar ve Mobil Operatörler

Bangladeş’in internet erişimi, her biri farklı roller üstlenen telekom operatörleri ve internet servis sağlayıcıları karmasıyla sunulmaktadır. Mobil tarafta dört büyük operatör hâkimken, sabit genişbant pazarında ise yüzlerce İSS rekabet etmekte (hiçbir İSS, mobil operatörler kadar ülke çapında baskın değildir).

Mobil Ağ Operatörleri (MNO’lar): “Dört Büyük” mobil operatör, Grameenphone (GP), Robi Axiata, Banglalink ve Teletalk’tır. Norveç Telenor’un yan kuruluşu olan Grameenphone, 82 milyondan fazla abonesi ile en büyük operatördür wicinternet.org ve en geniş kapsama alanına sahip olma ününe sahiptir. Malezya Axiata Grubunun bir parçası olan Robi Axiata (2016’da Airtel Bangladeş ile birleşmiştir) ise yaklaşık 59 milyon aboneyle ikinci sıradadır wicinternet.org. VEON’a ait olan Banglalink yaklaşık 43 milyon kullanıcı ile üçüncü sıradadır ve devletin sahibi olduğu Teletalk ise yaklaşık 6,5 milyon aboneye sahiptir wicinternet.org. Bu operatörler birlikte, temel ses/SMS hizmetlerinde ve yaygın 3G/4G veri ağlarında neredeyse %100 nüfus kapsaması sağlamıştır. Grameenphone tek başına şebekesiyle nüfusun %99’undan fazlasını kapsadığını bildiriyor. Özel sektördeki üç operatör yabancı yatırımla faaliyet gösterip kayda değer yatırım ve teknik uzmanlık sunarken, çok daha küçük olan Teletalk ise sıklıkla hükümet destekli projelerde öncülük ediyor (örneğin 5G hizmetini ilk test eden Teletalk idi). Bu operatörler arasında, özellikle mobil internet müşterileri konusunda yoğun bir rekabet var. Bu rekabet, veri fiyatlarının düşmesini ve sürekli şebeke iyileştirmelerini teşvik etmektedir.

Hizmetler açısından, tüm operatörler 2G (ses, EDGE veri), 3G ve 4G LTE hizmetleri sunmaktadır. 4G, 2018’de piyasaya sürüldü ve artık şehirlerde ve kasabalarda veri için standart hale geldi; 2023 yılına kadar dört operatör de binlerce 4G sahası kurdu. Çağrı ve veri kalitesi operatöre ve konuma göre değişiklik gösteriyor – örneğin, Banglalink yakın zamanda Bangladeş’teki en hızlı mobil internet olarak derecelendirildi; test örneklerinin %89’u en az 5 Mbps indirme hızına ulaştı newagebd.net. Kapsama alanıyla bilinen Grameenphone, biraz daha yavaş hızlara sahip ancak uzak bölgelerde daha tutarlı. Robi (Airtel markası dahil) ise ortalarda bir yerde kalıyor. Sınırlı spektrum ve finansmanı olan Teletalk ise kapsama ve hız açısından geride ve ağırlıklı olarak yedek veya niş ağ olarak hizmet veriyor (bazı devlet memuru paketlerinde ve belirli kırsal bölgelerde popüler).

Sabir hat ve geniş bant sağlayıcıları ise çok farklı bir tablo sunuyor. Bangladeş’te internet hizmetlerinde eski bir devlet tekeli bulunmuyor (devlet telefon şirketinin halefi olan BTCL, biraz DSL/fiber sağlıyor, ancak önemsiz bir seviyede). Bunun yerine, ülke genelinde yüzlerce özel ISP faaliyet gösteriyor. Bu sağlayıcıların çoğu, genellikle bir şehre ya da mahalleye hizmet veren, evlere kadar fiber veya kablo çeken küçük işletmeler. Ancak, birkaç daha büyük ISP de daha geniş kapsama sahip. Örneğin; Link3, ISP Birliği üyeleri AmberIT, DigiNet, BDCOM, ADN gibi sağlayıcılar birçok şehirde ve kasabada ağlar kurmuştur. Özellikle BDCOM en büyüğü ve ülke çapında geniş bir şebeke işletiyor, hatta daha küçük ISP’lere altyapı sağlıyor businessinspection.com.bd. Bu ISP’ler genellikle devletin lisans verdiği az sayıdaki Uluslararası İnternet Ağ Geçidi (IIG) ile küresel internete bağlanıyor ve genellikle NTTN şirketleri veya elektrik/ demiryolu fiber ağlarından kapasite kiralıyorlar.

Sabit geniş bant pazarı bölünmüş olduğu için, mobil sektöre benzer bir “pazar liderliği” yok. Onun yerine, farklı ISP’ler farklı bölgelerde lider. Örneğin, Dakka şehrinde birkaç ISP ev kullanıcılarının çoğunluğuna hizmet ederken; Çittagong veya Sylhet’te liderlik farklı şirketlerde olabilir. Geniş bant paketleri uluslararası standartlara göre oldukça uygun fiyatlı: tipik bir ev kullanıcısı, birçok sağlayıcıdan aylık yaklaşık 600 Tk ($6) ücretle 10 Mbps limitsiz, 800-1200 Tk ($8–12) ile 20–30 Mbps bağlantı alabiliyor. Bu paketler genellikle Bangladeş içerikleri için yerel önbellekleme veya BDIX (yerli değişim) bağlantısıyla beraber, çok daha yüksek hızlar sunuyor. Bu dinamizm, canlı bir yerel internet ekosistemini teşvik etti – kullanıcılar ağırlıklı olarak YouTube, Facebook ve yerli akış servislerini tüketiyor, yerel veri merkezleri ise popüler içerikleri saklayarak uluslararası bant genişliği tüketimini azaltıyor.

İlginç gelişmelerden biri, mobil operatörlerle geniş bandın yakınsaması. Daha önce belirtildiği gibi, mobil şirketler hücresel ağlarını kullanan ev interneti hizmetleri (FWA) başlatıyor. 2024 ortasında, Grameenphone, Banglalink ve Robi her biri kablosuz geniş bant pilotlarını başlattı. Grameenphone’un “GPFi Unlimited” ve Banglalink’in modem paketleri, özel bir 4G modemle eve yüksek hızlı internet sunuyor ve fiber hattı bekleme zorunluluğunu kaldırıyor thedailystar.net thedailystar.net. Robi de benzer bir hizmet sunuyor. Bu teklifler, geleneksel mobil ve ISP hizmetleri arasındaki çizgiyi bulanıklaştırıyor – operatörler büyük spektrum ve şebeke varlıklarını geniş bant pazarından pay almak için kullanıyorlar. Sektör gözlemcileri, bunun sonucunda şiddetli bir rekabet bekliyor; bu, fiyatları daha da aşağı çekebilir ve ISP’leri hizmet kalitesini artırmaya zorlayabilir thedailystar.net. Tüketici açısından bu olumlu bir eğilim: Özellikle ikinci kademe şehir ve kasabalarda oturan müşteriler ev interneti için daha fazla seçeneğe sahip olacak (bölgesinde iyi bir ISP yoksa, bir telco’nun kablosuz çözümü bu açığı doldurabilir).

Özetle, Grameenphone, Robi, Banglalink ve Teletalk mobil internet için başlıca oyuncularken, geniş bantta tek bir ISP hakim değildir – bunun yerine rekabetçi bir sağlayıcı çeşitliliği vardır. Bu büyük ve küçük oyuncuların hepsi Bangladeş’in bağlantısına katkıda bulunur. İş birliği de görülüyor (örneğin, ISP’ler genellikle son kilometre kablosuz bağlantılar için mobil operatörlerin altyapısını kullanır, mobil operatörler ise NTTN şirketlerinden fiber kiralar). Ekosistem dinamik ve mobil ile sabit internet arasındaki sınırlar, teknolojiler geliştikçe giderek daha fazla örtüşüyor.

İnternet Fiyatlandırması ve Hızı

Bangladeş’in internet ortamının öne çıkan özelliklerinden biri, veri erişiminin uygun fiyatlı olması. Özellikle mobil internet dünyanın en ucuzları arasında. Verilerin fiyatlandırmasıyla ilgili küresel bir araştırmaya göre (Cable.co.uk, 2022 raporu) Bangladeş mobil veri fiyatında 12. en uygun ülke oldu dhakatribune.com. Bangladeş’te 1 GB mobil verinin ortalama maliyeti 2022’de yaklaşık $0,32 (33 Tk) idi dhakatribune.com. Karşılaştırma için, aynı araştırmada Hindistan GB başına $0,17 (5. sırada), Nepal $0,21 (10.), Sri Lanka $0,25 (11.), Pakistan $0,29 (13.) idi dhakatribune.com – Güney Asya genel olarak küresel standartlara göre çok ucuz veri sunuyor. Bu düşük fiyatlandırma, düşük gelirli kullanıcıların bile genellikle temel internet paketlerini karşılayabilmesini sağlıyor (ör. aylık sosyal paketler bir dolardan daha ucuz). Düşük fiyatların nedeni, yoğun rekabet ve mobil internete olan bağımlılıktır. Yüz milyonun üzerinde kullanıcının ve birkaç operatörün pazar payı için yarıştığı ortamda, veri paketleri yüksek hacimli, düşük kârlı ürünler oldu. Ayrıca, sabit geniş bant yaygın olmadığından, çoğu kişi için internete erişimin ana yolu mobil veri ve bu da fiyatları düşük tutan “doymuş bir pazar” yaratıyor dhakatribune.com. Özetle, Bangladeş (Hindistan gibi) ölçek ekonomilerini ve rekabetçi piyasayı kullanarak internetin GB başına fiyatının çok düşük olmasını sağlamıştır ki bu da dijital uçurumu aşmak açısından olumludur.

