Irańskie satelity i agencja kosmiczna: możliwości, misje i wizja strategiczna

Irańska Agencja Kosmiczna (ISA)

Historia i oś czasu założenia

Zaangażowanie Iranu w działania związane z przestrzenią kosmiczną sięga końca lat 50., kiedy to w 1958 roku został on członkiem-założycielem Komitetu NZ ds. Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej en.wikipedia.org. Wczesne wysiłki skupiały się na komunikacji satelitarnej i teledetekcji: już w 1976 roku Iran utworzył „Centrum Teledetekcji” z naziemnymi stacjami odbioru danych satelitarnych w Mahdaszt (niedaleko Karadż) en.wikipedia.org en.wikipedia.org. Po rewolucji w 1979 roku działania kosmiczne zostały wstrzymane aż do końca lat 90., kiedy Iran zaczął nawiązywać partnerstwa z Rosją i Chinami w celu rozwoju technologii satelitarnej warontherocks.com warontherocks.com. Irańska Agencja Kosmiczna (ISA) została oficjalnie utworzona 28 lutego 2004 roku ustawą parlamentarną jako instytucja podległa Ministerstwu Komunikacji i Technologii Informacyjnej en.wikipedia.org en.wikipedia.org. Do zadań ISA należało wszelkie pokojowe wykorzystywanie nauki i technologii kosmicznych, a działalność była nadzorowana przez Najwyższą Radę Kosmiczną Iranu, której przewodniczył prezydent Iranu en.wikipedia.org en.wikipedia.org. W pierwszych latach istnienia agencja nadzorowała pierwsze irańskie starty satelitów oraz opracowała dziesięcioletnią mapę drogową rozwoju sektora kosmicznego. Jednak około 2015 roku program kosmiczny Iranu zwolnił z powodu presji międzynarodowej – prezydent Rouhani po cichu zawiesił główne projekty – zanim został ożywiony w 2021 roku przez prezydenta Ebrahima Raisiego en.wikipedia.org. Raisi ponownie zwołał Najwyższą Radę Kosmiczną (po dekadzie przerwy) i wyznaczył ambitne cele, w tym rutynowe wynoszenie satelitów na niską orbitę okołoziemską (LEO) oraz umieszczenie pierwszego irańskiego satelity na orbicie geostacjonarnej do połowy lat 2020-tych warontherocks.com warontherocks.com.

Struktura organizacyjna i zarządzanie

ISA działa jako narodowa cywilna agencja kosmiczna Iranu, jednak działalność kosmiczna kraju jest podzielona między program cywilny a równoległy program wojskowy prowadzony przez Korpus Strażników Rewolucji Islamskiej (IRGC) warontherocks.com warontherocks.com. Program cywilny nadzoruje prezydent poprzez Najwyższą Radę Kosmiczną, w skład której wchodzą ministrowie komunikacji, obrony, nauki i inni. Szef ISA pełni funkcję wiceministra ICT i działa jako sekretarz Rady en.wikipedia.org. ISA współpracuje z innymi podmiotami, takimi jak Organizacja Przemysłu Lotniczego (AIO) podległa Ministerstwu Obrony oraz Siły Powietrzno-Kosmiczne IRGC. W praktyce Ministerstwo Obrony i Logistyki Sił Zbrojnych oraz IRGC również rozwijają rakiety nośne i satelity, co prowadzi do istnienia „dwutorowego” programu kosmicznego warontherocks.com warontherocks.com. Pomimo pewnej rywalizacji, współpraca stale rośnie – na przykład przedstawiciele IRGC obecnie uczestniczą w posiedzeniach Najwyższej Rady Kosmicznej warontherocks.com. Pod ISA podlegają jednostki badawcze, takie jak Irańskie Centrum Badań Kosmicznych (ISRC) oraz Instytut Badań Lotniczych i Kosmicznych (ARI) iranwatch.org iranwatch.org. Prezydent ISA (obecnie Hassan Salarieh) jest zazwyczaj technokratą koordynującym projekty cywilne i współpracę z sektorem prywatnym iranwatch.org. Budżet ISA pozostaje umiarkowany (około 220 mln dolarów w 2024 roku) w porównaniu z globalnymi odpowiednikami en.wikipedia.org, co odzwierciedla trudności z finansowaniem w warunkach sankcji. ISA i powiązane instytucje są objęte sankcjami USA i międzynarodowymi ze względu na podwójne zastosowanie technologii wynoszenia iranwatch.org iranwatch.org, co wpływa na konieczność rozwoju w oparciu o rodzimy potencjał.

