Wi-Fi, kable i niebo: pełen obraz dostępu do Internetu w Bangladeszu

Bangladesz doświadczył gwałtownego wzrostu dostępu do internetu w ciągu ostatniej dekady. Na grudzień 2023 roku kraj miał około 131 milionów subskrypcji internetowych, co oznacza wzrost o 7 milionów tylko w tym roku wicinternet.org. Zdecydowana większość to użytkownicy internetu mobilnego (118,5 mln), podczas gdy około 12,9 mln stanowi abonentów szerokopasmowego internetu stacjonarnego wicinternet.org. Oznacza to, że większość ludzi łączy się z internetem przez sieci mobilne, a znacznie mniej korzysta z domowych lub stałych łączy. Jeśli chodzi o zasięg w populacji, szacuje się, że 77–78 milionów osób (około 44–45% populacji) korzystało z internetu na początku 2025 roku datareportal.com. Wskaźnik penetracji odzwierciedla znaczący wzrost, ale wciąż ponad połowa mieszkańców Bangladeszu pozostaje offline. Trend wzrostowy jest pozytywny – dla porównania, liczba użytkowników internetu podwoiła się z 54 milionów w 2015 roku do ponad 108 milionów w 2020 roku thefinancialexpress.com.bd – jednak osiągnięcie powszechnego dostępu pozostaje wyzwaniem.

Ogólnie rzecz biorąc, dostęp do internetu w Bangladeszu charakteryzuje się dużym uzależnieniem od szerokopasmowego internetu mobilnego, przystępnymi cenowo pakietami danych oraz skoncentrowaniem użytkowania w obszarach miejskich. Posiadanie i używanie telefonów komórkowych gwałtownie wzrosło dzięki rządowej inicjatywie „Digital Bangladesh”, która rozpoczęła się w 2009 roku. Wówczas zaledwie około 20 milionów mieszkańców Bangladeszu miało telefony komórkowe; dziś ponad 120 milionów korzysta z telefonów komórkowych, napędzając adopcję internetu poprzez usługi transmisji danych netmission.asia. Rządowy nacisk na cyfryzację i rozwój technologii ICT zaowocował powstaniem 5 275 centrów cyfrowych w całym kraju (jednoobsługowych punktów świadczenia usług), dostarczając obywatelom usługi cyfrowe ponad 120 milionów razy oraz rejestrując dziesiątki milionów urodzeń online netmission.asia. Te osiągnięcia pokazują, jak daleko kraj zaszedł w budowaniu społeczeństwa online. Niemniej jednak, nadal istnieją wyzwania, takie jak przepaść między miastem a wsią oraz jakość usług, którym się przyjrzymy. Ogólnie rzecz biorąc, krajobraz internetowy Bangladeszu to dynamiczny wzrost i ogromny potencjał, hamowany przez luki w infrastrukturze i dostępności, którym obecnie próbują zaradzić politycy i branża telekomunikacyjna.

Infrastruktura internetu: sieci mobilne, światłowody i szerokopasmowy internet

Infrastruktura internetu w Bangladeszu opiera się na trzech głównych filarach: szeroko dostępnych siecich mobilnych, rozwijającym się kręgosłupie światłowodowym oraz ewoluującej sieci szerokopasmowej (stacjonarnej). Sieci mobilne to główny sposób dostępu do internetu dla większości mieszkańców Bangladeszu, dzięki czterem głównym operatorom komórkowym o zasięgu ogólnokrajowym. Grameenphone, Robi Axiata, Banglalink i Teletalk miały łącznie ponad 190 milionów subskrypcji mobilnych na koniec 2023 roku wicinternet.org – liczba ta przewyższa populację (ze względu na wielu użytkowników z kilkoma kartami SIM). Operatorzy ci zbudowali rozległe sieci 2G/3G/4G. Warto zaznaczyć, że 4G LTE dociera obecnie do większości populacji (obejmując większość obszarów miejskich i półmiejskich), a nawet 3G dostępne jest w bardzo odległych regionach. Praktycznie wszyscy Banglijczycy znajdują się w zasięgu sieci mobilnej, co znajduje odzwierciedlenie w globalnych rankingach, gdzie Bangladesz uzyskuje dobre wyniki pod względem zasięgu sieci mobilnej ficci.org.bd. Ten szeroki zasięg był kluczowy w łączeniu społeczności wiejskich poprzez bezprzewodowy internet szerokopasmowy.

Tablica 1: Najwięksi operatorzy sieci mobilnych w Bangladeszu (liczba abonentów na grudzień 2023) wicinternet.org

Źródło: Dane Bangladeskiej Komisji Regulacyjnej Telekomunikacji (BTRC) wicinternet.org. (Abonenci obejmują aktywne karty SIM; wielu użytkowników ma kilka subskrypcji.)

Obok radiowej sieci mobilnej, Bangladesz inwestuje w sieć transmisji światłowodowej, stanowiącej kręgosłup zarówno dla zaplecza mobilnego, jak i szerokopasmowego internetu stacjonarnego. Od wprowadzenia licencji Nationwide Telecommunication Transmission Network (NTTN) w 2009 roku, kraj położył rozległą sieć światłowodową. Na połowę 2023 roku w Bangladeszu znajdowało się około 153 400 km światłowodu (ok. 80 600 km nadziemnych i 72 800 km podziemnych) ficci.org.bd. Ten światłowodowy kręgosłup łączy wszystkie 64 ośrodki dystryktowe oraz wiele upazil (podregionów), umożliwiając przesyłanie dużych ilości danych w całym kraju. Jednak jakość sieci pozostaje problemem – ponad połowa istniejących światłowodów uważana jest za niskiej jakości lub nie jest klasy „telekomunikacyjnej”, co ogranicza jakość usług 4G/5G w niektórych obszarach ficci.org.bd. Wiele światłowodów położono naziemnie (na słupach), przez co są podatne na przerwy, pogodę i wysokie opóźnienia, natomiast światłowody podziemne rozwijają się, ale nadal są niewystarczające. Rząd przyznaje się do tej słabości; trwają projekty modernizacji i rozbudowy sieci światłowodowych. Przykładowo, krajowy projekt zatwierdzony w 2022 roku zakłada położenie 3 144 km nowego światłowodu podziemnego oraz modernizację sprzętu transmisyjnego, aby w każdym upazila osiągnąć przepustowość 100 Gbps do 2024 roku dhakatribune.com dhakatribune.com. Te ulepszenia mają wzmocnić infrastrukturę dla przyszłych sieci 5G oraz usług światłowodowych do domu, zapewniając przepustowość dla rosnącego ruchu danych.

Na arenie międzynarodowej Bangladesz jest połączony z globalnym Internetem przez wiele podmorskich kabli światłowodowych. Pierwszy taki kabel (SEA-ME-WE 4) został uruchomiony w 2005 roku, drugi (SEA-ME-WE 5) w 2017 dhakatribune.com. Wspólnie zapewniają one przepustowość rzędu około 2 600 Gbps (stan na 2020 rok) dla międzynarodowej transmisji internetowej dhakatribune.com. Zużycie międzynarodowej przepustowości w Bangladeszu rośnie bardzo szybko – z zaledwie 300 Gbps w 2016 roku do około 1 600 Gbps w 2020 roku dhakatribune.com i stale wzrasta wraz z rozwojem 4G. Aby sprostać przyszłemu zapotrzebowaniu, trzeci podmorski kabel (SEA-ME-WE 6) jest w trakcie instalacji i ma zostać uruchomiony w 2024 roku. Nowy kabel zwiększy całkowitą przepustowość o 7 200 Gbps (7,2 Tbps), co wzmocni zdolności Bangladeszu i zapewni rezerwowe łącza dhakatribune.com. Kabel SEA-ME-WE 6 połączy Bangladesz bezpośrednio z Singapurem i Francją (oraz innymi stacjami końcowymi), zapewniając szybszą i bardziej niezawodną łączność z globalnymi hubami internetowymi dhakatribune.com. Oprócz tych kabli konsorcyjnych, także sektor prywatny angażuje się w rozwój – na przykład firmy regionalne budują pierwszy prywatny podmorski kabel łączący Bangladesz z Singapurem consultancy.asia. Wzrost międzynarodowej przepustowości powinien przełożyć się na lepsze prędkości i dostępność dla użytkowników, a także dać Bangladeszowi możliwość eksportu pasma do krajów ościennych (Bangladesz już dziś dostarcza internet regionom północno-wschodnich Indii i przymierza się do obsługi Bhutanu i innych) dhakatribune.com.

Dostęp do szerokopasmowego internetu (stacjonarnego) w Bangladeszu wciąż się rozwija w porównaniu do internetu mobilnego. Stacjonarna sieć szerokopasmowa składa się z tysięcy dostawców usług internetowych (ISP) – od ogólnokrajowych operatorów po małe, lokalne firmy kablowe. ISP zazwyczaj dostarczają internet do domów i firm za pośrednictwem światłowodów lub kabli (w obszarach miejskich) bądź drogą radiową. Państwowa Bangladesh Telecommunications Company Limited (BTCL) również oferuje szerokopasmowy internet ADSL/światłowodowy w wybranych miejscach, jednak rynek zdominowany jest przez prywatnych ISP. Pod koniec 2023 roku Bangladesz posiadał ok. 12,9 mln abonamentów stałego internetu szerokopasmowego wicinternet.org, co oznacza, że zaledwie ok. 7% populacji posiada domowe przewodowe/bezprzewodowe łącze szerokopasmowe. To stosunkowo niska penetracja gospodarstw domowych, odzwierciedlająca miejski charakter rynku szerokopasmowego – usługa jest dostępna głównie w miastach i większych miejscowościach. W ostatnich latach połączenia fiber-to-the-home (FTTH) dynamicznie rozwinęły się w miastach takich jak Dhaka czy Chittagong, a ISP oferują atrakcyjne cenowo pakiety (np. 20–50 Mbps za ok. 800–1500 Tk, czyli 8–15 dolarów miesięcznie). Rynek szerokopasmowy stał się bardzo konkurencyjny, prowadząc do spadku cen i poprawy jakości usług. Zauważając ten szybki rozwój, nawet operatorzy komórkowi zaczęli wchodzić na rynek stacjonarny: w latach 2023–24 wszyscy trzej prywatni operatorzy mobilni (Grameenphone, Banglalink oraz Robi) uruchomili usługi Fixed Wireless Access (FWA), oferujące domowe Wi-Fi przez sieci 4G/5G thedailystar.net thedailystar.net. Przykładowo, nowa usługa „GPFi” Grameenphone oraz router bezprzewodowy Banglalink pozwalają klientom na uzyskanie nielimitowanego internetu domowego bez fizycznego kabla – dane są przesyłane przez sieć komórkową. Organy regulacyjne zaktualizowały przepisy, by umożliwić te usługi thedailystar.net, a taki trend wzmaga konkurencję między tradycyjnymi ISP a operatorami mobilnymi w segmencie internetu domowego thedailystar.net. Infrastruktura szerokopasmowa to więc obecnie mieszanka światłowodów, Wi-Fi oraz technologii komórkowej, mająca na celu szybkie dostarczenie internetu konsumentom. W połowie 2024 r. wartość rynku szerokopasmowego wynosiła ok. 8 000 crore Tk (~800 mln USD) i nadal dynamicznie rosła thedailystar.net, co świadczy o dużym popycie na szybkie łącza wykraczające poza domenę telefonii komórkowej.