Ancak, geçmişte düşük maliyetin görece düşük hız ve kaliteyle geldiği de bir gerçekti. Bangladeş’in ortalama internet hızları – hem mobil hem sabit – geleneksel olarak küresel ortalamanın gerisindeydi. Örneğin, 2022’de Bangladeş 139 ülke arasında mobil veri hızında 125. sıradaydı ve ortalama indirme hızı yaklaşık 11,7 Mbps idi dhakatribune.com. Bu dönemde; Nepal, Pakistan, Sri Lanka ve Hindistan gibi komşuları (belki şaşırtıcı şekilde) 115–118. sıralarda yer alıyordu dhakatribune.com. İyi haber, Bangladeş’te hızların son yıllarda önemli ölçüde artmış olması. 4G ağları genişledikçe ve fiber altyapı geliştikçe mobil geniş bant hızları da yükseldi. 2024 sonunda, Bangladeş Ookla’nın Speedtest Küresel Endeksinde mobil internet açısından dünya genelinde 88. sıraya yükseldi newagebd.net. Ortalama mobil indirme hızı Kasım 2024 itibarıyla 28,26 Mbps’ye ulaştı; bu, bir önceki ay 27,5 Mbps idi newagebd.net. 28 Mbps çok yüksek olmasa da, kayda değer bir iyileşme ve Bangladeş’i hızda bazı bölge ülkelerinin önüne geçirdi. (Örneğin, Pakistan aynı endekste 97’nci, Sri Lanka 100’üncüydi; yani Bangladeş’in hızları onların bir miktar önünde newagebd.net.) Hindistan’ı belirtmek gerekir ki, 5G’nin yayılmasıyla Hindistan’ın ortalama mobil indirme hızı dünya genelinde 100,8 Mbps (25. sıra) oldu newagebd.net. Yani Bangladeş’in Hindistan ve bazı gelişmiş pazarlara göre hâlâ açığı var ama küresel ortalamaya yaklaşıyor.

Sabit geniş bant tarafında da hızlar arttı. Artık birçok şehirli evde onlarca Mbps fiber veya kablo bağlantısı mümkün. Speedtest endeksine göre; Bangladeş’in Kasım 2024’teki medyan sabit geniş bant hızı yaklaşık 48,9 Mbps idi newagebd.net. Ülke, sabit geniş bant hızında o dönemde 155 ülke arasında 99. sıradaydı – önceden 101.’likten yükselerek newagebd.net. Yaklaşık 50 Mbps ile Bangladeş’in sabit interneti uluslararası arenada fena olmayan bir yerde duruyor – lider değil, ama küresel ortalamayla başa baş. Komşu ülkelerin sabit geniş bant durumları farklılık gösteriyor: Hindistan’ın ortalama sabit hızı daha yüksek (ortalama 60 Mbps’nin üzerinde en.wikipedia.org), Nepal çok güçlü (agresif fiber yatırımları sayesinde ortalama 70 Mbps’yi aşıyor en.wikipedia.org), Sri Lanka’nın ise düşük (çok sayıda Sri Lankalı mobil kullanıyor, sabitin ortalaması yalnızca 23 Mbps civarında) en.wikipedia.org. Bangladeş’in bu istikrarlı ilerlemesinin ardında son kilometrede fiber optik dönüşümü ve daha iyi uluslararası bant genişliği yatıyor. Yine de, kırsal alanlarda sabit geniş bant genellikle yok; bu nedenle bu kullanıcılar sadece mobil internet kullanabiliyor ve şehirdeki Wi-Fi bağlantılarından daha yavaş kalabiliyor.

Tutarlılık ve kalite faktörlerinin de dikkate değer olduğunu belirtmek gerekir. Ortalama hızlar yukarıda belirtildiği gibi olsa da, birçok kullanıcı değişkenlik yaşamaktadır. “Genişbant kalitesi” kavramı, gecikme, kesintisiz çalışma süresi gibi öğeleri de kapsar. Bangladeş’in ağları, bağlantıyı kesintiye uğratabilecek elektrik kesintileri (yük dengelemesi) gibi zorluklarla karşı karşıyadır – eğer baz istasyonları uzun süre elektrik alamazsa, mobil internet kesilir ve ISS’lerin yedeklemesi yoksa evde internet gider. Bu durum zaman zaman, ham hızdan çok algılanan kaliteyi etkiler. (Daha sonra değinilecek olan) uydu interneti, yedeklilik sağlayarak bu tür sorunları hafifletmenin bir yolu olarak görülmektedir thedailystar.net.

Genişbant fiyatlandırması açısından, daha önce de belirtildiği gibi, mutlak anlamda maliyet mobil internete göre daha yüksek olsa da hâlâ nispeten uygun seviyededir. Sınırsız 20–25 Mbps ev genişbant hattı aylık yaklaşık 1000 Tk (~10 $) tutabilir ki, bu da şehirlerde orta sınıf haneler için makuldur. Hükümet, genişbant fiyatlandırmasını tüketici dostu tutmak amacıyla düzenli olarak izlemekte ve müdahale etmektedir. 2021 yılında düzenleyici kurum, ülke genelinde fiyatlarda birliği sağlamak için (tek ülke, tek tarife başlığıyla) yönergeler getirdi; standart paketleri (ör. 5 Mbps, 10 Mbps, 20 Mbps planları) belirli fiyat noktalarında sabitleyip büyük şehirler dışında fahiş fiyatların önüne geçmeyi hedefledi. Sıkı biçimde uygulanmasa da, daha düşük genişbant tarifelerine yöneltici bir mesaj gönderdi. Sonuç olarak, anekdotlara göre maliyetler düşerken hızlar arttıkça genişbant abonelik oranlarında artış yaşanıyor.

Özetle, Bangladeş GB başına çok düşük maliyetle internet sunmaktadır ve bu durum özellikle mobil veri yoluyla yaygın kullanıma imkân tanımaktadır. Eskiden çok düşük olan hızlar, bugün orta seviyelere yükselmiş olup hâlâ küresel standartlara ulaşmak için gelişme alanı mevcuttur. Ucuzluk ile hızdaki iyileşmenin birleşimi gelecek için umut vadediyor: Kullanıcılar, caydırıcı maliyetler olmadan daha fazlasını çevrimiçi (akış, görüntülü arama, e-öğrenme) yapabilecek. Politikacılar, Dijital Bangladeş vizyonunun gerçekleşmesi için internetin daima uygun fiyatlı kalması gerektiğini vurgulamaya devam ediyor ve şimdiye dek piyasa rekabeti de bu hedefle uyumlu şekilde ilerliyor.

Devlet Politikaları, Düzenlemeler ve Dijital Kalkınma Girişimleri

Bangladeş hükümeti, internet erişimini genişletmede ve dijital hizmetleri teşvik etmede önemli bir itici güç olmuştur. “Dijital Bangladeş” başlığı altında, ülkeyi teknoloji yoluyla dönüştürmek için 2009 yılında kapsamlı bir strateji başlatılmıştır. Başbakan Şeyh Hasina hükümetinin öncülük ettiği bu vizyon dört temel üzerine kuruludur: İnsan Kaynağı Gelişimi, Dijital Devlet, Bağlantı & Altyapı ve BİT Endüstrisinin Teşviki netmission.asia. Son on yılda, bu vizyondan sayısız politika, proje ve düzenleme doğmuştur.

Dijital Bangladeş Girişimi (2009–2021): 2008’de bir seçim manifestosu olarak ilan edilen Dijital Bangladeş, dijital uçurumu kapatmayı ve vatandaşları BİT yoluyla güçlendirmeyi hedefliyordu netmission.asia. Hükümet, dijitalleşmeyi siyasi bir öncelik haline getirerek BİT altyapısı ve e-devlet uygulamalarının hızlandırılmış gelişimini sağladı. 2021’in sonunda (Dijital Bangladeş için sembolik bir dönüm noktası yıl), ülke pek çok hedefe ulaştı: Hükümet hizmetlerinin çoğu kısmen veya tamamen dijital hale geldi, internet ve mobil penetrasyonu katlanarak arttı ve BİT ihracatı (yazılım hizmetleri gibi) önemli derecede yükseldi netmission.asia. Bunu sağlamak için hükümet, binlerce Dijital Merkezi sendika ve belediye seviyelerinde kurarak tapu, doğum kaydı, tele-tıp ve ruhsatlandırma gibi hizmetleri vatandaşların ayağına çevrimiçi ortamda getirdi. Bu merkezler aracılığıyla birkaç yıl öncesine kadar “120 milyondan fazla hizmet sunumu” gerçekleştirildi netmission.asia. Dijital Bangladeş girişimi, bağlantı ve teknolojinin kalkınma aracı olduğu fikrini yaygınlaştırarak politika başarısı olarak kabul edilmektedir. Başbakanlık Ofisi bünyesindeki Bilgiye Erişim (a2i) programı ile yüksek seviyede koordinasyon sağlanarak mobil finans hizmetleri ve dijital sınıflar gibi yeniliklerin pilot uygulamaları gerçekleştirildi. Hükümet ayrıca akıllı telefonlardaki ithalat vergilerinin düşürülmesi, BT firmaları için yüksek teknoloji parklarının kurulması ve ülke çapında bağlantı hedefleri belirleyen bir Ulusal Genişbant Politikası (2009) kabul edilmesi gibi destekleyici politikalar da yürürlüğe koydu a4ai.org a4ai.org. (Yetkililer, 2009 genişbant politikasının günümüz teknolojilerini ve daha iddialı yayılma hedeflerini içerecek şekilde güncellenmesi gerektiğini ifade etmektedir a4ai.org a4ai.org.)