Główne ośrodki i miejsca startowe

Głównym kompleksem startowym Iranu jest Centrum Kosmiczne Imama Chomeiniego niedaleko Semnanu w północnym Iranie en.wikipedia.org. Ten rozległy obiekt (często określany po prostu jako Semnan Space Center) obejmuje kilka ramp startowych, podziemne centrum kontroli, stacje śledzenia i infrastrukturę zaplecza en.wikipedia.org. Powstał z myślą o obsłudze irańskich rakiet na paliwo ciekłe i właśnie stąd startowały rakiety Safir oraz większe Simorgh iranwatch.org. Drugim ośrodkiem startowym jest obiekt w pobliżu Shahrud na północno-wschodniej pustyni; wykorzystywany jest głównie przez IRGC do startów rakiet na paliwo stałe presstv.ir presstv.ir. Shahrud (czasem zwane Shahroud Space Center) pierwotnie było poligonem testów rakiet i ma mniej stałej infrastruktury, ale zapewnia odosobnione miejsce startów wojskowych. Iran dysponuje też innymi centrami wsparcia i badawczymi: Centrum Kosmiczne Mahdaszt (znane także jako Centrum Kosmiczne Alborz) w Karadż, z naziemnym centrum kontroli satelitów, laboratoriami odbioru danych teledetekcyjnych i antenami śledzącymi iranwatch.org. Kolejny ośrodek koło Qom jest rzekomo wykorzystywany do testowania i odpalania rakiet sondujących lub w celach szkoleniowych iranwatch.org. W ostatnich latach Iran zaczął budowę nowego dużego portu kosmicznego w Chabahar na południowo-wschodnim wybrzeżu nad Zatoką Omańską tehrantimes.com tehrantimes.com. Planowany port kosmiczny Chabahar to strategiczna zmiana – jego nadbrzeżne położenie (około 25°N) umożliwia starty nad Ocean Indyjski, ograniczając ryzyko dla zaludnionych obszarów oraz lepiej wykorzystując obrót Ziemi przy orbitach równikowych iranwatch.org iranwatch.org. Po ukończeniu Chabahar będzie przystosowany do obsługi irańskich rakiet nowej generacji i infrastruktury do paliw kriogenicznych (której obecnie brakuje w Semnan) iranwatch.org iranwatch.org. Wybór Chabahar – dużego portowego miasta – wpisuje się również w irańskie plany powiązania rozwoju kosmicznego z gospodarczym oraz ewentualną ofertę komercyjnych usług wynoszenia dla innych krajów iiss.org iiss.org. Oprócz miejsc startowych Iran posiada ośrodki integracji i testowania (np. laboratoria produkcji satelitów podległe Iran Electronics Industries oraz na uczelniach) oraz sieć stacji łączności i kontroli satelitów na terenie całego kraju.

Cele strategiczne i narodowa polityka kosmiczna

Irańska narodowa polityka kosmiczna podkreśla samosuficjencję, pokojowe wykorzystanie technologii oraz przywództwo regionalne w przestrzeni kosmicznej. Mandat Najwyższej Rady Kosmosu obejmuje tworzenie polityki zapewniającej „pokojowe wykorzystanie przestrzeni kosmicznej”, rozwój rodzimych satelitów i rakiet nośnych, wspieranie udziału sektora prywatnego oraz promowanie współpracy międzynarodowej, gdzie to możliwe en.wikipedia.org en.wikipedia.org. W praktyce irańscy przywódcy postrzegają zdolność kosmiczną jako filar dumy narodowej i „tworzenia siły”, na równi z programami nuklearnymi i rakietowymi warontherocks.com. Oficjalnie Iran dąży do osiągnięcia „pierwszego miejsca w regionie” w dziedzinie technologii kosmicznej warontherocks.com. Kluczowe cele strategiczne obejmują:

• Rutynowy dostęp do LEO: Iran stara się regularnie umieszczać satelity na niskiej orbicie okołoziemskiej, aby udowodnić stałą zdolność do startów i obsługiwać krajowe satelity do różnych zastosowań warontherocks.com warontherocks.com. Prezydent Raisi w 2021 roku podkreślał potrzebę „stabilizacji” obecności Iranu na orbicie dzięki częstszym startom warontherocks.com.
• Rodzime konstelacje satelitarne: Iran ogłosił plany tworzenia konstelacji satelitów obserwacji Ziemi, a w dłuższej perspektywie także własnego systemu nawigacji satelitarnej iranwatch.org iranwatch.org. Chociaż plany te mają charakter aspiracyjny, dokumenty wspominają o docelowym wdrożeniu sieci satelitów nawigacyjnych podobnych do GPS oraz floty minisatelitów komunikacyjnych (na wzór koncepcji Starlink firmy SpaceX) na potrzeby usług przesyłu danych iranwatch.org iranwatch.org.
• Orbita geostacjonarna i satelity komunikacyjne: Najwyższym celem jest umieszczenie irańskiego satelity na orbicie geostacjonarnej (~36 000 km wysokości) dla potrzeb telekomunikacji i transmisji. Plan strategiczny Iranu pod rządami Raisiego zakłada osiągnięcie GEO do 2026 roku warontherocks.com warontherocks.com. Resort obrony rozwija ciężką rakietę nośną o nazwie Sarir jako „początkowy krok w kierunku osiągnięcia orbity geostacjonarnej” tehrantimes.com tehrantimes.com. Projekt Sarira jest podobno ukończony i znajduje się na etapie budowy; oczekuje się, że wyniesie ok. 1,5 tony na LEO i – dzięki górnemu stopniowi „orbital transfer” – dostarczy ładunek klasy 100 kg na GEO tehrantimes.com tehrantimes.com. W dalszej przyszłości rozważa się także jeszcze większą, Soroush – serię rakiet nośnych (ze stopniami kriogenicznymi) zdolnych do bezpośredniego umieszczania pełnowymiarowych satelitów na GEO, a być może także do lotów załogowych iranwatch.org iranwatch.org. Te większe rakiety nośne oraz pierwsze operacyjne irańskie satelity telekomunikacyjne będą wymagać nowego kosmodromu w Chabahar ze względu na swoje rozmiary i zapotrzebowanie na paliwo iranwatch.org iranwatch.org.
• Loty załogowe: Iran od dawna deklaruje ambicję wysłania człowieka w kosmos. Program „ludzie w kosmosie”, choć mniejszy niż satelitarne projekty, jest „bardzo realny” – Iran ma nadzieję wysłać astronautę ok. 2029–2030 roku, co mogłoby uczynić go czwartym krajem realizującym taki wyczyn samodzielnie warontherocks.com warontherocks.com. Na początku lat 2010 Iran przeprowadził suborbitalne loty biologiczne (wystrzelenie i odzyskanie małp) jako przygotowanie (patrz sekcja „Badania Kosmiczne”). Plan załogowych lotów kosmicznych był czasowo wstrzymany z powodu kosztów, ale został wznowiony w latach 2020 wraz ze stabilizacją sytuacji gospodarczej presstv.ir presstv.ir. Strategia Iranu może obejmować współpracę międzynarodową w zakresie lotów załogowych – pod koniec 2022 roku Iran i Rosja podpisały porozumienie o współpracy kosmicznej, które nawet otworzyło perspektywę irańskich astronautów odwiedzających rosyjską stację kosmiczną (lub Międzynarodową Stację Kosmiczną) w przyszłości iranwatch.org iranwatch.org.
• Rola regionalna i międzynarodowa: Irańska polityka kosmiczna dąży nie tylko do samowystarczalności, ale także do prestiżu. Przedstawiciele często mówią o dołączeniu do światowego „klubu kosmicznego” zaawansowanych państw warontherocks.com. Iran jest członkiem Azjatycko-Pacyficznej Organizacji Współpracy Kosmicznej (APSCO), uczestniczy w wielostronnych projektach i dzieli się danymi. Ostatnio irańscy urzędnicy ogłosili oferowanie usług wynoszenia satelitów państwom zaprzyjaźnionym w regionie, pozycjonując Iran jako regionalny ośrodek startów, gdy jego możliwości będą większe iiss.org iiss.org. Odzwierciedla to promocja przyszłego Kosmodromu Chabahar jako miejsca dostępnego dla satelitów innych krajów iiss.org iranwatch.org.