Podsumowując, infrastruktura internetowa Bangladeszu rozwija się na wielu płaszczyznach. Sieć komórkowa jest podstawą łączności (szeroko dostępne 4G i nadchodzące 5G), sieć światłowodowa poszerza się, umożliwiając obsługę większych przepustowości, a sektor ISP kwitnie – zwłaszcza w centrach miejskich. Dalsze inwestycje w jakość światłowodu, infrastrukturę wieżową oraz międzynarodową przepustowość to klucz do lepszej jakości usług. Zarówno rząd, jak i sektor prywatny są tu bardzo aktywne, budując fundamenty (dosłownie, w przypadku światłowodów) pod kolejne pokolenie usług cyfrowych.

Miasto kontra wieś: Dostępność i penetracja

Mimo ogólnie znacznego postępu w rozbudowie sieci, wciąż utrzymuje się wyraźna przepaść cyfrowa między miejskimi a wiejskimi obszarami Bangladeszu. Dostęp i korzystanie z internetu są znacznie bardziej powszechne w miastach niż na wsi. Według badania Bangladesh Bureau of Statistics (BBS) z 2024 r., jedynie 36,5% mieszkańców wsi deklaruje korzystanie z internetu, podczas gdy w miastach robi to 71,4% dhakatribune.com. Innymi słowy, mieszkańcy miast są prawie dwa razy częściej online niż ich wiejscy odpowiednicy. Ten kontrast podkreśla, że dostępność i penetracja internetu na wsiach pozostają znacznie niższe.

Na tą miejską-wiejską przepaść wpływa kilka czynników. Przede wszystkim jest to infrastruktura – na wsi często brakuje gęstej sieci wież telekomunikacyjnych, światłowodów i stabilnego zasilania, charakterystycznych dla miast. Choć zasięg sieci komórkowej dociera na wieś, jakość usług (np. siła sygnału 4G czy przepustowość) może być w odległych wsiach gorsza, a część miejscowości nadal korzysta głównie z wolniejszych połączeń 2G/3G. Znacznie mniej gospodarstw wiejskich posiada łącza szerokopasmowe czy Wi-Fi, bo ISP niechętnie inwestują w budowę światłowodów/kabli w słabo zaludnionych terenach – jest to nieopłacalne. Niska cyfrowa wiedza oraz niski poziom dochodów także odgrywają dużą rolę dhakatribune.com. Eksperci zwracają uwagę, że wielu mieszkańców wsi ma ograniczoną świadomość lub umiejętności korzystania z internetu, a część osób, choć mogłaby na tym skorzystać, nie stać na urządzenia czy pakiety danych. Ubóstwo jest wyższe na terenach wiejskich, co sprawia, że nawet relatywnie tanie w Bangladeszu dane mobilne stanowią wydatek ponad siły dla najbiedniejszych. Te ekonomiczne i edukacyjne bariery sprawiają, że nawet tam, gdzie zasięg istnieje, adopcja internetu jest niska.

Konsekwencje tej przepaści są wymowne – społeczności wiejskie mają mniej dostępu do informacji online, materiałów edukacyjnych, e-handlu i usług administracji elektronicznej, co potęguje nierówności społeczno-gospodarcze. Rząd dostrzega ten problem i rozpoczął inicjatywy mające na celu zmniejszenie różnicy w łączności między miastem a wsią. Flagowy program to inicjatywa “Moja Wieś – Moje Miasto”, której celem jest przyłączenie wszystkich wsi do szybkiej sieci i zapewnienie „miejskich” usług na terenach wiejskich a4ai.org. W ramach tej koncepcji utworzono setki Centów Cyfrowych Unii (UDC) na szczeblu lokalnego samorządu, pozwalając wiejskim mieszkańcom korzystać ze zdigitalizowanych usług, takich jak telemedycyna, płatności cyfrowe czy rejestracje na egzaminy. Rząd przez państwowy Fundusz Obowiązków Społecznych finansuje również inwestycje infrastrukturalne w obszarach słabiej obsługiwanych. Przykładowo, w 2022 r. na połączenie obszarów haor (tereny bagienne), wysp i terenów górzystych, pozbawionych dotąd telekomunikacji, przeznaczono 2026 crore Tk thedailystar.net. Ten ambitny projekt obejmuje układanie światłowodów do odległych upazili, budowę wież komórkowych przez Teletalk w trudno dostępnych miejscach, a nawet zapewnianie połączenia satelitarnego tam, gdzie sieci naziemne są niemożliwe do zrealizowania thedailystar.net thedailystar.net. Zwraca uwagę, że satelita Bangabandhu-1 (pierwszy satelita komunikacyjny kraju) jest wykorzystywany do łączenia odizolowanych wysp i terenów rzecznych z internetem szerokopasmowym w ramach tej strategii thedailystar.net.

Aktywności te stopniowo poprawiają łączność na terenach wiejskich. Cytowane wyżej dane BBS sugerują, że obecnie ponad jedna trzecia mieszkańców wsi korzysta z internetu, co stanowi wyraźny postęp wobec poprzednich lat (np. dekadę temu internet na wsi był na poziomie kilkunastu procent). Jednak luka względem terenów miejskich wciąż pozostaje ogromna. Ograniczona infrastruktura, niska świadomość cyfrowa oraz bariery ekonomiczne na wsi stanowią wyzwanie, które Bangladesz musi pokonać, by osiągnąć pełną inkluzję cyfrową dhakatribune.com. Decydenci podkreślają, że zlikwidowanie tej przepaści jest warunkiem sprawiedliwego rozwoju – umożliwi bowiem mieszkańcom wsi dostęp do telemedycyny, edukacji zdalnej czy informacji rynkowych na równi z mieszkańcami miast. Podsumowując, dostępność internetu w Bangladeszu jest dużo wyższa w miastach niż na wsiach, lecz ukierunkowane programy i nowe technologie (jak internet satelitarny czy 5G) mogą w najbliższych latach istotnie pomóc tę lukę zmniejszyć.

Główni dostawcy usług i operatorzy komórkowi

Dostęp do internetu w Bangladeszu zapewniają operatorzy telekomunikacyjni i dostawcy usług internetowych (ISP), z których każdy odgrywa określoną rolę. W segmencie mobilnym dominuje czterech operatorów, podczas gdy na rynku stacjonarnym rywalizuje setki ISP (żaden ISP nie ma jednak ogólnokrajowej pozycji porównywalnej do operatorów komórkowych).

Operatorzy sieci komórkowych (MNO): „Wielka czwórka” operatorów mobilnych to Grameenphone (GP), Robi Axiata, Banglalink i Teletalk. Grameenphone – filia norweskiej Telenor – jest największy, z ponad 82 milionami abonentów wicinternet.org i opinią lidera pod względem zasięgu. Robi Axiata (należąca do malezyjskiej grupy Axiata, która przejęła Airtel Bangladesh w 2016 r.) jest druga z ok. 59 milionami abonentów wicinternet.org. Banglalink (własność VEON) ma ok. 43 milionów użytkowników, a państwowy Teletalk – ok. 6,5 mln wicinternet.org. Łącznie operatorzy ci zapewnili niemal 100% populacji dostęp do podstawowych usług głosowych/SMS oraz szerokie pokrycie siecią 3G/4G. Sam Grameenphone deklaruje zasięg dla ponad 99% populacji. Trzej prywatni operatorzy mają zagraniczne wsparcie kapitałowe i know-how, a państwowy Teletalk – mimo że dużo mniejszy – często lideruje w projektach wspieranych przez rząd (np. był pierwszy we wdrażaniu pilotażu 5G). Konkurencja między operatorami jest bardzo silna, szczególnie o klientów internetu mobilnego. Dzięki temu ceny pakietów danych spadają, a sieci są stale modernizowane.

Jeśli chodzi o usługi, wszyscy operatorzy oferują 2G (połączenia głosowe, dane EDGE), 3G oraz 4G LTE. 4G, wprowadzone w 2018 roku, jest obecnie standardem dla transmisji danych w miastach i miasteczkach; do 2023 roku wszyscy czterej operatorzy uruchomili tysiące stacji 4G. Jakość połączeń i transmisji danych różni się w zależności od operatora i lokalizacji – na przykład Banglalink został ostatnio uznany za operatora oferującego najszybszy internet mobilny w Bangladeszu, z 89% wyników testu osiągającymi co najmniej 5 Mb/s pobierania newagebd.net. Grameenphone, znany z szerokiego zasięgu, oferuje nieco wolniejsze prędkości, ale większą stabilność w odległych rejonach. Robi (w tym marka Airtel) plasuje się gdzieś pośrodku. Teletalk, z ograniczonym pasmem i finansowaniem, pozostaje w tyle pod względem zasięgu i prędkości, pełniąc głównie rolę sieci zapasowej lub operatora niszowego (jest popularny wśród niektórych pakietów dla pracowników rządowych oraz w kilku rejonach wiejskich, gdzie prowadzi projekty).

Operatorzy stacjonarni i dostawcy internetu szerokopasmowego prezentują zupełnie inny krajobraz. Bangladesz nie miał państwowego monopolu na usługi internetowe (BTCL, następca państwowej firmy telefonicznej, oferuje trochę łączy DSL/fiber, ale ich udział jest niewielki). Zamiast tego setki prywatnych ISP działają w całym kraju. Wiele z nich to małe przedsiębiorstwa obsługujące jedno miasto lub dzielnicę, często doprowadzając światłowód lub kabel do domów. Istnieje jednak kilka większych ISP o szerszym zasięgu. Na przykład Link3, członkowie Stowarzyszenia ISP tacy jak AmberIT, DigiNet, BDCOM, ADN i inni zbudowali sieci w wielu miastach. BDCOM to szczególnie jeden z największych graczy, posiadający rozległą ogólnokrajową sieć, zapewniając nawet łącza zwrotne dla mniejszych ISP businessinspection.com.bd. ISP najczęściej łączą się z globalnym internetem za pośrednictwem kilku Międzynarodowych Bram Internetowych (IIG) licencjonowanych przez rząd i często wynajmują przepustowość światłowodową od firm NTTN lub sieci światłowodowych energetyki/ kolei.

Ponieważ rynek internetu szerokopasmowego jest rozdrobniony, nie ma jednego lidera „udziału w rynku” porównywalnego do sektora mobilnego. Zamiast tego, różne ISP dominują w różnych lokalizacjach. Przykładowo, w Dhace garstka ISP obsługuje większość gospodarstw domowych, podczas gdy w Chittagong czy Sylhet liderami mogą być inne firmy. Pakiety szerokopasmowe oferowane przez wielu dostawców są bardzo przystępne cenowo jak na standardy międzynarodowe: przeciętny użytkownik domowy może uzyskać 10 Mb/s bez limitu za około 600 Tk (6$) lub 20–30 Mb/s za 800–1200 Tk (8–12$) miesięcznie. Często pakiety te zawierają lokalne cache’owanie lub łączność z BDIX (krajowa wymiana) z jeszcze wyższymi prędkościami dla treści bangladeskich. Pobudza to dynamiczny lokalny ekosystem internetowy – użytkownicy konsumują dużo YouTube, Facebooka i krajowych serwisów streamingowych, a lokalne centra danych cache’ują popularne treści, by ograniczyć wykorzystanie międzynarodowej przepustowości.