Hareketliliği sürdürmek için hükümet bir sonraki aşamayı açıkladı: “Akıllı Bangladeş 2041.” 2021 itibarıyla Dijital Bangladeş büyük oranda başarılmış olduğundan, iktidardaki Avami Birliği partisi 2024 seçimlerinde 2041’e kadar Bangladeş’i “Akıllı” bir ülkeye dönüştürme vaadiyle kampanya yürüttü netmission.asia netmission.asia. Akıllı Bangladeş ileri teknolojilere ve akıllı sistemlere vurgu yapıyor – dört temeli Akıllı Vatandaş, Akıllı Devlet, Akıllı Ekonomi ve Akıllı Toplum netmission.asia. Bu; 5G/6G bağlantısı, altyapıda Nesnelerin İnterneti (IoT) entegrasyonu, nakitsiz ekonomi, yapay zekâ tabanlı hizmetler ve yüksek teknolojiyle sağlanan büyüme geleceğini ima ediyor. Hükümet bu vizyonla uyumlu olarak akıllı ulusal kimlik uygulaması, akıllı şehir planlaması ve siber güvenlik ve veri yönetimi çerçevelerinin güçlendirilmesi gibi inisiyatifleri başlatmış durumda. “Akıllı Bangladeş,” gelecek 20 yıl için ülkenin dijital kalkınma yol haritası olarak önceki “Dijital Bangladeş” noktasından devam etmektedir.

İnternetin düzenlenmesi ve gözetimi bakımından Bangladeş Telekomünikasyon Düzenleme Komisyonu (BTRC) merkezi kurumdur. BTRC, lisans verme (ISS’ler, mobil operatörler, IIG’ler vb.), spektrum tahsisi ve hizmet kalitesini izleme işlerini yürütmektedir. Sektörün açılmasında kilit rol oynamıştır – örneğin, 3G ve 4G frekans ihalelerini zamanında (sırasıyla 2013 ve 2018’de) gerçekleştirmiş ve yakın zamanda 5G tahsisi hazırlıklarını tamamlamıştır. 2023 sonunda, BTRC Jeostatik Olmayan Uydu Yörüngesi (NGSO) internet hizmetleri (Starlink gibi) için de yönergeler taslağı hazırlayarak yeni teknolojilere yönelik düzenleyici bir açıklık göstermiştir jagonews24.com. Öte yandan, hükümet bazen içerik ve internet kullanımı konusunda sert uygulamalara başvurdu. Dijital Güvenlik Yasası (şimdi Siber Güvenlik Yasası 2023) gibi yasalar, bazı maddeleriyle çevrimiçi ifade özgürlüğünü kısıtlama ve içerik sansürü getirme riski nedeniyle eleştirildi; gerekçe çoğunlukla ulusal güvenlik ve pornografiyle mücadele olarak sunuluyor netmission.asia. Hükümet, bu önlemleri güvenli bir dijital ortam için gerekli olarak savunsa da, sivil toplum inovasyonun ve bilgiye erişimin engellenmemesi için dengeli olunması çağrısı yapıyor.

Bir diğer önemli devlet politikası odağı “dijital kapsayıcılık” ve evrensel erişimdir. Bangladeş, 2030 için BM Genişbant Komisyonu hedeflerine bağlı kalmış olup, bunlar herkes için uygun fiyatlı ve erişilebilir genişbantı kapsamaktadır a4ai.org. Bu doğrultuda, hükümet 2030’a kadar her okulu internete bağlamayı a4ai.org ve her köyde bir tür yüksek hızlı erişim sağlamayı (sıklıkla “köy kalmayacak” şeklinde aktarılır) hedef olarak koydu. Daha önce bahsedilen Köyüm – Kasabam projesi, kırsal altyapıyı ve bağlantıyı yükselterek kent-kır arasındaki farkı azaltmayı amaçlayan bu politika paketinin bir parçasıdır a4ai.org. Karlı olmayan alanlarda bağlantı sağlamak için düzenleyici kurum, telekom operatörlerinden elde edilen gelirin küçük bir yüzdesinin toplandığı Sosyal Yükümlülük Fonu (SOF) yönetmektedir. Bu fon, uzak bölgelerde kule kurulması ve Union Parishad’ların fiber bağlantısı gibi kırsal projeleri finanse etmektedir. Daha önce belirtildiği gibi, 2.026 crore Tk tutarındaki uzak bölge bağlantı projesi (2022’de onaylanmıştır), bu SOF ile finanse edilmekte ve Bangladeş Bilgisayar Konseyi, Teletalk ve Bangabandhu Uydusu Şirketi gibi kurumlarca yürütülmektedir thedailystar.net thedailystar.net.

Hükümet ayrıca gerektiğinde fiyatlandırma ve rekabet konusunda müdahaleye istekli olduğunu göstermiştir. Örneğin 2020’de önemli bir birleşme (Robi-Airtel) mobil piyasada değişiklik yaratınca, BTRC tüketicileri korumak için bazı koşullar getirdi. Hizmet kalitesi kriterlerini güvence altına alan düzenlemeler mevcuttur; örneğin, minimum genişbant hızları ve adil kullanım politikalarının açıklanması. 2021’de daha ucuz genişbant için kamu talebi artınca, Posta ve Telekomünikasyon Dairesi genişbant fiyatlarını standartlaştırma planını (“Tek Ülke, Tek Tarife”) açıkladı; bu durum birçok ISS’nin gönüllü olarak fiyat indirimi yapmasına yol açtı. Bangladeş’in telekom piyasası büyük ölçüde liberalleşmiş ve özel sektöre dayalı olsa da, devlet politika direktifleriyle ve Teletalk ile BTCL’nin sahipliği aracılığıyla önemli bir etkiyi elinde tutuyor.

Bütün bunların temelinde, hükümetin en üst düzeylerinde BİT’nin (Bilgi ve İletişim Teknolojileri) bir kalkınma ivmesi olduğu bilinci yatmaktadır. Başbakan Hasina ve BİT işlerinden sorumlu Danışmanı, bağlantı yoluyla orta gelir statüsüne ve ötesine ulaşmanın önemini sık sık vurgulamaktadır. Bu siyasi irade, BİT projeleri için yüksek bütçe tahsislerine, teknoloji yatırımlarına vergi teşviklerine ve ülke çapında dijital okuryazarlık programlarına (ör. gençlere freelancerlık ve kodlama eğitimi) dönüşüyor. Sonuçlar gözle görülür: Bangladeş, BM e-Devlet Gelişim Endeksi’nde 2022’de 11 basamak yükseldi ve En Az Gelişmiş Ülkeler arasında lider konuma geldi tbsnews.net. Vergi beyanı, pasaport başvuruları ve aşı kaydı gibi kamu hizmetleri çevrimiçi ortama taşındı; bu da hükümetin dijitalleşme hamlesini gösteriyor.

Özetle, Bangladeş’in internet genişlemesi tesadüfi değildir – güçlü devlet politikaları ve girişimleri ile desteklenmektedir. Dijital Bangladeş’ten Akıllı Bangladeş’e, düzenleyici reformlardan altyapı projelerine, devlet dijital ortamı aktif şekilde şekillendirmiştir. Elbette zorluklar devam ediyor (düzenlemelerin yeniliği engellememesi, siber güvenliğin iyileştirilmesi gibi), ancak devletin vizyonu ile özel sektörün uygulaması arasındaki ortaklık Bangladeş’in bağlantısını ileriye taşımaya devam ediyor. Mevcut politika ortamı, internet hizmetlerinin büyümesini teşvik eden, onları uygun fiyatlı yapmaya çalışan ve yönetimle vatandaşların yaşamını geliştirmek için kullanan bir yapı sunuyor.

Uydu İnternet: Erişilebilirlik, Sağlayıcılar ve Potansiyel Etki

Bangladeş, son kilometre topluluklarını internete bağlama çabalarını sürdürürken, uydu internet heyecan verici bir yeni alan olarak ortaya çıktı. Geleneksel olarak, Bangladeş uyduları televizyon yayını ve bazı kurumsal veri bağlantıları için kullanırken, kitlesel pazar interneti için kullanmadı. Bu, SpaceX’in Starlink gibi Alçak Dünya Yörüngesi (LEO) uydu genişbant hizmetleriyle değişiyor. 2023–2024 yıllarında Bangladeş, uydu internet sağlayıcılarına kapılarını açmak için cesur adımlar attı. BTRC, 2024 sonlarında NGSO uydu hizmetleri için bir düzenleyici çerçeve taslağı hazırladı; hedefi küresel oyuncuları çekmek ve yerel lisans sahiplerinin uydu internet geçitlerini işletmesine izin vermekti jagonews24.com. 2025 başında bu çabalar meyve verdi: Starlink resmen Bangladeş’te faaliyet izni aldı – böylece Starlink hizmetini onaylayan Güney Asya’daki ikinci ülke oldu (Sri Lanka’dan sonra) thedailystar.net aa.com.tr.

Starlink’in girişi önemli bir gelişmedir. Nisan 2025’te hükümet, Starlink’e 10 yıllık faaliyet izni verdi ve ekipman ithalatı, spektrum kullanımı ve ülke genelinde kullanıcı terminallerinin dağıtımı için yetkiler tanıdı aa.com.tr aa.com.tr. Nihai onay, (geçici) Baş Danışman ofisinden geldi; bu da kararın üst düzeyde desteklendiğini gösteriyor thedailystar.net. Starlink’in varlığının, özellikle uzak ve yetersiz hizmet alan bölgelerde, Bangladeş’in internet kapasitesini ve erişimini artırması bekleniyor. Yetkililer, Starlink’in yüksek hızlı uydu bağlantılarının fiber optik kabloların ulaşamadığı yerlerin, örneğin char adaları (nehir adaları), derin haor bataklıkları, tepelik kabile bölgeleri ve afete eğilimli kıyı şeritlerinin bağlanmasında çok değerli olabileceğine dikkat çekiyorlar thedailystar.net. Bu bölgelerde fiber döşemek veya baz istasyonlarını korumak zordur, fakat bir uydu çanağı internete gökyüzünden doğrudan erişim sağlayabilir. Ayrıca Starlink hizmetinin elektrik kesintilerine karşı dayanıklı olduğu iddia ediliyor – çünkü yerel bir kuleye değil, doğrudan uyduya bağlıdır; bir kullanıcı Starlink kiti ve yedek güç kaynağı ile uzun süreli elektrik kesintisinde bile çevrimiçi kalabilir thedailystar.net. Bu durum, kırsal bölgelerde elektrik kesintilerinin iletişimi sıklıkla kopardığı Bangladeş için oyunun kurallarını değiştirebilir.

Starlink ve benzeri LEO uydu takımyıldızlarının potansiyel etkisi sadece son kullanıcı internetiyle sınırlı değil. Sektör uzmanları bunu olası bir “veri hizmetleri devrimi” diye adlandırıyor ve backhaul ile IoT uygulamalarına dikkat çekiyor jagonews24.com jagonews24.com. Örneğin, Starlink mobil operatörlere hızlı bir backhaul çözümü sağlayabilir: uzak bir kuleye mikro dalga rölesi veya fiber çekmek yerine, Starlink kullanılarak o baz istasyonundan ana ağa trafik taşınabilir. Ayrıca tarımda veya çevre izleme amaçlı IoT bağlantısı sunabilir (ör. uydudan veri gönderen sensör ağları). Afet yönetiminde, uydu interneti acil müdahale ekiplerinin karasal ağlar çöktüğünde iletişim kurmasını sağlar – bu, siklon ve sel eğilimli Bangladeş için gerçek bir sorundur. Hükümet, bu avantajları göz önünde bulundurarak, tam yabancı sahiplikli veya yerel ortaklıklı uydu operatörlerine izin veren yönergeler oluşturdu ve veri güvenliği için bazı hükümler getirdi (örneğin, trafiğin izlenmesi için Bangladeş’te bir geçit/gateway şartı) jagonews24.com jagonews24.com.

Starlink önde giden olsa da, Bangladeş diğer uydu sağlayıcılarına da açıktır. İngiltere merkezli LEO uydu ağı OneWeb (Hindistan’ın Bharti ortaklığıyla) da gelecekte, belki telekom operatörleri aracılığıyla Bangladeş’e hizmet sunabilir. Ayrıca Bangladeş’in kendi uydu hedefleri var: Bangabandhu Uydu-1 2018’de fırlatıldı ve esas olarak TV yayını ile devlet iletişimleri için kullanılıyor. Genişbant için aslen tasarlanmamış olsa da, Bangabandhu-1 uzak okullar ve köy köşklerine internet sağlama konusunda pilot projelerde kullanıldı thedailystar.net. Hükümet şimdi, Başbakan’ın talimatıyla, önümüzdeki yıllarda daha gelişmiş yeteneklerle fırlatılacak Bangabandhu Uydu-2 planlıyor dhakatribune.com. Muhtemelen ikinci uydunun odak noktası daha çok internet dahil genişbant hizmetleri taşıyan iletişim yükleri olacak (örneğin internet için Ka-bandı kullanımı). Bu, bazı kullanımlar için egemen kapasite sağlayarak yabancı LEO hizmetlerini tamamlayacak (ve aynı zamanda bant genişliği ihracatına da olanak tanıyacak).

Erişilebilirlik ve fiyatlandırma açısından, 2025 ortası itibariyle Starlink Bangladeş’te hizmete başlamak için hazırlıklarını sürdürüyor. Şirket, BTRC’ye sunmak üzere bir tarife planı üzerinde çalışıyor aa.com.tr. Tam yerel fiyatlar henüz açıklanmasa da, Starlink’in küresel fiyatlandırmasına bakınca ekipman setinin birkaç yüz dolara, aylık abonelik ücretinin ise 80–100 dolar civarında olması bekleniyor. Bu, Bangladeş’teki tipik internet maliyetlerinden ciddi şekilde daha yüksek bir rakam. Kırsal bir kullanıcı örneğin, aylık mobil paket için 500 Tk (5 $) öderken, Starlink’e 100 $ vermesi pek mümkün değil. Bu nedenle, ilk aşamada Starlink’in daha çok iş yerleri, kalkınma kuruluşları ve uzak bölgelerdeki varlıklı kullanıcılar tarafından, güvenilir bağlantı ihtiyacıyla tercih edilmesi öngörülüyor. Kırsal okullar, hastaneler veya yerel kamu büroları da (devlet sübvansiyonu veya USO projeleriyle) potansiyel faydalanıcılar olabilir. Zamanla, maliyetler düşer veya topluluk modelleri uygulanırsa (ör. tek bir Starlink çanağından köy Wi-Fi ağı gibi), daha geniş kullanıcı kesimleri de yararlanabilir.

Starlink’in yanı sıra, bazı yerel şirketler de uydu alanında ortaklıklar kurmaya başladı. Örneğin, Bangladeş Uydusu Şirketi Ltd (BSCL, Bangabandhu-1’in işletmecisi) yukarıda bahsedildiği gibi uyduyla uzak köyleri bağlama projeleri üzerinde çalışıyor ve ayrıca internet erişimini genişletmek için diğer uydulardan kapasite kiralama konusunda görüşmeler yaptı. Düzenleyici destek olumlu oldu – net bir lisans rejimi ve makul ücretler ile (ör. 10.000 $ lisans ücreti, 50.000 $ yıllık ücret) jagonews24.com, Bangladeş, uydu internet firmalarının pazara girmesini görece kolaylaştırdı.

Sonuç olarak: Uydu interneti, Bangladeş’in internet erişim piramidine “üçüncü bir katman” eklemeye hazırlanıyor (ilk iki katman mobil ve fiber). Karasal ağların yerini almayacak, ancak kapsama boşluklarını doldurarak ve direnç ekleyerek onları tamamlayacak. Politika yapıcılar, LEO uydu kapsamasının Bangladeş’te hiçbir arazinin çok zor olmadığını ve hiçbir topluluğun çok izole olmadığını garanti edebileceğinden umutlu. İyi uygulanırsa, kırsal bağlantıyı ciddi biçimde hızlandırabilir ve ülkenin kimseyi internet dışında bırakmama hedefini destekleyebilir. Önümüzdeki birkaç yıl boyunca Starlink’in ve muhtemelen diğer uydu servislerinin Bangladeş’te nasıl uygulanacağını izlemek bağlantı hikâyesinin önemli bir parçası olacak.

Erişimi Genişletmede Zorluklar ve Fırsatlar

Bangladeş’te internet erişiminin daha da genişletilmesi – yetersiz hizmet alan nüfusa ulaşmak ve kaliteyi arttırmak amacıyla – bir dizi zorluk ve aynı zamanda fırsat içeriyor. Bunları ele almak, ülkenin dijital geleceği açısından hayati önem taşıyor.

Zorluklar: (Bangladeş’in internet erişimini ve kalitesini genişletemedeki başlıca engeller)