Jednym z ciekawszych zjawisk jest konwergencja operatorów mobilnych i szerokopasmowych. Jak wspomniano wyżej, operatorzy komórkowi wprowadzają usługi internetu domowego oparte na swoich sieciach komórkowych (FWA). W połowie 2024 roku Grameenphone, Banglalink i Robi rozpoczęły pilotażowe wdrożenia internetu bezprzewodowego. „GPFi Unlimited” Grameenphone i routery Banglalink pozwalają gospodarstwom domowym uzyskać szybki internet przez specjalny modem 4G bez czekania na instalację światłowodu thedailystar.net thedailystar.net. Robi również wprowadza podobną usługę. Te oferty zacierają granicę między tradycyjnymi usługami mobilnymi a ISP – telekomy wykorzystują szerokie pasmo i sieci do przejęcia części rynku szerokopasmowego. Obserwatorzy branżowi prognozują ostrą konkurencję, co może doprowadzić do dalszego spadku cen i zmusić ISP do poprawy jakości usług thedailystar.net. Z perspektywy konsumenta to dobre zjawisko: klienci, zwłaszcza w mniejszych miastach i na prowincji, zyskają więcej opcji domowego internetu (jeśli ktoś nie ma dobrego ISP w okolicy, rozwiązanie bezprzewodowe z telekomu może wypełnić lukę).

Podsumowując, Grameenphone, Robi, Banglalink i Teletalk to główni gracze internetu mobilnego, podczas gdy żaden pojedynczy ISP nie dominuje rynku szerokopasmowego — jest to bowiem konkurencyjny zestaw różnych dostawców. Wszyscy ci gracze, zarówno duzi, jak i mali, przyczyniają się do łączności Bangladeszu. Widoczna jest także współpraca (np. ISP często korzystają z infrastruktury operatorów mobilnych w ostatnim odcinku bezprzewodowym, a operatorzy komórkowi wynajmują światłowody od firm NTTN). Ekosystem jest dynamiczny, a granice między internetem mobilnym a stacjonarnym coraz bardziej się zacierają wraz z rozwojem technologii.

Ceny i prędkość Internetu

Jedną z wyróżniających cech rynku internetowego Bangladeszu jest przystępność cenowa usług danych. Internet mobilny w szczególności jest jednym z najtańszych na świecie. Według globalnego raportu o cenach transferu danych (raport Cable.co.uk 2022), Bangladesz był 12. najtańszym krajem na świecie pod względem ceny internetu mobilnego dhakatribune.com. Średni koszt 1 GB danych mobilnych w Bangladeszu wynosił około 0,32 USD (33 Tk) w 2022 roku dhakatribune.com. Dla porównania, w tym samym raporcie Indie były na poziomie 0,17 USD za GB (5. miejsce), Nepal 0,21 USD (10.), Sri Lanka 0,25 USD (11.), a Pakistan 0,29 USD (13.) dhakatribune.com – Azja Południowa generalnie oferuje bardzo tani internet mobilny na tle świata. Tak niskie ceny oznaczają, że nawet osoby o niewielkich dochodach mogą sobie pozwolić na podstawowe pakiety internetowe (np. miesięczne pakiety socjalne za dolara lub mniej). Powodem niskich cen jest zażarta konkurencja i uzależnienie rynku od internetu mobilnego. Przy ponad stu milionach użytkowników i kilku operatorach rywalizujących o udziały w rynku, pakiety danych stały się produktem masowym, o niskiej marży. Ponadto, ponieważ szerokopasmowy internet stacjonarny nie jest powszechny, internet mobilny to dla większości ludzi główny sposób korzystania z sieci, co prowadzi do „rynku nasyconego” trzymającego ceny nisko dhakatribune.com. W istocie Bangladesz (podobnie jak Indie) wykorzystał efekt skali i konkurencyjność rynku, by cena internetu za GB była bardzo niska, co pozytywnie wpływa na niwelowanie cyfrowego wykluczenia.

Druga strona medalu to fakt, że niskie koszty wiązały się historycznie z niską prędkością i jakością. Średnie prędkości internetu — zarówno mobilnego, jak i stacjonarnego — tradycyjnie odbiegały od średnich światowych. W 2022 roku Bangladesz był na 125. miejscu wśród 139 krajów pod względem prędkości internetu mobilnego, ze średnią prędkością pobierania na poziomie 11,7 Mb/s dhakatribune.com. Wówczas wyprzedzały go sąsiednie Nepal, Pakistan, Sri Lanka i Indie, które (co zaskakujące) znajdowały się na pozycjach 115–118 tego indeksu prędkości dhakatribune.com. Dobra wiadomość jest taka, że prędkości internetu w Bangladeszu wyraźnie wzrosły w ostatnich latach. Wraz z rozbudową sieci 4G i poprawą światłowodowych łączy szkieletowych wzrosły też prędkości mobilnego internetu szerokopasmowego. Pod koniec 2024 roku Bangladesz awansował na 88. miejsce na świecie według Speedtest Global Index firmy Ookla dla internetu mobilnego newagebd.net. Średnia prędkość pobierania w sieci mobilnej wynosiła 28,26 Mb/s w listopadzie 2024 r., wobec 27,5 Mb/s miesiąc wcześniej newagebd.net. 28 Mb/s nie jest rezultatem oszałamiającym, ale oznacza wyraźny postęp i pozwala Bangladeszowi wyprzedzić pod względem prędkości niektórych sąsiadów. (Dla przykładu Pakistan był na 97., a Sri Lanka na 100. miejscu w listopadowym indeksie w 2024 r., co oznacza, że ich prędkości były nieco niższe niż w Bangladeszu newagebd.net.) Indie jednak mocno wyprzedziły innych w zakresie prędkości mobilnego internetu — dzięki wdrożeniu 5G średnia prędkość pobierania osiąga tam 100,8 Mb/s (25. miejsce na świecie) newagebd.net. Bangladesz nadal odstaje od Indii i niektórych bardziej zaawansowanych rynków, ale sukcesywnie zbliża się do światowej mediany.

Również po stronie szerokopasmowego internetu stacjonarnego prędkości się poprawiły. W wielu miejskich domach dostępne są obecnie łącza światłowodowe lub kablowe z prędkościami rzędu dziesiątek Mb/s. Według indeksu Speedtest medianowa prędkość internetu szerokopasmowego w Bangladeszu w listopadzie 2024 r. wynosiła ok. 48,9 Mb/s newagebd.net. Kraj ten zajmował wówczas 99. miejsce na 155 krajów pod względem prędkości łączy stacjonarnych, co oznacza postęp z 101. pozycji wcześniej newagebd.net. Wynik ~50 Mb/s plasuje Bangladesz w niezłej pozycji globalnej — nie jest liderem, ale wypada zbliżony do światowej mediany. W sąsiednich krajach sytuacja wygląda różnie: Indie mają wyższą średnią prędkość internetu stacjonarnego (ponad 60 Mb/s en.wikipedia.org), Nepal może pochwalić się bardzo szybkim stacjonarnym (ponad 70 Mb/s średnio) dzięki agresywnej rozbudowie sieci światłowodowych en.wikipedia.org, natomiast w Sri Lance internet stacjonarny jest wolniejszy (wielu Lankijczyków korzysta z mobilnego, więc średni stacjonarny to jedynie ok. 23 Mb/s) en.wikipedia.org. Systematyczny postęp Bangladeszu wynika ze zmiany na rzecz światłowodów w ostatnim odcinku i lepszego dostępu do międzynarodowej przepustowości. Jednak na terenach wiejskich szerokopasmowy internet stacjonarny zwykle nie jest dostępny, więc użytkownikom pozostaje tylko mobilny internet, który często jest wolniejszy niż miejskie Wi-Fi.

Warto również zwrócić uwagę na czynniki spójności i jakości. Choć średnie prędkości są zgodne z podanymi wartościami, wielu użytkowników doświadcza zmienności. Pojęcie “jakości szerokopasmowej” obejmuje opóźnienia, dostępność itd. Sieci w Bangladeszu napotykają na wyzwania, takie jak przerwy w dostawie prądu (tzw. load-shedding), które mogą zakłócać łączność – jeśli wieże komórkowe długo pozostają bez zasilania, internet mobilny przestaje działać, a jeśli dostawcy internetu (ISP) nie mają zapasowych źródeł energii, domowy internet także przestaje działać. Czasami negatywnie wpływa to na postrzeganą jakość bardziej niż na samą prędkość. Internet satelitarny (omówiony dalej) postrzegany jest jako sposób na zmniejszenie tych problemów poprzez zapewnienie redundancji thedailystar.net.

Jeśli chodzi o ceny internetu szerokopasmowego, jak wspomniano, koszt jest wyższy niż w przypadku mobilnego, lecz nadal względnie przystępny. Domowe łącze szerokopasmowe 20–25 Mb/s z nielimitowanym transferem może kosztować około 1000 Tk (~10 USD) miesięcznie, co jest akceptowalne dla gospodarstw domowych klasy średniej w miastach. Rząd monitoruje i interweniuje również w sprawie cen, aby były przyjazne dla konsumentów. W 2021 roku regulator wprowadził wytyczne w sprawie ujednolicenia cen w całym kraju (inicjatywa „Jeden kraj, jedna cena”), która zestandaryzowała pakiety (np. 5 Mb/s, 10 Mb/s, 20 Mb/s) na ustalonych poziomach cenowych, by zapobiec zawyżaniu opłat poza dużymi miastami. Choć egzekwowanie tych przepisów nie jest ścisłe, był to sygnał wsparcia dla niższych taryf szerokopasmowych. W rezultacie z relacji wynika, że liczba subskrypcji szerokopasmowych wzrosła, ponieważ ceny spadły, a prędkości wzrosły.

Podsumowując, Bangladesz oferuje internet o bardzo niskim koszcie za 1 GB, co umożliwia szerokie korzystanie, szczególnie w zakresie danych mobilnych. Prędkości, które kiedyś były bardzo niskie, poprawiły się do przeciętnego poziomu, choć nadal jest miejsce na dalszy rozwój, by dorównać światowym wzorcom. Połączenie niskich kosztów i poprawiającej się szybkości dobrze prognozuje przyszłość: użytkownicy będą mogli robić więcej online (streaming, rozmowy wideo, e-learning) bez zbyt wysokich kosztów. Decydenci polityczni podkreślają konieczność utrzymania przystępnych cen internetu, by zrealizować wizję Cyfrowego Bangladeszu, a konkurencja rynkowa jak dotąd sprzyja temu celowi.