• Altyapı Açıkları: İlerleme kaydedilmiş olsa da, mevcut altyapının geliştirilmesi gerekiyor. Belirtilenlere göre, fiber ağının büyük kısmı optimal seviyede değil (yüzde 50’sinden fazlası 4G standardında değil) ficci.org.bd, bu da yüksek hızlı veriyi tıkayabilir. Kırsal bölgelerde daha az hücre kulesi var ve mevcut olanlar da 4G uyumlu olmayabilir veya yeterli ağ bağlantısına sahip değildir. Fiber ve enerji hatlarını uzak bölgelere (charlar, tepeler, ormanlar) ulaştırmak zor ve maliyetlidir. Ek olarak, Bangladeş’in düzlük nehir coğrafyası, ağların nehirler ve sel nedeniyle kablo ya da kulelerin yıkanmasıyla başa çıkmasını gerektiriyor. Afetlere eğilimli bir ülkede (kasırga, sel, yıldırım) altyapıyı korumak sürekli bir mücadeledir.
• Yoksullar İçin Karşılanabilirlik: Veri ucuz olsa da, cihaz maliyeti ve küçük ücretler bile en yoksullar için bir engeldir. Birçok kırsal aile henüz bir akıllı telefona ya da bilgisayara sahip olamaz. Daha düşük gelirli ve eğitim düzeyi düşük grup arasında internet kullanımı düşük kalmaktadır. BBS anketinin yüzde 36,5 kırsal kullanıma karşılık yüzde 71,4 kentsel dhakatribune.com gibi sonuçları bu ekonomik bölünmeyi kısmen yansıtmaktadır – şehir sakinleri genellikle daha varlıklıdır. Kalan çevrimdışı nüfusun (çoğunlukla en yoksul yüzde 20-30) cihaz ve bağlantı satın alabilmesini sağlamak önemli bir zorluktur.
• Dijital Okuryazarlık ve Farkındalık: Dijital beceri ve farkındalık eksikliği, belirli demografilerde internet kullanımını engellemekte (özellikle yaşlı yetişkinler, kırsal kadınlar ve dezavantajlı topluluklar). Bağlantı mevcut olsa bile, birçok kişi bunu verimli şekilde kullanmayı bilmiyor – örneğin, arama motorları, çevrimiçi formlar ya da dijital ödemeler. Bu, kullanım boşluğuna neden olur: bağlantılı olmak ile bağlantıyı etkin kullanmak arasında fark vardır. Dijital okuryazarlığın çözümü için tabandan eğitim ve öğretim gereklidir.
• Kalite ve Güvenilirlik Sorunları: Sadece bir internet bağlantısına sahip olmak yeterli değildir; deneyimin de iyi olması gerekir. Birçok kullanıcı yoğun saatlerde düşük hızlardan, aramaların kesilmesinden veya sitelerin zaman aşımına uğramasından şikayetçi. Mobil ağlarda sınırlı spektrumdan kaynaklanan ağ tıkanıklığı, elektrik kesintilerinin ağ arızasına yol açması ve bazen kriz zamanlarında kasıtlı internet kesintileri bunun başlıca sebeplerindendir. Bangladeş bazen güvenlik gerekçesiyle internet kapanmaları veya yavaşlamaları görmüştür, bu hem erişimi engeller hem de kullanıcı güvenini sarsar. Ayrıca, uluslararası bağlantı noktalarında gecikme yüksek olabiliyor, iç internet değişimlerinin optimizasyonu yetersiz. Tüm bunlar özellikle büyük şehirler dışında kullanıcı deneyiminin düzensiz olmasına yol açar.
• Politika ve Düzenleyici Engeller: Devlet dijital büyümeyi desteklese de, bazı düzenleyici sınırlamalar zorluk oluşturur. FICCI analizinin belirttiği üzere, mobil operatörler geçmişte kendi fiber ağını döşemekten men edilmişti ve üçüncü partilere (yüksek maliyetli) bağımlıydılar ficci.org.bd ficci.org.bd. Çoğaltmayı önleme amacıyla getirilen bu politikalar, mobil altyapı için fiber yoğunluğunu yavaşlattı. Son dönemde bu kuralların gevşetilmesinde ilerleme olsa da, bürokratik gecikmeler, spektrum fiyatlandırma sorunları (5G spektrumu fiyat anlaşmazlığı nedeniyle gecikti) ve telekomda ağır vergilendirme (KDV, gümrük vergileri), operatörlerin genişlemeye yatırım yapma gücünü ya da motivasyonunu azaltabiliyor. Sektör, ağların hızlı kurulumu için daha elverişli vergi/düzenleyici rejimler talep ediyor.
• Coğrafi ve İklim Zorlukları: Bangladeş’in coğrafyası – nehirlerle bölünmüş geniş deltalar – altyapı kurulumunu pahalı hale getiriyor (nehir geçişleri için denizaltı kablolar, sel bölgelerinde yükseltilmiş kuleler, vb.). İklim değişikliği sel ve nehir erozyonunu artırarak mevcut altyapıyı tehdit ediyor. Kıyı bölgelerde sağlam, fırtına geçirmez bağlantı çözümleri gerekiyor. Her yıl, kasırgalar güneydeki telekom alt yapısına zarar veriyor ve bu da yeniden yapımı maliyetli hale getiriyor. Bu nedenle, iklim direnci genişleme planlarına entegre edilmeli, bu ise hem teknik hem de finansal bir zorluk.

Fırsatlar: (Bangladeş’in daha iyi internet erişimi için yararlanabileceği olumlu temel unsurlar ve yollar)

• Güçlü Siyasi Kararlılık: Hükümetin gündemi (Dijital Bangladeş -> Akıllı Bangladeş) bağlantı için net bir görev ve vizyon sunuyor. Üst düzey destek, büyük projelere (kırsal bağlantı, fiber omurga yükseltmeleri gibi) fon ve öncelik kazandırıyor. Örneğin, hükümet 2030’a kadar tüm okulları bağlama ve her köye internet götürme taahhüdünde bulundu, My Village-My Town programı kapsamında a4ai.org. Bu yukarıdan aşağıya itici güç, evrensel erişim için kaynakları ve paydaşları harekete geçirebilir.
• Genç ve Teknolojiye Yatkın Nüfus: Bangladeş nüfusunun yüzde 50’sinden fazlası 30 yaşın altında. Bu genç demografi yeni teknolojileri ve hizmetleri hızla benimseyebiliyor. Sosyal medya kullanımındaki artış (2023’te 45+ milyon sosyal medya kullanıcısı) ve mobil finansal hizmetlerin popülerliği (Nagad, bKash, vb.) gösteriyor ki, fırsat sunulduğunda insanlar dijital yaşamı benimsiyor. Bu da olumlu bir döngü yaratıyor: İnternet hizmetlerine olan güçlü talep, bu hizmetlerin genişlemesi için daha fazla yatırım çekiyor. Dijital açıdan bilgili gençler aynı zamanda dijital ekonomiyi ileriye taşıyacak büyüyen bir insan kaynağı havuzu oluşturuyor (yazılımcı, BT desteği, teknoloji girişimcisi vb.).
• Rekabetçi Telekom Pazarı: Bangladeş, birçok operatör ve ISS’ye sahip olarak durağanlığı engelliyor. Rekabet fiyatların düşük kalmasını sağladı; aynı zamanda yeniliği de teşvik edebilir. Şirketlerin 4G/5G’ye, sabit-mobil yakınsamasına ve müşteri hizmetleri geliştirmelerine yatırım yaptıklarını görüyoruz. Starlink’in ve diğerlerinin gelişi, genişbantta yeni bir rekabet başlatıyor aa.com.tr aa.com.tr, bu da yerli sağlayıcıları (örneğin daha yüksek hız sunmak ya da şimdiye dek ilgisiz kaldıkları bölgelere yatırım yapmak gibi) daha çok çaba göstermeye zorlayabilir. Rekabet ayrıca kamu-özel ortaklıklarına da ivme kazandırıyor – örneğin, mobil operatörlerin hükümetle kapsama projelerinde ortak çalışması, kullanıcı tabanlarını büyütmelerine olanak verebilir.
• Teknolojideki Gelişmeler: 5G ve LEO uyduları gibi yeni teknolojilerin kullanılabilir hale gelmesi, Bangladeş’in kalan bağlantı boşluklarını tamamlama girişimiyle örtüşüyor. 5G’nin önümüzdeki yıllarda yayılması yalnızca bireylere daha hızlı mobil veri sağlamakla kalmayacak, aynı zamanda sabit kablosuz (son kilometre fiber yerine 5G) ve kütlesel IoT (akıllı tarım, akıllı şebekeler vb.) gibi uygulamaları da mümkün kılacak. Bangladeş şimdiden 5G denemeleri yaptı ve daha geniş bir yayılım planlıyor; spektrum tahsis edildiğinde, özel operatörler şehir merkezleri ve özel ekonomik bölgelerde 5G’yi başlatabilir. Bu, kapasite ve hızı ciddi biçimde artıracak, hatta birçok kişi için gigabit kablosuz internet gerçek olabilir. Aynı zamanda, uydu genişbantı fiberi beklemeden uzak bölgeleri hemen bağlayabilmek için bir kestirme sunuyor – devlet bunu ulaşılması zor ve afet bölgelerinde çözüm olarak görüyor thedailystar.net thedailystar.net. Bu teknolojik gelişmelerden faydalanmak, geleneksel altyapı sınırlamalarının bazısını hızlıca aşmayı sağlayabilir.
• Uluslararası Bant Genişliği ve Bölgesel Entegrasyon: Üçüncü denizaltı kablosu (SMW6) ve diğer deniz altı projeleriyle, Bangladeş yakında bolca uluslararası bant genişliğine sahip olacak. Bu sadece yerli kullanıcılar için daha hızlı küresel erişim demek değil, aynı zamanda Bangladeş’i bölgesel bir bağlantı merkezi haline getirebilir – komşulara, örneğin Nepal, Bhutan ve Kuzeydoğu Hindistan’a bant genişliği ihraç edebilir dhakatribune.com. Fazla bant genişliğinin satılması, yerel altyapıya yeniden yatırım için gelir yaratabilir. Ayrıca Bangladeş’i bölgesel girişimlerde (ör. internet için Güney Asya Süper Şebekesi) öne çıkarır, bu da Tier-1 sağlayıcılardan daha iyi fiyatlar için pazarlık gücü anlamına gelir. Uluslararası bağlantının kuvvetli olması, ülkede dış kaynak, bulut hizmetleri ve veri merkezleri gibi gelişen sektörleri de destekleyebilir, ki bu da iç ağların daha fazla genişlemesini haklı çıkarır.
• Dijital Hizmetler ve Ekonomik Fırsatlar: İnternet erişiminin yaygınlaştırılması, daha fazla genişlemeyi de besleyebilecek yeni ekonomik fırsatlar doğuruyor (olumlu bir geri besleme döngüsü). Örneğin, Bangladeş’te e-ticaretin yükselişi (çok milyar dolarlık bir sektör olması bekleniyor), daha fazla küçük işletmenin çevrimiçi olmasını ve daha fazla müşterinin alışveriş/banka işlemleri için bağlantı aramasını teşvik ediyor. Hükümetin BT ihracatı hedefi (önümüzdeki yıllarda 5 milyar $’lık bilişim ihracatı hedefi) büyüyen bir BT endüstrisi anlamına geliyor ve bunun için sağlam bir internet altyapısı gerekiyor. Tele-tıp, e-öğrenme ve serbest çalışma platformları gibi hizmetler, insanlara internet erişimi için doğrudan nedenler sunuyor. Özellikle kırsal alanlarda, çiftçiler fiyatları telefondan öğrenebiliyor veya öğrenciler sanal derslere katılabiliyorsa internet talebinin geçimle doğrudan bağlantısı oluyor. Anlamlı kullanım nedenleri talebi yönlendiriyor; Bangladeş’in kalkınma programları da bu kullanım nedenlerini yaratıyor (ör. dijital tarım danışmanlıkları, mobil cüzdanlarla yapılan nakit transfer programları). Bu, internet erişimini sadece bir tüketim kalemi olmaktan çıkarıp bir gelir ve güçlenme aracına dönüştürüyor, bu da doğal olarak erişimin genişlemesini destekler.

Sonuç olarak, Bangladeş mevcut durumuyla karşılaştırıldığında, bir tarafta ciddi aşılması gereken altyapısal, sosyo-ekonomik ve düzenleyici zorluklar, öte yanda ise eşsiz fırsatlar ve kaynaklar barındırmaktadır. Önümüzdeki yıllarda, hükümetin, özel sektör ve kalkınma ortaklarının iş birliğiyle, internetin ülkenin her köşesine ulaştırılması için yoğun çaba sarf etmesi bekleniyor. Zorluklar yenilikçi çözümlerle ele alındığında ve fırsatlardan yararlanıldığında, Bangladeş evrensel, yüksek kaliteli internet erişimi hedefine ve akıllı, bilgi temelli bir ekonomi olma yolunda ilerleyebilir.

Bölgesel Komşularla Karşılaştırmalar

Bangladeş’in internet ortamını daha iyi anlamak için, Güney Asya’daki bazı bölgesel komşularla karşılaştırmak faydalı olacaktır. Hindistan, Nepal ve Sri Lanka gibi ülkeler Bangladeş ile benzerlikler taşırken (demografi ve kalkınma aşaması açısından), internet erişimi konusunda farklı sonuçlara sahiptir ve bu durum Bangladeş’in ilerlemesini ve kalan açıklarını ortaya koymaktadır.

İnternet Penetrasyonu: Bangladeş’in internet penetrasyonu (%44,5 civarında, 2025 başı itibarıyla) Hindistan veya Sri Lanka’dan daha düşük, ancak Nepal ve Pakistan ile benzer düzeydedir. Hindistan, dijital dönüşümdeki büyük atılımı (ve Jio liderliğindeki mobil devrim) ile yaklaşık %55 penetrasyona ulaşmıştır – 2025’te 800 milyonun üzerinde internet kullanıcısı datareportal.com. Daha küçük ve daha kentleşmiş olan Sri Lanka, yaklaşık %53-54 penetrasyona sahiptir (yaklaşık 12,4 milyon kullanıcı) datareportal.com. Nepal’de 2024’te internet penetrasyonu %49,6 seviyesindeydi ve Bangladeş ile neredeyse aynıydı dhakatribune.com tbsnews.net. Pakistan ise, nüfusu ve altyapı sorunları nedeniyle biraz geride kalmakta ve 2025 itibarıyla tahmini %40-48 aralığındadır (Pakistan yaklaşık 240 milyonluk nüfusunda 116 milyon kullanıcıya sahiptir); bu da Bangladeş ve Pakistan’ın bu konuda birbirine yakın olduğu anlamına gelmektedir. Yani Bangladeş bölgesel ortalamadan çok uzakta değildir, ama çevrimiçi olan nüfus oranı açısından Hindistan veya Sri Lanka’yı yakalamak için hâlâ büyüme potansiyeline sahiptir. Hükümetin 2010’ların sonundaki çabaları sayesinde Bangladeş nüfusunun üçte birini aşmıştır; şimdi ise gelecek birkaç yılda %50’yi (nüfusun yarısı) aşmak hedeflenmektedir.

Kent-Kır Ayrımı: İnternet kullanımında kent-kır ayrımı, Güney Asya’da yaygın bir sorundur; fakat Bangladeş’teki fark (daha önce tartışıldığı gibi, %36’ya karşı %71 kullanım) özellikle belirgindir. Karşılaştırıldığında, Hindistan’da kentsel penetrasyon yaklaşık %70, kırsalda ise %35 düzeyindedir (Bangladeş’e benzer bir oran). Sri Lanka, daha küçük ve derli toplu olduğundan, kırsal fark daha azdır; Nepal’de ise büyük bir uçurum vardır (Kathmandu Vadisi iyi bağlı iken, dağ köyleri çok daha az erişime sahip). Tüm bu ülkeler, neredeyse evrensel internet erişimine ulaşmanın en zor kısmının kırsal alanlarda köprü kurmak olduğunu kabul etmektedir. Bangladeş’in kırsal nüfusu (toplamın yaklaşık %60’ı), Sri Lanka’dan daha büyüktür (yalnızca %20 kırsal); bu da zorluğu artırmaktadır. Diğer yandan, Bangladeş Hindistan’ın dev kırsal programlarından (ör. BharatNet fiber-köy projesi) ve Nepal’in yenilikçi topluluk ağlarından faydalanarak kendi kırsal bağlantı çalışmalarını geliştirebilir.

Bağlantı Hızları: İnternet hızına bakıldığında, Bangladeş tarihsel olarak bazı komşularının gerisindeydi, ancak son gelişmeler tabloyu değiştirdi. Bangladeş’teki mobil internet hızları (2024 sonu itibarıyla ortalama ~28 Mbps) artık Pakistan ve Sri Lanka’dan daha yüksek olarak raporlanmıştır, Speedtest Global Index’e göre newagebd.net newagebd.net. Kasım 2024’te Bangladeş mobil hızda dünyada 88. sıradayken, Pakistan 97. ve Sri Lanka 100. sıradaydı newagebd.net. Bu, Bangladeş’in 4G şebekelerinin son bir iki yılda muhtemelen bu ülkelerden daha hızlı iyileştiğine işaret ediyor. Hindistan’ın mobil hızları ise çok daha ileride – Hindistan, erken 5G kullanımı ve bol spektrum sayesinde ortalama yaklaşık 100 Mbps ile 25. sırada yer aldı newagebd.net. Bu, bir zıtlık yaratıyor: Hindistan’da kullanıcılar çok düşük fiyatlarla dünyanın en hızlı mobil veri hizmetlerinden birine sahipken, Bangladeş henüz bu seviyeye ulaşamamıştır. Sabit genişbant hızlarında ise biraz farklı bir sıralama bulunmaktadır. Hindistan yine 60–70 Mbps’nin üzerinde ortalama/medyan hızlarla başı çekmektedir en.wikipedia.org. Sri Lanka’da sabit genişbant görece düşüktür (~23 Mbps ortalama en.wikipedia.org), çünkü birçok kişi mobil veya eski ADSL’e güvenmektedir. Nepal’de ise şaşırtıcı şekilde bazı şehirlerde (Katmandu’da yeni fiber ISS’ler sayesinde) 50–70 Mbps’nin üzerinde genişbant bağlantılarına ulaşılmıştır en.wikipedia.org. Bangladeş’in ~50 Mbps medyan sabit hızı ise orta sıralarda yer alıyor. Bölgesel olarak bakıldığında, Bangladeş hız açısından orta seviyededir – en yavaş değil, ama en hızlı da değil. Özellikle mobil internet kalitesinde bazı komşularıyla aradaki farkı kapatması önemli bir başarıdır.

Veri Fiyatlandırması: Tüm Güney Asya ülkeleri ucuz mobil veriden faydalanıyor; ancak Bangladeş ve Hindistan öne çıkıyor. Bangladeş’te ortalama GB başına fiyat $0,32 dhakatribune.com, Hindistan’daki ~0,17$’dan biraz yüksek, Pakistan’dan ucuz ($0,29) ve Nepal/Sri Lanka ile benzer (yaklaşık $0,20–0,25) dhakatribune.com. Küresel sıralamalarda, bu ülkeler uygun fiyatlı veri açısından üst sıralardadır. Bu bölge için büyük bir rekabet avantajıdır – örneğin, Afrikalılar veya Latin Amerikalılar veri için onlarca katı ödemektedir. Ancak burada bir not: Bangladeş/Pakistan’daki düşük fiyatlar, operatörler için daha düşük ARPU’ya yol açmakta ve altyapı yatırımlarını sınırlayabilmektedir. Hindistan’ın çözümü hacim oldu – kullanıcı başına çok yüksek veri kullanımı ama düşük maliyet – ve bu durum artık Bangladeş’te de görülüyor (4G yaygınlaştıkça ve akıllı telefonlar arttıkça kişi başı veri tüketimi yükseliyor). Sabit genişbantta ise farklı paket yapılarına bağlı olarak fiyat karşılaştırmak daha zordur; fakat genel olarak Sri Lanka ve Hindistan’da genişbant, Bangladeş’e göre aylık bazda daha pahalı olabilmekte, çünkü Bangladeş’teki düzenlenmemiş çok sayıdaki ISS, şehirlerde fiyat kırılmasına neden oluyor. Bir çalışma, Bangladeş’in gelişmekte olan ülkeler arasında GSYİH’ya oranla en düşük giriş seviyesi genişbant maliyetlerinden birine sahip olduğunu gösteriyor ve bu da makul bir erişilebilirliğe işaret ediyor.