Polityki rządowe, regulacje i inicjatywy cyfrowego rozwoju

Rząd Bangladeszu odegrał kluczową rolę w rozszerzaniu dostępu do internetu i promowaniu usług cyfrowych. Pod hasłem „Cyfrowy Bangladesz” w 2009 r. uruchomił kompleksową strategię przekształcenia kraju poprzez technologie. Wizja ta, wdrażana przez rząd premier Sheikh Hasiny, opierała się na czterech filarach: Rozwój Zasobów Ludzkich, Cyfrowy Rząd, Łączność i Infrastruktura oraz Promocja Przemysłu ICT netmission.asia. W ciągu ostatniej dekady z tej wizji wynikało wiele polityk, projektów i regulacji.

Inicjatywa Cyfrowy Bangladesz (2009–2021): Pierwotnie ogłoszona w 2008 roku jako manifest wyborczy, Cyfrowy Bangladesz miał na celu zmniejszenie wykluczenia cyfrowego i wzmocnienie obywateli poprzez technologie ICT netmission.asia. Rząd uczynił cyfryzację priorytetem politycznym, co doprowadziło do przyspieszonego rozwoju infrastruktury ICT i e-administracji. Pod koniec 2021 roku (symboliczny rok dla inicjatywy Cyfrowy Bangladesz), kraj osiągnął wiele celów: większość usług rządowych stała się częściowo lub w pełni cyfrowa, penetracja internetu i telefonii komórkowej wzrosła wykładniczo, a eksport ICT (np. usług programistycznych) znacząco się zwiększył netmission.asia. W celu realizacji tych zamierzeń rząd utworzył tysiące Centrum Cyfrowych na poziomie unii i gmin, które oferują takie usługi jak rejestr gruntów, rejestracja urodzeń, telemedycyna czy wydawanie licencji – wszystko dostępne online. Kilka lat temu liczba usług dostarczonych przez te centra przekroczyła „120 milionów” netmission.asia. Projekt Cyfrowy Bangladesz jest powszechnie uznawany za sukces polityczny, ponieważ wprowadził do głównego nurtu myślenie, że łączność i technologie są narzędziami rozwoju. Koordynację na wysokim szczeblu zapewnił program Access to Information (a2i) przy Kancelarii Premiera, pilotujący takie innowacje jak mobilne usługi finansowe czy cyfrowe klasy szkolne. Rząd wdrażał również przyjazne rozwiązania polityczne – np. obniżenie ceł na smartfony, tworzenie parków hi-tech dla branży IT czy przyjęcie Krajowej Polityki Szerokopasmowej (2009) z wyznaczonymi celami powszechnej łączności a4ai.org a4ai.org. (Przedstawiciele władz przyznają, że polityka z 2009 r. wymaga aktualizacji, by uwzględnić nowe technologie i bardziej ambitne cele penetracji internetu a4ai.org a4ai.org.)

Aby podtrzymać ten impet, rząd zaprezentował kolejny etap: “Smart Bangladesh 2041”. Ponieważ Cyfrowy Bangladesz został w dużej mierze osiągnięty do 2021 roku, rządząca partia Liga Awami w kampanii wyborczej 2024 dąży do przemiany Bangladeszu w „inteligentny” kraj do roku 2041 netmission.asia netmission.asia. Smart Bangladesh kładzie nacisk na zaawansowane technologie i inteligentne systemy – cztery filary tej koncepcji to: Inteligentny Obywatel, Inteligentny Rząd, Inteligentna Gospodarka oraz Inteligentne Społeczeństwo netmission.asia. Oznacza to przyszłość z łącznością 5G/6G, integracją Internetu Rzeczy (IoT) w infrastrukturze, gospodarką bezgotówkową, usługami opartymi na AI oraz innowacjami technologicznymi napędzającymi wzrost. Rząd już rozpoczął wdrażanie tej wizji poprzez takie działania jak wdrożenie inteligentnych dowodów osobistych, planowanie inteligentnych miast oraz wzmacnianie systemów cyberbezpieczeństwa i zarządzania danymi. „Smart Bangladesh” to w praktyce plan cyfrowego rozwoju kraju na kolejne dwie dekady, przejmujący pałeczkę po Cyfrowym Bangladeszu.

Jeśli chodzi o regulacje i zarządzanie internetem, centralną instytucją jest Bangladesh Telecommunication Regulatory Commission (BTRC). BTRC wydaje licencje (dla ISP, operatorów mobilnych, IIG itd.), przydziela częstotliwości i monitoruje jakość usług. Komisja odegrała kluczową rolę w otwieraniu sektora – np. terminowo przeprowadzając aukcje częstotliwości 3G i 4G (odpowiednio w latach 2013 i 2018) oraz przygotowując się ostatnio do przydziału pasma 5G. Pod koniec 2023 r. BTRC opracowało też wytyczne dotyczące akceptacji internetowych usług z satelitów na niegeostacjonarnej orbicie (NGSO) (jak Starlink), co pokazuje otwartość regulacyjną na nowe technologie jagonews24.com. Jednocześnie rząd Bangladeszu czasami stosował twardą politykę kontrolowania treści i korzystania z internetu. Ustawy jak Digital Security Act (obecnie Cyber Security Act 2023) były krytykowane za przepisy mogące ograniczać wolność słowa w internecie oraz wprowadzać restrykcje dla treści – rzekomo z powodów bezpieczeństwa narodowego i walki z pornografią netmission.asia. Rząd broni tych rozwiązań, argumentując konieczność zapewnienia bezpiecznego środowiska cyfrowego, podczas gdy organizacje społeczne apelują o zachowanie równowagi, aby nie zahamować innowacji czy dostępu do informacji.

Kolejnym kluczowym kierunkiem polityki jest „inkluzja cyfrowa” i powszechny dostęp. Bangladesz jest zobowiązany do realizacji celów Komisji Szerokopasmowej ONZ na 2030 r., obejmujących zapewnienie przystępnego cenowo i dostępnego internetu dla wszystkich a4ai.org. Zgodnie z tym rząd wyznaczył cele, takie jak podłączenie każdej szkoły do internetu do 2030 r. a4ai.org oraz zapewnienie każdej wiosce jakiejś formy szybkiego dostępu do sieci (często mowa jest o „żadna wioska nie może zostać pominięta”). Inicjatywa Moja Wioska – Moje Miasto, wspomniana wcześniej, jest częścią tego pakietu rozwiązań mających zmniejszyć różnice między wsią a miastem poprzez modernizację infrastruktury i łączności na terenach wiejskich a4ai.org. Aby finansować podłączanie rejonów nieopłacalnych dla biznesu, regulator zarządza Funduszem Zobowiązań Społecznych (SOF), zasilanym niewielkim procentem przychodów operatorów telekomunikacyjnych. SOF finansuje wiejskie projekty, np. budowę wież w odległych lokalizacjach czy łączenie unii wiejskich światłowodami. Jak wspomniano wcześniej, projekt podłączania odległych rejonów o wartości 2026 crore Tk (przyjęty w 2022 r.) jest finansowany właśnie z SOF i realizowany przez agencje takie jak Bangladesh Computer Council, Teletalk czy Bangabandhu Satellite Company thedailystar.net thedailystar.net.

Rząd wykazał również gotowość do interweniowania w kwestiach cen i konkurencji w razie potrzeby. Przykładowo, w 2020 roku, gdy znaczące połączenie (Robi-Airtel) zmieniło rynek telefonii komórkowej, BTRC nałożył warunki mające chronić konsumentów. Obowiązują przepisy zapewniające standardy jakości usług, takie jak minimalne prędkości szerokopasmowe oraz wymóg ujawniania zasad uczciwego użytkowania. W 2021 roku, gdy wzrosło społeczne zapotrzebowanie na tańszy internet szerokopasmowy, Departament Poczty i Telekomunikacji ogłosił nawet plan ujednolicenia cen internetu szerokopasmowego (jak zapisano, „Jeden Kraj, Jedna Stawka”), co skłoniło wielu ISP do dobrowolnych obniżek cen. Choć rynek telekomunikacyjny Bangladeszu jest w dużej mierze zliberalizowany i napędzany przez sektor prywatny, państwo zachowuje znaczny wpływ poprzez politykę, a także posiadanie udziałów w Teletalk i BTCL.

U podstaw wszystkich tych działań leży świadomość, na najwyższym szczeblu rządowym, że TIK to akcelerator rozwoju. Premier Hasina oraz jej doradca ds. TIK wielokrotnie mówili o wykorzystaniu łączności w drodze do osiągnięcia statusu kraju o dochodach średnich i wyżej. Ta wola polityczna przełożyła się na duże środki w budżecie na projekty TIK, ulgi podatkowe dla inwestycji technologicznych oraz ogólnokrajowe programy podnoszenia kompetencji cyfrowych (takie jak szkolenia młodzieży z freelancingu czy programowania). Efekty są widoczne: pozycja Bangladeszu w Rankingu Rozwoju e-Administracji ONZ wzrosła o 11 miejsc w 2022 roku, co stanowiło najlepszy wynik wśród krajów najsłabiej rozwiniętych tbsnews.net. Usługi publiczne, takie jak składanie PIT, wnioski paszportowe czy rejestracja na szczepienia, przeniesiono do internetu, co pokazuje determinację rządu w cyfryzacji.

Podsumowując, ekspansja internetu w Bangladeszu nie była przypadkowa – stoi za nią silna polityka rządowa i konkretne inicjatywy. Od Digital Bangladesh po Smart Bangladesh, od reform regulacyjnych po projekty infrastrukturalne – państwo aktywnie kształtowało krajobraz cyfrowy. Choć wyzwań nie brakuje (takich jak: unikanie przeregulowania hamującego innowacje, podnoszenie poziomu cyberbezpieczeństwa, itd.), partnerstwo między wizją rządu a wykonawstwem sektora prywatnego dalej napędza rozwój cyfrowych usług Bangladeszu. Obecne otoczenie regulacyjne sprzyja rozwojowi internetu, dąży do jego przystępności cenowej oraz wykorzystuje go do poprawy zarządzania i jakości życia obywateli.

Internet satelitarny: dostępność, dostawcy i potencjalny wpływ

W miarę jak Bangladesz dąży do objęcia zasięgiem ostatnich, trudno dostępnych społeczności, internet satelitarny wyłania się jako ekscytująca, nowa dziedzina. Tradycyjnie Bangladesz korzystał z satelitów do transmisji telewizyjnych oraz niektórych połączeń korporacyjnych, ale nigdy na masową skalę do internetu. Teraz zmienia się to wraz z pojawieniem się szerokopasmowego internetu satelitarnego z niskiej orbity okołoziemskiej (LEO), oferowanego np. przez Starlink firmy SpaceX. W latach 2023–2024 Bangladesz podjął śmiałe kroki, by otworzyć się na dostawców internetu satelitarnego. BTRC opracował ramy regulacyjne dla usług satelitarnych NGSO pod koniec 2024 roku, aby przyciągnąć globalne firmy i umożliwić lokalnym licencjobiorcom uruchamianie bramek internetowych satelitarnych jagonews24.com. Na początku 2025 roku wysiłki te przyniosły efekt: Starlink oficjalnie otrzymał licencję na działalność w Bangladeszu – dzięki czemu Bangladesz został drugim krajem w Azji Południowej (po Sri Lance), który zatwierdził serwis Starlink thedailystar.net aa.com.tr.

Pojawienie się Starlinka to znaczące wydarzenie. W kwietniu 2025 roku rząd nadał Starlinkowi 10-letnią licencję na działalność, przekazując zezwolenia na import sprzętu, korzystanie z widma oraz rozmieszczanie terminali użytkowników w całym kraju aa.com.tr aa.com.tr. Ostateczna zgoda pochodziła od biura (tymczasowego) Głównego Doradcy, co potwierdzało poparcie najwyższych władz thedailystar.net. Obecność Starlinka powinna zwiększyć przepustowość i zasięg internetu w Bangladeszu, zwłaszcza na terenach odległych i słabo obsługiwanych. Przedstawiciele rządu wskazują, że szybkie połączenia satelitarne Starlinka mogą być nieocenione przy łączeniu miejsc, do których nie dotarły światłowody, takich jak wyspy rzeczne (char), głębokie mokradła (haor), górskie regiony zamieszkane przez mniejszości oraz pasma wybrzeża narażone na katastrofy thedailystar.net. W takich rejonach układanie światłowodu czy utrzymywanie wież komórkowych jest wyzwaniem, podczas gdy antena satelitarna może sprowadzić szerokopasmowy internet prosto z nieba. Co więcej, internet Starlink ma być odporny na przerwy w dostawie prądu – bo nie opiera się na lokalnej wieży, która może stracić zasilanie; użytkownik ze sprzętem Starlinka i zasilaniem awaryjnym może pozostać online nawet podczas długich przerw w dostawie energii thedailystar.net. To może być przełom dla Bangladeszu, gdzie przerwy w dostawach prądu często uniemożliwiają łączność na wsi.

Potencjalny wpływ Starlinka i podobnych konstelacji LEO sięga dalej niż tylko połączenie internetowe dla klientów indywidualnych. Eksperci określają to jako możliwą „rewolucję usług danych”, podkreślając zastosowania w backhaulu czy IoT jagonews24.com jagonews24.com. Na przykład, Starlink może być szybkim rozwiązaniem backhaul dla operatorów komórkowych: zamiast budować łącze mikrofalowe lub światłowód do odległej stacji bazowej, można przesłać ruch poprzez Starlinka do centralnej sieci. Może również umożliwiać łączność IoT dla rolnictwa czy monitoringu środowiskowego w rejonach wiejskich (np. sieci czujników raportujących przez satelitę). W działaniach ratunkowych internet satelitarny pozwoli zespołom na komunikację, gdy sieci naziemne będą niedostępne – to realny problem w Bangladeszu zagrożonym cyklonami i powodziami. Dostrzegając te korzyści, rządowe wytyczne dopuszczają operatorów satelitarnych z pełnym kapitałem zagranicznym lub partnerstwem lokalnym oraz zawierają zabezpieczenia w zakresie bezpieczeństwa danych (np. wymóg bramki w Bangladeszu do monitoringu ruchu)jagonews24.com jagonews24.com.

Choć Starlink wysuwa się na czoło, Bangladesz jest otwarty również na innych dostawców internetu satelitarnego. OneWeb – brytyjska sieć satelitów LEO (ze wsparciem indyjskiego Bharti) – może w przyszłości uruchomić usługi w Bangladeszu, prawdopodobnie poprzez operatorów telefonii. Bangladesz ma także własne ambicje satelitarne: Bangabandhu Satellite-1, wystrzelony w 2018 roku, to satelita geostacjonarny wykorzystywany głównie do transmisji telewizyjnych i łączności rządowej. Choć nie był zaprojektowany do internetu szerokopasmowego, Bangabandhu-1 był wykorzystywany w pilotażowych projektach łączenia odległych szkół i wiejskich punktów cyfrowych thedailystar.net. Rząd planuje już Bangabandhu Satellite-2, który zgodnie z wytycznymi Premier powinien zostać wystrzelony w najbliższych latach z rozszerzonymi możliwościami dhakatribune.com. Prawdopodobnie drugi satelita skoncentruje się na usługach komunikacyjnych, w tym szerokopasmowym (być może z użyciem pasma Ka na potrzeby internetu). Pozwoliłoby to uzupełnić zagraniczne usługi LEO o suwerenną pojemność dla określonych zastosowań (a także umożliwić eksport pasma do innych krajów).

Jeśli chodzi o dostępność i ceny, w połowie 2025 r. Starlink przygotowuje się do uruchomienia usług w Bangladeszu. Firma opracowuje taryfę do przedstawienia BTRC aa.com.tr. Choć dokładne lokalne ceny nie są jeszcze ujawnione, bazując na globalnych stawkach Starlinka można spodziewać się ceny zestawu sprzętowego na poziomie kilkuset dolarów jednorazowo, a miesięcznej subskrypcji ok. 80–100 dolarów. Jest to znacznie wyższy koszt niż typowy internet w Bangladeszu. Konsument wiejski, płacący np. 500 Taka (5 USD) miesięcznie za pakiet mobilny, raczej nie pozwoli sobie na 100 USD za Starlinka. Dlatego początkowo odbiorcami Starlinka będą zapewne firmy, organizacje rozwojowe i zamożniejsi użytkownicy z terenów odległych, którym zależy na niezawodnym internecie. Szkoły, szpitale czy biura samorządowe w regionach wiejskich mogą również stać się beneficjentami (ewentualnie z dotacjami rządowymi lub w ramach funduszu USO). W perspektywie, jeśli ceny spadną lub gdy zostaną wdrożone modele wspólnotowe (np. wiejskie Wi-Fi z jednej anteny Starlinka), więcej zwykłych użytkowników może skorzystać z tej technologii.

Oprócz Starlink, niektóre lokalne firmy zaczęły nawiązywać partnerstwa w obszarze satelitarnym. Na przykład Bangladesh Satellite Company Ltd (BSCL, operator Bangabandhu-1) pracuje nad projektami mającymi na celu połączenie odległych wiosek za pomocą satelitów, jak wspomniano, a także prowadzi dyskusje na temat dzierżawy przepustowości z innych satelitów, aby rozszerzyć zasięg internetu. Wsparcie regulacyjne jest sprzyjające – poprzez ustalenie jasnych zasad licencjonowania oraz umiarkowanych opłat (np. 10 000 USD opłaty licencyjnej, 50 000 USD opłaty rocznej) jagonews24.com, Bangladesz ułatwił wejście firm internetowych satelitarnych na rynek.

Wniosek: Internet satelitarny jest gotowy, by dodać „trzecią warstwę” do piramidy dostępu do internetu w Bangladeszu (gdzie telefonia mobilna i światłowód to dwie pierwsze warstwy). Nie zastąpi sieci naziemnych, lecz uzupełni je, wypełniając luki zasięgu i zwiększając odporność sieci. Decydenci są optymistycznie nastawieni, że pokrycie satelitami LEO nad Bangladeszem zapewni, iż żaden teren nie jest zbyt trudny, a żadna społeczność zbyt odizolowana, by mogła się połączyć. Jeśli zostanie to dobrze wdrożone, może to dramatycznie przyspieszyć łączność na obszarach wiejskich, wspierając krajowy cel, by nikt nie pozostał offline. W nadchodzących latach kluczowym elementem rozwoju łączności będzie obserwowanie, jak Starlink i potencjalnie inne usługi satelitarne wdrażają swoje technologie w Bangladeszu.

Wyzwania i Szanse w Rozszerzaniu Dostępu

Dalsze rozszerzanie dostępu do internetu w Bangladeszu – by dotrzeć do niedostatecznie obsługiwanych grup i poprawić jakość – wiąże się z wyzwaniami, ale i szansami. Sprostanie tym wyzwaniom będzie kluczowe dla cyfrowej przyszłości kraju.

Wyzwania: (Główne przeszkody, z jakimi Bangladesz mierzy się przy rozszerzaniu dostępu i jakości internetu)

• Luki infrastrukturalne: Pomimo postępów, podstawowa infrastruktura wymaga modernizacji. Jak wspomniano, znaczna część sieci światłowodowej jest niedostateczna (ponad 50% nie spełnia standardu 4G) ficci.org.bd, co prowadzi do wąskich gardeł w szybkiej transmisji danych. Na terenach wiejskich jest mniej wież telekomunikacyjnych, a istniejące mogą nie obsługiwać 4G lub nie mieć wystarczającego zaplecza. Wydłużanie światłowodu i linii energetycznych do odległych regionów (charów, wzgórz, lasów) jest trudne i kosztowne. Ponadto płaski, rzeczny teren Bangladeszu oznacza, że sieci muszą radzić sobie z rzekami i powodziami, które zmywają kable i wieże. Utrzymanie infrastruktury w kraju narażonym na katastrofy (cyklony, powodzie, wyładowania atmosferyczne) jest ciągłym wyzwaniem.
• Przystępność dla najuboższych: Chociaż transfer danych jest tani, koszt urządzeń, a nawet minimalne opłaty mogą być barierą dla najbiedniejszych. Wiele rodzin wiejskich nadal nie stać na smartfony czy komputery. Użytkowanie internetu wśród osób o niższych dochodach i mniejszym wykształceniu jest niskie. Badanie BBS wskazujące 36,5% użycia internetu wiejskiego w porównaniu do 71,4% miejskiego dhakatribune.com częściowo odzwierciedla ten podział ekonomiczny – mieszkańcy miast są zazwyczaj bogatsi. Zapewnienie, by pozostała offline część społeczeństwa (często najuboższe 20–30%) mogła sobie pozwolić na urządzenia i połączenia, jest znaczącym wyzwaniem.
• Umiejętności cyfrowe i świadomość: Brak umiejętności cyfrowych i świadomości ogranicza przyjmowanie internetu w określonych grupach demograficznych (szczególnie starsi dorośli, kobiety na wsi i społeczności marginalizowane). Nawet gdy jest dostępność, wiele osób nie wie jak efektywnie korzystać z internetu – np. z wyszukiwarek, formularzy online lub płatności elektronicznych. Tworzy to lukę w użytkowaniu: bycie podłączonym vs. efektywne korzystanie z połączenia. Rozwijanie umiejętności cyfrowych wymaga edukacji i szkoleń na najniższym poziomie społecznym.
• Jakość i niezawodność: Samo posiadanie połączenia internetowego nie wystarczy, jeśli doświadczenie użytkownika jest słabe. Wielu użytkowników skarży się na wolne prędkości w godzinach szczytu, zrywane połączenia czy niedostępność stron. Faktory wpływające to m.in. przeciążenie sieci (szczególnie mobilnych, o ograniczonym paśmie), przerwy w dostawie prądu, które powodują brak internetu, a czasem także celowe wyłączanie internetu w kryzysowych sytuacjach. Sporadycznie Bangladesz doświadcza wyłączeń lub ograniczenia internetu ze względów bezpieczeństwa, co nie tylko zakłóca dostęp, ale też osłabia zaufanie użytkowników. Ponadto opóźnienia na łączach międzynarodowych mogą być wysokie, a krajowe punkty wymiany ruchu wymagają lepszej optymalizacji. Wszystko to oznacza, że doświadczenie użytkownika, zwłaszcza poza dużymi miastami, może być nierówne.
• Wyboje polityczne i regulacyjne: Chociaż rząd wspiera rozwój cyfrowy, niektóre ograniczenia regulacyjne stwarzają przeszkody. Jak zwróciła uwagę analiza FICCI, operatorzy mobilni byli historycznie pozbawieni możliwości samodzielnego budowania światłowodów i musieli polegać na drogich usługach pośredników ficci.org.bd ficci.org.bd. Takie zasady, mające zapobiegać duplikowaniu infrastruktury, nieumyślnie spowolniły zagęszczanie światłowodu dla sieci mobilnej. Ostatnio nastąpił postęp w łagodzeniu tych zasad, ale biurokratyczne opóźnienia, kwestie cenowe za pasmo (wdrażanie 5G opóźniło się przez spór o ceny) oraz wysokie podatki od telekomunikacji (VAT, cła) obniżają możliwości i motywację operatorów do inwestycji w rozbudowę. Branża często domaga się korzystniejszych reżimów podatkowych/regulacyjnych, by przyspieszyć rozbudowę sieci.
• Wyzwania geograficzne i klimatyczne: Położenie Bangladeszu – rozległe delty poprzecinane rzekami – czyni wdrażanie infrastruktury kosztownym (podwodne kable na przeprawach rzecznych, podwyższone wieże w strefach powodziowych, itp.). Zmiany klimatu nasilają powodzie i erozję rzeczną, zagrażając istniejącej infrastrukturze. Obszary przybrzeżne potrzebują odpornych na burze rozwiązań telekomunikacyjnych. Każdego roku cyklony uszkadzają infrastrukturę telekomunikacyjną na południu, co wymaga kosztownej odbudowy. Dlatego odporność klimatyczna musi być wbudowana w plany rozwoju, co jest wyzwaniem zarówno technicznym, jak i finansowym.