Devlet Girişimleri ve Durum: Dijital devlet ve politika anlamında Bangladeş, en az gelişmiş ülkeler arasında öncü sayılır; ancak komşularıyla karşılaştırırsak:

• Hindistan’ın Dijital Hindistan programı oldukça kapsamlıdır ve büyük bütçelerle desteklenmektedir (ör. BharatNet ile her köy panchayat’ını fiberle bağlamayı hedefler ve bu Bangladeş’in amaçlarıyla benzerdir). Hindistan ayrıca akıllı telefonların yerli üretiminde öne çıkarak maliyetleri düşürmüştür.
• Nepal’de daha yeni bir Digital Nepal çerçevesi vardır, fakat zor coğrafya çalışmaları zorlaştırmaktadır.
• Sri Lanka yüksek okuryazarlık oranı ve erken telekom serbestleşmesiyle bazı dijital hedeflere daha önce ulaşmıştır (ör. devlet hizmetlerinin neredeyse tamamı çevrimiçi, yüksek okuryazarlık sayesinde dijital okuryazarlık kolay sağlanmıştır). Ancak, ülkenin yakın zamandaki ekonomik sorunları, telekom yatırımlarını etkilemiş, 5G’ye geçişi geciktirmiştir.
• Pakistan’ın da benzer şekilde bir Dijital Pakistan politikası vardır, ancak düşük okuryazarlık ve internet kullanımında cinsiyet eşitsizliği gibi sorunlarla karşı karşıyadır (ki Bangladeş de bu sorunları bir ölçüde yaşamaktadır).

Önemli bir konu 5G yayılımı: Burada Hindistan daha önde (5G 2022’de piyasaya sürüldü ve hızla yayılıyor), Sri Lanka en azından deneme 5G şebekelerine sahipti, ancak ekonomik krizle ticari lansman gecikti, Nepal sınırlı kapasitede 5G test etti, Pakistan ve Bangladeş ise lansmanı geciktirdi. Bangladeş 2021’de Teletalk ile pilot 5G’ye başladı en.prothomalo.com, ancak genel yayılım beklemede; spektrum ihaleleri 2023/2024’e ertelendi thedailystar.net. 2025 itibarıyla Pakistan da henüz 5G’yi ticari olarak başlatmamıştı. Yani Bangladeş ve Pakistan 5G konusunda geride, Hindistan ve (potansiyel olarak) Sri Lanka önde. Bangladeş hükümeti çok geri kalmak istemiyor – on yılın sonunda herkese 5G sağlama ve Smart Bangladesh vizyonuna uyum sağlama hedefinde.

Aşağıda Bangladeş ve komşularının temel internet göstergelerine dair kıyaslayıcı bir özet yer almaktadır:

Tablo 2: İnternet Penetrasyonu ve Kullanıcı Tabanı – Bangladeş ve Komşuları (2024–25)

Kaynaklar: DataReportal Dijital Raporları 2024–2025, ulusal telekom düzenleyicileri.

Tablonun gösterdiği gibi, Bangladeş oran olarak Hindistan ve Sri Lanka’nın gerisinde olsa da, Pakistan ve Nepal ile karşılaştırıldığında önde ya da benzer durumdadır. Kullanıcı sayısı açısından ise, Bangladeş, büyük nüfusu sayesinde bu grup içinde Hindistan’dan sonra ikinci sıradadır. Dikkat çekici bir nokta, bu ülkelerin tamamında son 5 yılda kullanıcı sayısında hızlı bir büyüme yaşanmış olması; Bangladeş aslında 2019’dan 2023’e kadar Hindistan hariç birçok ülkeden daha fazla yeni internet kullanıcısı (milyonlarca) eklemiştir.

Maliyet ve kullanım kalıpları açısından Bangladeş ve komşuları, mobil merkezli internet kullanımında benzer bir eğilime sahiptir. Güney Asya genel olarak sabit geniş bant kullanımı bakımından daha düşük orana sahip olup, Doğu Asya veya Avrupa gibi bölgelere göre daha çok mobil veriye dayanmaktadır. Bu da spektrum yönetimi, kule paylaşımı ve mobil ağ kalitesi gibi sorunların ortak zorluklar olduğu anlamına gelir. Kültürel ve dilsel açıdan ise yerel dilde içerik üretimi ve benimsenmesi (Bengalce, Hintçe, Sinhala vs.) kullanımda etkili olabilir; Bangladeş’in zengin Bengalce dijital içerik yelpazesi İngilizce bilmeyenler için internet kullanımını artırmada önemli bir rol oynamıştır (tıpkı Hindistan’daki yerel dilde internet patlamasında olduğu gibi).

Bir diğer açı ise bölgesel iş birliği: Ülkeler genellikle birbirlerinin başarılarından ders çıkarır. Örneğin, Bangladeş’in mobil finansal hizmetlerdeki (bKash) başarısı diğer ülkeler için örnek olurken, Bangladeş de Birlik Dijital Merkezleri’ni hayata geçirirken Hindistan’daki ortak hizmet merkezleri modelinden ilham almıştır. Ayrıca Bangladeş’in, denizaltı kabloları kara ile çevrili komşularına bağlayacak bir tür Güney Asya bölgesel ağı (bir çeşit dijital İpek Yolu) girişiminde transit merkez olabileceği bir plan da gündemdedir.

Özetle, Bangladeş’in internet erişiminde kaydettiği ilerleme etkileyici fakat benzersiz değildir – örneğin Hindistan veya Sri Lanka gibi akranlar bazı durumlarda daha yüksek penetrasyon ve hızlara ulaşmış, bunun mümkün olduğunu göstermiştir. Öte yandan, Bangladeş erişilebilirlik ve son dönem hız artışlarında bazı komşularından daha iyi performans göstermiştir. Bu bölgesel karşılaştırmalar, Bangladeş’i daha ileriye gitmeye teşvik etmektedir: Örneğin, Hindistan’ın 5G ve fiber geniş bantta hızlı sıçrama yapması Bangladeş’i dijital ekonomide rekabetçi kalabilmek için kendi dağıtımlarını hızlandırmaya itebilir. Neyse ki, Bangladeş’in politika rotası ve piyasa eğilimleri mevcut ivmenin korunması halinde önümüzdeki on yıl içinde önemli göstergelerde aradaki farkı kapatabileceği (hatta bazı komşularını geçebileceği) yolunda umut vermektedir.

Gelecek Görünümü: 5G Yayılımı ve Uydu Genişlemesi

İleriye bakıldığında, Bangladeş’teki internet erişiminin geleceği yeni nesil teknolojiler (5G ve uydular gibi), sürdürülebilir devlet inisiyatifi ve telekom sektörünün olgunlaşması ile şekillenecektir. Temel hedef ise nettir: 2040’lı yıllarda yüksek hızlı internetin elektrik gibi yaygın ve vazgeçilmez olduğu tamamen bağlı bir “Akıllı Bangladeş” inşa etmek.

Ufukta beliren önemli bir gelişme ise 5G mobil ağlarının tam kapsamda yayılmasıdır. Bangladeş resmen 5G çağına Aralık 2021’de Teletalk’ın sınırlı bölgelerde (ör. Dakka ve Tungipara’nın bazı kısımları) deneme amaçlı pilot 5G hizmeti başlatmasıyla girdi en.prothomalo.com en.prothomalo.com. Bu sınırlı lansman sembolik olsa da (yetkililer Bangladeş’i 5G’yi test eden ilk 10 ülke arasında gösterdi en.prothomalo.com) Dijital Bangladeş Günü’nde bir vitrin görevi gördü. Orijinal planda, 2022 başındaki spektrum ihalesinin ardından özel operatörlerin 2022’nin sonu veya 2023’te 5G yayılımına başlayacağı öngörülüyordu en.prothomalo.com. Pratikte, bu takvim 5G yönergelerinin netleşmesi ve spektrum fiyatlandırma müzakereleri nedeniyle gecikti thedailystar.net en.prothomalo.com. 5G spektrum ihalesi 2022 ve 2023 yıllarında yapıldı, operatörler 2.3 GHz, 2.6 GHz ve 3.5 GHz bantlarında hak kazandı. 2025 ortası itibarıyla özel telekom şirketleri 5G denemeleri yaptı (örneğin, Grameenphone ve Robi, Huawei/Nokia ekipmanı ile laboratuvarlarda ve bazı demo sahalarında 5G testleri yaptı) globaldata.com, fakat tüketicilere yönelik ticari 5G henüz yaygın biçimde bulunmamaktadır. Beklenti, 2025–2026 yıllarında büyük operatörlerin büyükşehir ve sanayi bölgelerinde 5G dağıtımının ilk fazını başlatmasıdır.