Szanse: (Kluczowe pozytywne czynniki i kierunki, które Bangladesz może wykorzystać do poprawy dostępu do internetu)

• Mocne zaangażowanie polityczne: Kierunek rządu (Digital Bangladesh -> Smart Bangladesh) wyznacza jasny mandat i wizję dla rozwoju łączności. Wysokie wsparcie zapewnia finansowanie i priorytetyzację dużych projektów (takich jak podłączenie wsi, modernizacja światłowodowych kręgosłupów). Przykładowo, rząd zobowiązał się podłączyć wszystkie szkoły do 2030 roku i zapewnić internet we wszystkich wsiach w ramach programów takich jak My Village-My Town a4ai.org. Takie działania z góry mogą zmobilizować zasoby i interesariuszy do osiągnięcia powszechnego dostępu.
• Młoda, cyfrowo zaawansowana populacja: Ponad 50% populacji Bangladeszu ma mniej niż 30 lat. Ta młoda grupa demograficzna szybko przyjmuje nowe technologie i usługi. Wzrost liczby użytkowników social media (ponad 45 milionów w 2023 roku) oraz popularność mobilnych usług finansowych (Nagad, bKash, itd.) pokazują, że przy dostępie ludzie chętnie wchodzą w świat cyfrowy. Powstaje korzystny cykl: duży popyt na usługi internetowe przyciąga inwestycje, które dalsze te usługi rozwijają. Zaawansowana cyfrowo młodzież to również rosnący zasób kadr (programiści, wsparcie IT, przedsiębiorcy technologiczni) napędzających gospodarkę cyfrową.
• Konkurencyjny rynek telekomunikacyjny: Bangladesz korzysta na obecności wielu operatorów i ISP, co zapobiega samozadowoleniu. Konkurencja zapewniła już niskie ceny; może także stymulować innowacje. Obserwujemy inwestycje firm w 4G/5G, konwergencję usług stacjonarno-mobilnych i poprawę obsługi klienta dla zdobycia przewagi. Zbliżające się wejście Starlinka i innych oznacza nową konkurencję w szerokopasmowym dostępie do internetu aa.com.tr aa.com.tr, co może zmusić lokalnych dostawców do podniesienia jakości usług (np. oferując wyższe prędkości lub docierając tam, gdzie wcześniej ignorowali rynek). Konkurencja sprzyja także partnerstwom publiczno-prywatnym – np. operatorzy mobilni współpracują z rządem w projektach rozszerzających zasięg, zyskując nowych użytkowników.
• Postęp technologiczny: To dobry moment, bo nowe technologie, takie jak 5G i satelity LEO, właśnie się pojawiają, gdy Bangladesz kończy wypełnianie luk w dostępności. 5G – wdrożone w najbliższych latach – umożliwi nie tylko szybszy internet mobilny, ale także takie zastosowania jak stacjonarny bezprzewodowy internet (zastępujący światłowodowy ostatni kilometr) oraz masowe IoT (inteligentne rolnictwo, sieci smart grid). Bangladesz przeprowadził już testy 5G i planuje szersze wdrożenia; po przydzieleniu pasm, prywatni operatorzy prawdopodobnie uruchomią 5G w miastach i specjalnych strefach ekonomicznych. Znacznie zwiększy to przepustowość i szybkość, być może czyniąc gigabitowy internet bezprzewodowy dostępnym dla wielu. Tymczasem szerokopasmowy internet satelitarny oferuje natychmiastowe połączenie z odległymi terenami bez konieczności czekania na światłowód – jak wspomniano, rząd widzi w tym rozwiązanie łączności dla trudno dostępnych miejsc i podczas katastrof thedailystar.net thedailystar.net. Wdrażanie tych technologii może przeskoczyć niektóre tradycyjne ograniczenia infrastrukturalne.
• Międzynarodowa przepustowość i integracja regionalna: Dzięki trzeciemu podmorskiemu kablowi (SMW6) i innym projektom podwodnym Bangladesz wkrótce będzie miał obfitą międzynarodową przepustowość. Nie tylko krajowi użytkownicy będą mieli szybszy dostęp do światowej sieci, ale Bangladesz może się stać regionalnym hubem łączności – eksportując przepustowość do sąsiadów, takich jak Nepal, Bhutan czy północno-wschodnie Indie dhakatribune.com. Sprzedaż nadmiaru przepustowości może generować dochód na inwestycje infrastrukturalne. Pozycjonuje to Bangladesz w inicjatywach regionalnych (np. południowoazjatycka super-sieć), zwiększając możliwości negocjacyjne na lepsze ceny od operatorów Tier-1. Dobra łączność międzynarodowa umożliwia rozwój nowych sektorów, takich jak outsourcing, chmura obliczeniowa czy centra danych – co jeszcze bardziej uzasadnia rozbudowę wewnętrznych sieci.
• Usługi cyfrowe i możliwości ekonomiczne: Rozszerzenie dostępu do internetu stwarza nowe możliwości gospodarcze, które mogą z kolei przyspieszyć dalszy rozwój sieci (pozytywne sprzężenie zwrotne). Przykładowo, rozwój e-commerce w Bangladeszu (ma to być branża o wartości miliardów dolarów) motywuje coraz więcej firm do obecności online i klientów do poszukiwania łączności, by móc kupować/bankować online. Skupienie rządu na eksporcie IT (cel 5 mld USD w eksporcie ICT w najbliższych latach) oznacza rozwój branży IT, która wymaga solidnego internetu. Usługi takie jak telemedycyna, e-nauczanie czy platformy dla freelancerów dają ludziom bezpośredni powód, by zdobyć dostęp do internetu. Zwłaszcza na terenach wiejskich, jeśli rolnicy mogą sprawdzać ceny rynkowe przez smartfon, a uczniowie uczestniczyć w zajęciach zdalnie, popyt na internet wiąże się bezpośrednio z warunkami życia. Istotne przypadki użycia napędzają popyt, a rządowe programy rozwojowe generują takie przypadki (np. cyfrowe doradztwo rolnicze, transfery gotówkowe przez portfele mobilne). To szansa, by internet stał się narzędziem dochodu i rozwoju, nie tylko przedmiotem konsumpcji, co naturalnie sprzyja jego rozwojowi.

Podsumowując, Bangladesz stoi na rozdrożu, gdzie musi pokonać znaczące wyzwania – infrastrukturalne, społeczno-ekonomiczne i regulacyjne – ale dysponuje również niezwykłymi szansami i zasobami, by je wykorzystać. W nadchodzących latach prawdopodobnie nastąpi skoordynowany wysiłek rządu, we współpracy z prywatnym sektorem i partnerami rozwojowymi, by rozszerzyć zasięg internetu na każdy zakątek kraju. Sprostanie wyzwaniom za pomocą innowacyjnych rozwiązań i wykorzystanie pojawiających się szans przybliży Bangladesz do celu powszechnego, wysokiej jakości dostępu do internetu, wspierającego jego aspiracje do zostania inteligentną, opartą na wiedzy gospodarką.

Porównania z sąsiadami regionalnymi

Aby lepiej zrozumieć krajobraz internetowy Bangladeszu, pomocne jest porównanie go z niektórymi sąsiadami z Azji Południowej. Kraje takie jak Indie, Nepal i Sri Lanka mają podobieństwa do Bangladeszu (pod względem demografii i etapu rozwoju), ale wykazują także odmienne wyniki w dostępie do internetu, które podkreślają postępy Bangladeszu oraz pozostające wyzwania.

Penetracja internetu: Penetracja internetu w Bangladeszu (około 44,5% populacji na początku 2025 roku) jest niższa niż w Indiach czy Sri Lance, ale zbliżona do Nepalu i Pakistanu. Indie, dzięki masowej cyfryzacji (i rewolucji mobilnej na czele z Jio), osiągnęły około 55% penetracji – ponad 800 milionów użytkowników internetu w 2025 roku datareportal.com. Sri Lanka, kraj mniejszy i bardziej zurbanizowany, może pochwalić się około 53–54% penetracji (około 12,4 mln użytkowników) datareportal.com. Nepal miał około 49,6% penetracji w 2024 roku, co jest zbliżone do Bangladeszu dhakatribune.com tbsnews.net. Pakistan, biorąc pod uwagę wielkość populacji i wyzwania infrastrukturalne, pozostaje lekko w tyle, z szacunkami w granicach 40–48% do 2025 roku (Pakistan miał około 116 mln użytkowników na ~240 mln ludzi) – oznacza to, że Bangladesz i Pakistan są dość blisko siebie w tym wskaźniku. Zatem Bangladesz jest niedaleko średniej regionalnej, ale nadal pozostaje miejsce na rozwój, aby dogonić Indie czy Sri Lankę pod względem proporcji osób korzystających z sieci. Rządowe wysiłki z końca lat 2010 pomogły Bangladeszowi przekroczyć granicę jednej trzeciej społeczeństwa, a teraz kolejnym celem jest przekroczenie 50% (połowy populacji) w najbliższych latach.

Podział miasto-wieś: Różnica w użytkowaniu internetu pomiędzy miastami a terenami wiejskimi to powszechny problem w Azji Południowej, ale w Bangladeszu ta przepaść jest szczególnie wyraźna (jak omawiano, 36% kontra 71% korzystających). Dla porównania w Indiach penetracja miejska wynosi około 70%, a wiejska 35% (podobna proporcja jak w Bangladeszu). Sri Lanka, będąc bardziej kompaktowa, ma mniejszą różnicę wiejską, natomiast Nepal również charakteryzuje się dużą dysproporcją (Dolina Katmandu jest dobrze skomunikowana, ale odległe górskie wioski znacznie mniej). Wszystkie te kraje zdają sobie sprawę, że zmniejszenie przepaści wiejskiej to najtrudniejszy element w drodze do niemal powszechnego dostępu do internetu. Ludność wiejska Bangladeszu (około 60% ogółu) jest znacznie większa niż w Sri Lance (która jest tylko ~20% wiejska), co czyni to wyzwanie większym. Z drugiej strony Bangladesz może uczyć się od potężnych indyjskich programów wiejskich (jak BharatNet – światłowód do każdej wioski) oraz kreatywnych sieci społecznościowych Nepalu, aby usprawnić własną strategię rozwoju łączności na terenach wiejskich.

Prędkości połączeń: Jeśli chodzi o prędkość internetu, Bangladesz historycznie zostawał w tyle za niektórymi sąsiadami, ale ostatnie ulepszenia zmieniły ten obraz. Prędkości internetu mobilnego w Bangladeszu (średnio ~28 Mb/s pod koniec 2024 r.) są obecnie wyższe niż w Pakistanie i Sri Lance, według Speedtest Global Index newagebd.net newagebd.net. W listopadzie 2024 Bangladesz był na 88. miejscu globalnie pod względem prędkości mobilnej, Pakistan na 97., a Sri Lanka na 100. newagebd.net. Wskazuje to, że sieci 4G w Bangladeszu rozwinęły się być może szybciej niż w tych krajach w ostatnich 1–2 latach. Indyjskie prędkości mobilne są jednak znacznie wyższe – Indie zajęły 25. miejsce z około 100 Mb/s średnio (dzięki wczesnemu wdrożeniu 5G i bogatej dostępności pasma) newagebd.net. Powoduje to wyraźny kontrast: użytkownicy w Indiach mają jedne z najszybszych danych mobilnych na świecie po bardzo niskich cenach, w czym Bangladesz jeszcze nie dorównuje. Prędkości stałego łącza szerokopasmowego ukazują nieco inny układ. Indie znów prowadzą ze średnimi/medialnymi wartościami często powyżej 60–70 Mb/s w całym kraju en.wikipedia.org. Stały internet szerokopasmowy Sri Lanki jest stosunkowo wolny (~23 Mb/s średnio en.wikipedia.org), bo wielu polega tu na internecie mobilnym lub starszym ADSL. Nepal zaskakująco miał stosunkowo szybki internet w miastach (ponad 50–70 Mb/s w niektórych raportach en.wikipedia.org), prawdopodobnie dzięki nowym operatorom światłowodowym w Katmandu. Bangladesz (~50 Mb/s mediany prędkości stałego łącza) plasuje się pośrodku. Zatem regionalnie Bangladesz jest w średniej klasie prędkości – nie najwolniejszy, ale i nie najszybszy. Znacząco zmniejszył dystans w jakości internetu mobilnego względem niektórych sąsiadów, co jest wartym uwagi osiągnięciem.

Ceny danych: Wszystkie kraje Azji Południowej korzystają z tanich danych mobilnych, ale Bangladesz i Indie są tu liderami. Średnia w Bangladeszu to $0,32/GB dhakatribune.com i jest tylko nieco wyższa niż w Indiach (~$0,17), faktycznie nawet trochę tańsza niż w Pakistanie ($0,29) i na poziomie Nepalu/Sri Lanki (ok. $0,20–0,25) dhakatribune.com. W rankingach światowych te kraje zajmują wiele czołowych miejsc pod względem dostępności cenowej. To przewaga konkurencyjna tej części świata – np. w Afryce czy Ameryce Łacińskiej użytkownicy płacą za dane wielokrotnie więcej. Jednak trzeba pamiętać, że niskie ceny w Bangladeszu/Pakistanie oznaczają także niższy ARPU dla operatorów, co może ograniczać inwestowanie w infrastrukturę. Indyjskim rozwiązaniem była skala – bardzo wysokie zużycie danych na użytkownika przy niskiej cenie – co obserwuje się teraz także w Bangladeszu (konsumpcja danych per capita rośnie wraz z rozwojem 4G i proliferacją smartfonów). Porównanie cen stałego internetu szerokopasmowego w regionie jest trudniejsze przez różne pakiety, ale generalnie w Sri Lance i Indiach jest to droższe niż w Bangladeszu, gdzie luźno regulowany rynek wielu operatorów prowadzi do wojny cenowej w miastach. Jedno z badań wykazało, że Bangladesz miał jeden z najniższych kosztów wejścia do internetu szerokopasmowego jako procent GNI per capita wśród krajów najsłabiej rozwiniętych, co świadczy o dobrej dostępności cenowej.

Inicjatywy rządowe i status: Pod względem e-państwa i polityki cyfrowej Bangladesz jest liderem wśród krajów najsłabiej rozwiniętych, ale na tle sąsiadów:

• Indie mają program Digital India, bardzo kompleksowy i wspierany dużymi budżetami (np. BharatNet ma na celu podłączyć światłowód do każdej wiejskiej panchayaty, podobnie jak cele Bangladeszu). Indie przodują też w lokalnej produkcji smartfonów, co obniżyło ich ceny.
• Nepal posiada nowszy system Digital Nepal, lecz jest ograniczony przez trudne warunki geograficzne.
• Sri Lanka miała wysoki poziom alfabetyzmu i wcześniejszą liberalizację telekomunikacji, co pozwoliło jej szybciej osiągnąć pewne cele cyfrowe (np. niemal wszystkie usługi rządowe online, bardzo wysoka alfabetyzacja ułatwiająca kompetencje cyfrowe). Jednak niedawne kłopoty ekonomiczne wpłynęły na inwestycje telekomunikacyjne (opóźnienia wdrożenia 5G).
• Pakistan podobnie wdrożył politykę Digital Pakistan, lecz boryka się z niską alfabetyzacją oraz dużą nierównością płci w korzystaniu z internetu (co do pewnego stopnia dotyczy też Bangladeszu).

Warto zwrócić uwagę na wprowadzenie 5G: Tutaj Indie są na prowadzeniu (5G uruchomione w 2022 i szybko się rozwija), Sri Lanka przeprowadziła przynajmniej testy 5G, ale kryzys gospodarczy opóźnił wdrożenie komercyjne, Nepal także testował 5G w ograniczonym zakresie, w Pakistanie i Bangladeszu wdrożenie się opóźnia. Bangladesz zaczął od pilotażowego 5G firmy Teletalk w 2021 en.prothomalo.com, ale szersza implementacja czeka na realizację, gdyż aukcje pasma były przesuwane na 2023/2024 r. thedailystar.net. Pakistan na 2025 również jeszcze nie uruchomił komercyjnego 5G. Tak więc Bangladesz i Pakistan są pod tym względem na podobnym poziomie, nieco z tyłu, podczas gdy Indie i (potencjalnie) Sri Lanka wyprzedzają stawkę. Bangladeski rząd deklaruje, że nie chce zostać nadmiernie w tyle – celem jest powszechne 5G do końca dekady, w ramach wizji Smart Bangladesh.

Poniżej porównawcze zestawienie kluczowych wskaźników internetu w Bangladeszu i krajach sąsiednich:

Tabela 2: Penetracja internetu i liczba użytkowników – Bangladesz a sąsiedzi (2024–25)

Źródła: Raporty DataReportal Digital 2024–2025, krajowi regulatorzy telekomunikacyjni.

Jak pokazuje tabela, Bangladesz znajduje się za Indiami i Sri Lanką pod względem procentowym, ale wyprzedza lub jest porównywalny z Pakistanem i Nepalem. Pod względem bezwzględnej liczby użytkowników Bangladesz ustępuje tylko Indiom w tej grupie (ze względu na dużą populację). Warto zauważyć, że wszystkie te kraje odnotowały szybki wzrost liczby użytkowników w ciągu ostatnich 5 lat, a Bangladesz faktycznie dodał więcej nowych użytkowników internetu (w milionach) w latach 2019-2023 niż wiele krajów z wyjątkiem Indii.

Pod względem kosztów i wzorców użytkowania Bangladesz i jego sąsiedzi podzielają trend mobilnego korzystania z internetu. Azja Południowa jako całość ma niższy poziom wykorzystania stałego szerokopasmowego internetu i opiera się bardziej na mobilnych danych niż regiony takie jak Azja Wschodnia czy Europa. Oznacza to, że takie kwestie jak zarządzanie widmem, współdzielenie masztów czy jakość sieci mobilnych są wspólnymi wyzwaniami. Kulturowo i językowo akceptacja treści w lokalnych językach (bengalski vs hindi vs syngaleski itd.) może wpływać na użytkowanie; Bangladesz ma bogatą ofertę cyfrowych treści po bengalsku, co przyczyniło się do adopcji internetu przez osoby nieznające angielskiego (podobnie jak rozkwit internetu w językach lokalnych w Indiach).

Współpraca regionalna to kolejny aspekt: kraje często uczą się na wzajemnych sukcesach. Na przykład sukces Bangladeszu w mobilnych usługach finansowych (bKash) stał się wzorem dla innych państw, a Bangladesz uczył się od Indii przy wdrażaniu centrów usług cyfrowych na wzór indyjskich Common Service Centers. Istnieje również inicjatywa regionalnej sieci południowoazjatyckiej (rodzaj cyfrowego Jedwabnego Szlaku), w której Bangladesz mógłby stać się węzłem tranzytowym łączącym podmorskie kable z krajami śródlądowymi.

Podsumowując, postęp Bangladeszu w dostępie do internetu jest imponujący, ale nie wyjątkowy – kraje takie jak Indie i Sri Lanka osiągnęły wyższą penetrację i prędkości w niektórych przypadkach, pokazując, co jest możliwe. Jednocześnie Bangladesz przegonił niektórych sąsiadów pod względem przystępności cenowej i ostatnich popraw w prędkości. Porównania regionalne motywują Bangladesz do dalszego wysiłku: na przykład obserwując skok Indii w 5G i światłowodach szerokopasmowych, Bangladesz może przyspieszyć własną infrastrukturę, by pozostać konkurencyjnym w gospodarce cyfrowej. Na szczęście polityka rządu i trendy rynkowe wskazują, że kraj ten jest na dobrej drodze do dalszej poprawy i być może uda mu się zniwelować różnice (a nawet wyprzedzić niektórych sąsiadów) w kluczowych wskaźnikach w ciągu najbliższej dekady, zwłaszcza jeśli obecne tempo utrzyma się.

Perspektywy na przyszłość: wdrożenie 5G i ekspansja satelitarna

Patrząc w przyszłość, na dostęp do internetu w Bangladeszu będą wpływać technologie następnej generacji (takie jak 5G i satelity), stałe działania rządu oraz dojrzewanie branży telekomunikacyjnej. Nadrzędny cel jest jasny: zbudować w pełni połączony „Smart Bangladesh” do lat 40. XXI wieku, gdzie szybki internet będzie tak powszechny i nieodzowny, jak prąd czy woda.