Dağıtım sonrasında, 5G ultra yüksek hızlar ve düşük gecikme değerleri vadetmektedir – gerçek performansta 4G’den 10-20 kat daha hızlı olması öngörülüyor en.prothomalo.com. Böylece, mobilde HD video akışı, AR/VR deneyimleri ve ileri seviye nesnelerin interneti uygulamaları (akıllı trafik sistemleri, bağlantılı fabrikalar gibi) mümkün olacaktır. Bangladeş için, 5G’nin potansiyel acil uygulamalarından biri Sabit Kablosuz Erişim (Fixed Wireless Access) olabilir – evlere 5G router üzerinden fiber benzeri geniş bant sunmak (bu şimdiden 4G ile test ediliyor; 5G ile çok daha hızlı olacak). 5G, operatörlerin geniş kapsama için düşük frekansları kullanması halinde kırsalda da kapsama alanını artırabilir, ancak ilk uygulamalar çoğunlukla yoğun bölgelerde başlayacaktır. Hükümet, 5G’nin Akıllı Bangladeş vizyonunun bir ayağı olduğunu net şekilde belirtmiş durumda – akıllı şehirler, akıllı şebekeler, uzaktan sağlık hizmetleri ve dijital eğitim gibi alanlarda verimli kullanımlar öngörülüyor en.prothomalo.com. Hazırlık olarak da, hükümet yukarıda belirtilen şekilde arka bağlantı hatlarını güçlendirdi (fiber ile upazila bağlantı kapasitelerinin 100 Gbps’e çıkarılması projeleri) ve hackathonlar ve üniversite programları ile 5G kullanım senaryolarının geliştirilmesini teşvik ediyor. 2020’lerin sonlarına gelindiğinde, en azından tüm şehir belediyelerinde ve karayollarında (ulusal kapsama olmasa da) Bangladeş’in hatırı sayılır bir 5G altyapısı olacağı öngörülüyor. Önemli olarak, 5G geldikçe eski teknolojiler aşamalı olarak devreden çıkacak – bazı ülkelerde olduğu gibi, 3G ağlarının 4G/5G için spektrum açmak adına hizmet dışı bırakılması görülebilir. Bu da ağ yönetimini kolaylaştıracak ve kullanıcılar için ortalama hızların artmasını sağlayacaktır.

Uydu internet cephesinde de gelecek umut vadediyor. Starlink’in 2025’te beklenen lansmanıyla Bangladeş yeni bir bağlantı segmentinin hızla büyüdüğüne tanık olabilir. Kısa vadede (1-2 yıl içinde) Starlink’in hizmet paketlerini sunması bekleniyor; muhtemelen önce kurumsal ve kamu müşterilerine odaklanacaktır. Starlink bağlantılarını uzak köy okullarında, araştırma merkezlerinde (ör. Sundarbans veya Tepelik Bölgeler gibi) ya da afet müdahale ekiplerinde görebiliriz. Starlink’in küresel trendi devam ederse, şehirlerde karasal internetin güvenilmez olduğu yerlerde yedek amaçlı kullanmak isteyen öncü teknoloji meraklıları ve işletmeler de olabilir. Hükümetin hızlı lisanslama ile gösterdiği olumlu yaklaşım, kamu sektörü kullanımı için Starlink ile doğrudan iş birliklerine de açık olabileceklerini gösteriyor. Örneğin, kıyı kasırga barınaklarını Starlink ile bağlantılı hale getirerek kasırgalarda iletişimin sürdürülmesi sağlanabilir veya donanma/sahil güvenlik birimleri Bengal Körfezi’nde uydu bağlantılarıyla güçlendirilebilir.

Ayrıca, Bangladeş’in politikaları başka oyunculara da izin veriyor; OneWeb veya gelecekte Amazon’un Kuiper’ı da pazar cazip bulunursa lisans arayabilir. OneWeb, örneğin Banglalink’in ana şirketi (Veon) veya Robi’nin ana şirketi (Axiata) ile hizmet dağıtımında ortaklık kurabilir. Uydu geniş bantında rekabet zamanla fiyatların düşmesine de katkı sağlayabilir. NGSO operatörleri için 5 yıllık lisansın geçerliliği jagonews24.com BTRC’nin performansı gözden geçirip gelecekte yeni lisans sahipleri eklemesinin de yolunu açıyor.

Buna paralel şekilde, Bangladeş kendi uydu kapasitesini de kullanmaya devam edecek. Yaklaşık 2028’de Bangabandhu-2 uydusu fırlatılabilir (Başbakan bunun hızlandırılması talimatını çoktan verdi dhakatribune.com). Bangabandhu-2 iletişim/internet amaçlı tasarlanırsa, Bangladeş’in ihtiyaçlarına özel kapasite sağlayabilir (örneğin, 64 ilçedeki tüm kamu binalarında yedek uydu internet hattı bulunması ya da St. Martin gibi kablo döşemenin mümkün olmadığı uzak adalara bağlantı sağlanması gibi). Bu kapasite LEO hizmetlerini tamamlayabilir: LEO’lar yüksek bant genişliği sunar ve terminal kurulumu gibi ek karmaşıklık taşır; coğrafi sabit konumda bir Bangabandhu-2 ise örneğin eğitim içeriği yayınlayabilir veya bankalara/işletmelere VSAT destekli bağlantı sunabilir.

Sürekli devlet girişimleri geleceği ciddi biçimde etkileyecek. Akıllı Bangladeş kapsamındaki projeler hayata geçecek – belli bir yıla kadar ülke genelinde 5G kapsaması (mesela 2030 yılına kadar %90 nüfus hedefi) veya tüm Birlik Parishadlarına tam fiber bağlantı gibi. Ayrıca, devlet dijital okuryazarlığı artırmayı hedefliyor – 2041’e gelindiğinde teknolojiyle rahat, ‘akıllı yurttaşlar’ nesli öngörülüyor. Bu nedenle, bilişim teknolojisi eğitimi, okul müfredatına kodlama dersleri ve eğitimde cihaz dağıtımı gibi alanlara (örneğin “Her Öğrenciye Bir Laptop” tarzı fikirler) güçlü yatırımlar bekliyoruz.

Bangladeş’in gelecekteki internet ekosisteminde hizmetlerin daha fazla bütünleşik olması muhtemel. Telekomünikasyon, bilişim hizmetleri ve medya arasındaki sınırlar bulanıklaşacak. Hali hazırda, telekom şirketleri yayın akışı (streaming) hizmetleri sunuyor ve içerik sağlayıcıları da internet bağlantısı paketleyebilir (örneğin, veri ücreti ödemeden e-devlet portallarına ücretsiz erişim sunan bir ISS hayal edin). Genç nüfusunu ve hızla büyüyen teknoloji girişimciliğini avantaja çevirerek, Bangladeş internet kullanımını daha da artıracak yerli uygulamalar ve platformlar geliştirebilir (aynı Hindistan’ın kendi dijital ödeme altyapısını geliştirmesi veya mobil interneti yaygınlaştıran taksi-çağırma uygulamalarında olduğu gibi).

Bölgesel ve uluslararası işbirliği de geleceği şekillendirebilir. Örneğin, Güney Asya ve Güneydoğu Asya’yı birbirine bağlayan bölgesel bir fiber ağı kurulursa, Bangladeş bir transit merkez olarak fayda sağlayabilir ve bu da yerel iyileştirmeleri finanse etmek için gelir getirir. Uluslararası teknoloji şirketleri daha fazla yatırım yapabilir – Google ve Facebook Asya çevresindeki denizaltı kablolarına ilgi göstermiştir; Amazon ise bulut hizmetleri için 2022’de Bangladeş’te bir edge noktası kurdu (bu da yerel bulut altyapısı geliştirilmesine işaret ediyor). Bu tür yatırımların artması, yerel bağlantıyı güçlendirir (ör. Bangladeş’te içerik önbellekleme sayesinde kullanıcılar için hizmetlerin hızlanması).

Ayrıca riskleri ve belirsizlikleri de dikkate almak gerekir: Telekom sektörü dünya genelinde sermaye yoğun bir sektördür ve Bangladeşli operatörlerin 5G ve sonrasına yatırım yapabilmesi için sağlam bir mali yapıya ihtiyacı vardır. İşin sürdürülebilir kalması (makul fiyatlandırma, gerekiyorsa birleşmeler yoluyla) önemlidir – operatörlerin kârını fazla düşüren bir fiyat savaşı, ağ genişlemesi için fonların azalmasıyla ters etki yaratabilir. Bir diğer faktör küresel ekonomidir – Bangladeş genellikle ağlar için ithal ekipmana bağımlıdır; döviz kuru dalgalanmaları veya tedarik zinciri sorunları (son zamanlardaki çip sıkıntısı gibi) teknolojinin benimsenme hızını etkileyebilir. Devletin uygun bir ortamı devam ettirmedeki rolü (örneğin 5G ekipmanlarında vergi indirimi, maliyeti düşürmek için yerli cep telefonu üretimi gibi) önemini koruyacaktır.

Genel olarak, Bangladeş’in internet erişiminde hızlı ilerleme kaydetmeye devam edeceği öngörülüyor. 2030’a kadar, internet penetrasyonunun %80-90 aralığında olması mümkün (bugünün gelişmiş ülkelerine benzer şekilde), büyük ölçüde akıllı telefonlar sayesinde. 5G, şehirlerde yaygın olacak ve pek çok kırsal alanda bir şekilde kullanılabilir durumda olacak (belki ultra yüksek bant değil, ancak kapsama için orta bant veya düşük bant olarak). Uydu takımyıldızları sayesinde en ücra char’lar veya dağ köyleri bile bağlantı seçeneğine sahip olacak. Dijital uçurum büyük ölçüde daralacak; çoğu okul ve klinik bağlantılı olacak. Bugün çevrimiçi oran %45 civarındaysa, bu oran hükümet ve sektörün ortak çabalarıyla her yıl artacak. Politikalar, lisanslar ve altyapı projeleriyle, tam anlamıyla bağlı bir Bangladeşin temelleri şimdiden atılıyor; burada internet gerçekten “Wi-Fi, kablolar ve gökyüzüyle” herkese ulaşıyor olacak. Yol boyunca zorluklar gerçek olsa da, gidişat ve taahhüt, ülkenin hızlı, uygun fiyatlı ve her yerde erişilebilen eksiksiz internet erişimi hedefinde yolunu bulduğunu gösteriyor.