Dużym wydarzeniem na horyzoncie jest pełne wdrożenie sieci 5G. Bangladesz oficjalnie wkroczył w erę 5G w grudniu 2021 roku, gdy Teletalk uruchomił pilotażową usługę 5G w wybranych lokalizacjach (np. części Dhaki i Tungipara) w trybie testowym en.prothomalo.com en.prothomalo.com. To ograniczone wdrożenie miało wydźwięk symboliczny (dzięki temu Bangladesz stał się jednym z pierwszych 10 krajów testujących 5G, jak chwalili się oficjele en.prothomalo.com) i było pokazane podczas Dnia Cyfrowego Bangladeszu. Pierwotny plan zakładał, że po aukcji widma na początku 2022 roku operatorzy prywatni rozpoczną wdrażanie 5G pod koniec 2022 lub w 2023 en.prothomalo.com. W praktyce ten harmonogram się przesunął z powodu opóźnień przy ustalaniu wytycznych dla 5G i negocjacjach cen widma thedailystar.net en.prothomalo.com. Aukcje widma 5G odbyły się ostatecznie w latach 2022 i 2023, a operatorzy pozyskali pasma w zakresie 2,3 GHz, 2,6 GHz i 3,5 GHz. Na połowę 2025 roku prywatni operatorzy przeprowadzili testy 5G (na przykład Grameenphone i Robi testowali 5G z użyciem sprzętu Huawei/Nokia w laboratoriach i kilku lokalizacjach demonstracyjnych) globaldata.com, ale komercyjne 5G dla konsumentów nie jest jeszcze szeroko dostępne. Oczekuje się, że w latach 2025–2026 zacznie się pierwsza faza komercyjnych wdrożeń 5G przez największych operatorów w głównych miastach i strefach przemysłowych.

Po wdrożeniu 5G obiecuje ultraszybkie prędkości i niskie opóźnienia – potencjalnie 10-20 razy szybsze niż 4G w rzeczywistości en.prothomalo.com. Umożliwi to nowe zastosowania, takie jak strumieniowanie wideo HD na urządzeniach mobilnych, doświadczenia AR/VR oraz zaawansowane wdrożenia IoT (inteligentne systemy ruchu, połączone fabryki). W Bangladeszu jednym z pierwszych zastosowań 5G może być dostęp stacjonarny przez sieć bezprzewodową (Fixed Wireless Access), który zapewni światłowodowy internet domom poprzez routery 5G (już trwają testy z 4G; 5G je znacznie przyspieszy). 5G może też wzmocnić zasięg wiejski, jeśli operatorzy użyją niższych pasm dla większego pokrycia, choć początkowo wdrożenia będą dotyczyć zagęszczonych obszarów. Rząd wielokrotnie podkreśla, że 5G to filar wizji Smart Bangladesh – przewidując zastosowania w inteligentnych miastach, inteligentnych sieciach energetycznych, telemedycynie i cyfrowej edukacji en.prothomalo.com. W ramach przygotowań rząd zmodernizował infrastrukturę przesyłową (jak wcześniej wspomniano, projekty podniesienia przepustowości łączy upazila do 100 Gbps światłowodem) i zachęca do tworzenia zastosowań 5G poprzez hackathony i programy uniwersyteckie. Pod koniec lat 20. XXI wieku można się spodziewać, że Bangladesz będzie miał znaczny zasięg 5G, co najmniej we wszystkich miastach i na autostradach, jeśli nie w całym kraju. Co ważne, wraz z wejściem 5G starsze technologie będą wycofywane – można się spodziewać wyłączenia sieci 3G i przeznaczenia ich pasma dla 4G/5G, co już się dzieje w niektórych krajach. Uprości to zarządzanie sieciami i poprawi średnie prędkości dla użytkowników.

Jeśli chodzi o internet satelitarny, przyszłość wygląda równie obiecująco. Debiut Starlinka planowany na 2025 rok może przynieść pojawienie się nowego segmentu łączności w Bangladeszu. W krótkim okresie (najbliższe 1-2 lata) Starlink prawdopodobnie zaoferuje swoje pakiety usług, początkowo kierowane do odbiorców biznesowych i instytucji rządowych. Możemy spodziewać się łączy Starlink w odległych szkołach, ośrodkach badawczych (np. w Sundarbanach czy rejonach górskich), albo dla zespołów reagowania kryzysowego. Jeśli tendencje globalne Starlinka się utrzymają, być może pojawią się też entuzjaści i firmy w dużych miastach, którzy wezmą go jako zapasowe łącze (zwłaszcza jeśli ich naziemny internet jest zawodny). Przychylna postawa rządu – wyrażona szybkim wydaniem licencji – sugeruje, że państwo może rozważyć także bezpośrednie partnerstwa ze Starlinkiem dla sektora publicznego. Na przykład, połączenie przybrzeżnych schronisk przeciwcyklonowych przez Starlink, by zapewnić łączność podczas sztormów albo wyposażenie marynarki i straży wybrzeża w Zatoce Bengalskiej w połączenia satelitarne.

Dodatkowo polityka Bangladeszu dopuszcza innych graczy; można sobie wyobrazić, że po licencję wystąpi OneWeb lub nawet Kuiper Amazona (w przyszłości), jeśli rynek okaże się opłacalny. OneWeb mógłby współpracować np. z macierzystą spółką Banglalink (Veon) lub Robi (Axiata), by dystrybuować swoje usługi w Bangladeszu. Konkurencja w satelitarnym internecie szerokopasmowym mogłaby w dłuższej perspektywie obniżyć ceny. Pięcioletnia ważność licencji dla operatorów NGSO jagonews24.com oznacza, że BTRC będzie oceniać skuteczność i ewentualnie przyznawać kolejne licencje w przyszłych rundach.

Równolegle Bangladesz nadal będzie wykorzystywać własne zdolności satelitarne. Około 2028 roku satelita Bangabandhu-2 może zostać wystrzelony (premier już nakazała przyspieszenie tego projektu dhakatribune.com). Jeśli Bangabandhu-2 będzie przeznaczony do łączności/broadbandu, zapewni dedykowaną pojemność na potrzeby Bangladeszu (na przykład – by urzędy rządowe we wszystkich 64 dystryktach miały zapasowe połączenie satelitarne albo umożliwić łączność na odległych wyspach, takich jak Św. Marcina, gdzie układanie kabli jest niepraktyczne). Może to uzupełnić łącza LEO: LEO dają wysoką przepustowość, ale większą złożoność (terminal kliencki itd.), a geostacjonarny Bangabandhu-2 może dostarczać np. treści edukacyjne czy obsługiwać satelitarne systemy VSAT dla banków i biznesu.

Stałe inicjatywy rządowe będą miały kluczowy wpływ na przyszłość. Projekty w ramach „Smart Bangladesh” będą realizowane – takie jak ogólnokrajowe pokrycie siecią 5G do określonego roku (być może 90% pokrycia populacji do 2030 roku jako cel) lub pełne połączenie światłowodowe wszystkich Union Parishadów. Rząd dąży też do poprawy umiejętności cyfrowych mieszkańców – do 2041 roku wyobraża sobie pokolenie „inteligentnych obywateli” swobodnie korzystających z nowych technologii. Można więc oczekiwać inwestycji w szkolenia ICT, nauczanie kodowania już w szkołach i zwiększanie liczby urządzeń w edukacji (pojawić się mogą np. programy „Jednemu uczniowi – jeden laptop” itd.).

Przyszły ekosystem internetowy Bangladeszu zapewne będzie charakteryzował się większą integracją usług. Granice między telekomunikacją, usługami IT a mediami będą się zacierać. Już teraz operatorzy oferują serwisy streamingowe, a z kolei dostawcy treści mogą łączyć je z dostępem internetowym (wyobraź sobie ISP z darmowym dostępem do e-usług rządowych bez opłat za przesył danych itd.). Wykorzystując młodą populację i rozkwit rodzimych startupów, Bangladesz może także wykształcić własne aplikacje i platformy, które będą napędzać dalsze korzystanie z internetu (podobnie jak Indie wykształciły własny cyfrowy system płatności czy aplikacje „na rykszę”, które zachęciły ludzi do korzystania z internetu mobilnego).

Współpraca regionalna i międzynarodowa również może kształtować przyszłość. Na przykład, jeśli powstanie regionalna sieć światłowodowa łącząca Azję Południową i Południowo-Wschodnią, Bangladesz mógłby skorzystać jako hub tranzytowy, co przyniosłoby dochody na lokalne inwestycje. Międzynarodowe firmy technologiczne mogą zainwestować więcej – Google i Facebook wykazały zainteresowanie podmorskimi kablami w Azji; Amazon uruchomił w Bangladeszu w 2022 roku lokalizację brzegową dla swojej chmury (co sugeruje przyszły rozwój infrastruktury chmurowej na miejscu). Więcej takich inwestycji poprawiłoby łączność lokalną (np. buforowanie treści w Bangladeszu, by przyspieszyć usługi dla użytkowników).

Należy również wziąć pod uwagę ryzyka i niepewności: Branża telekomunikacyjna na świecie jest kapitałochłonna, a operatorzy z Bangladeszu potrzebują zdrowych finansów, aby inwestować w 5G i kolejne technologie. Utrzymanie rentowności biznesu (poprzez rozsądne ceny, być może konsolidację, jeśli zajdzie taka potrzeba) jest istotne – wojna cenowa, która zbytnio obniżyłaby zyski operatorów, może przynieść odwrotny efekt i ograniczyć środki na rozbudowę sieci. Kolejnym czynnikiem jest gospodarka światowa – Bangladesz często polega na imporcie sprzętu do budowy sieci; wahania kursów walut lub problemy z łańcuchem dostaw (jak niedawny niedobór chipów) mogą wpływać na tempo wdrażania technologii. Rola rządu w utrzymywaniu sprzyjającego klimatu (np. ulgi podatkowe na urządzenia 5G, czy lokalna produkcja telefonów, aby obniżyć koszty) pozostanie istotna.

Ogólnie rzecz biorąc, perspektywy są takie, że Bangladesz będzie nadal szybko rozwijał dostęp do internetu. Do 2030 roku można przewidywać, że penetracja internetu osiągnie poziom 80–90% (porównywalny do dzisiejszych krajów rozwiniętych), głównie dzięki smartfonom. 5G będzie powszechne w miastach i dostępne w wielu obszarach wiejskich w jakiejś formie (być może nie ultrawysokopasmowe 5G, lecz średnie lub niskie pasmo dla szerokiego zasięgu). Konstelacje satelitarne zapewnią możliwość połączenia nawet w najbardziej odległych „charach” czy wioskach górskich. Cyfrowa przepaść powinna się znacząco zmniejszyć, ponieważ większość szkół i klinik zostanie podłączona do sieci. Jeśli dziś online jest około 45% populacji, ten odsetek będzie rósł każdego roku dzięki wspólnym wysiłkom rządu i branży. Fundamenty są właśnie tworzone – poprzez polityki, licencje i projekty infrastrukturalne – na rzecz całkowicie połączonego Bangladeszu, gdzie internet rzeczywiście dociera „Wi-Fi, przewodami i niebem” do każdego człowieka. Wyzwania są realne, ale kierunek i determinacja wskazują, że kraj jest na dobrej drodze do osiągnięcia pełnego obrazu dostępu do internetu: szybkiego, przystępnego cenowo i wszechobecnego.