Podsumowując, narodowa strategia kosmiczna Iranu jest napędzana przez połączenie aspiracji naukowych, potrzeb cywilnych, rozważań wojskowych i sygnalizacji geopolitycznej. Pomimo ograniczeń, Iran jest zaangażowany w stopniowy rozwój infrastruktury i wiedzy kosmicznej, dążąc do zmniejszenia dystansu do światowych potęg kosmicznych oraz do zdobycia przywództwa wśród krajów islamskich i regionalnych warontherocks.com warontherocks.com.

Irańskie satelity

Iran opracował i wystrzelił szereg satelitów w ciągu ostatnich dwóch dekad, pełniących funkcje od demonstracji technologii i obserwacji Ziemi po komunikację i rozpoznanie wojskowe. Do 2025 roku Iran z powodzeniem umieścił na orbicie ponad tuzin satelitów, wykorzystując zarówno rodzime rakiety, jak i zagraniczne usługi wynoszenia. Tabela 1 poniżej podsumowuje najważniejsze irańskie satelity i ich kluczowe parametry:

Tab. 1: Najważniejsze irańskie satelity (2005–2025)

Satelita (rok startu)	Rakieta wynosząca	Masa	Orbita (przybliżona)	Cel	Producent
Sina-1 (2005) – pierwszy satelita Iranu (start zagraniczny) tehrantimes.com	Rosyjski Kosmos-3M tehrantimes.com	~170 kg	685 km sun-sync (SSO) tehrantimes.com	Zdalne rozpoznanie & telekom dot. przesyłania danych	Rosja (NPK VNIIEM) & Iran (wspólnie) tehrantimes.com
Omid (2009) – pierwszy satelita wystrzelony w kraju tehrantimes.com	Safir-1 (Iran) tehrantimes.com	~27 kg	~250–380 km LEO, 55° inkl.	Demonstracja technologii, przekazywanie danych (store-and-forward) tehrantimes.com	ISA / Iran Electronics Industries
Rasad-1 (2011) – pierwszy satelita obrazujący tehrantimes.com tehrantimes.com	Safir-1B (Iran) tehrantimes.com	15,3 kg	~236 × 299 km LEO, 55,7° inkl. tehrantimes.com (czas życia 3 tygodnie)	Obrazowanie Ziemi (rozdz. 150 m) tehrantimes.com	Uniwersytet Maleka-Ashtara (Iran)
Navid-e Elm-o Sanat (2012) – obserwacja Ziemi tehrantimes.com	Safir-1B (Iran) tehrantimes.com	~50 kg	~250 × 375 km LEO, 55° inkl. (2 miesiące) tehrantimes.com	Obrazowanie (wielospektralne), dane pogodowe tehrantimes.com	Iran University of Science & Tech. (IUST)
Fajr (2015) – satelita obrazujący z napędem tehrantimes.com	Safir-1B (Iran) tehrantimes.com	52 kg	~224 × 470 km LEO, 55,5° inkl. tehrantimes.com	Obrazowanie (rozdz. 500 m); posiadał napęd gazowy do podnoszenia orbity tehrantimes.com tehrantimes.com	Iran Electronics Industries (Min. Obrony)
(2015–2018: brak udanych startów orbitalnych; kilka satelitów zbudowanych, ale starty się nie powiodły lub przełożone z powodu problemów technicznych i sankcji) tehrantimes.com tehrantimes.com
Dousti (2019) – „Przyjaźń” (start się nie powiódł) tehrantimes.com	Safir-1B (Iran) tehrantimes.com	52 kg	N/D (nieudany start)	Zdalne rozpoznanie (satelita testowa)	Sharif University of Tech. (Iran) tehrantimes.com
Payam-e Amirkabir (2019) – „Wiadomość” (start się nie powiódł) tehrantimes.com	Simorgh (Iran) tehrantimes.com	90 kg	N/D (nie osiągnął orbity)	Obrazowanie & komunikacja (eksperymentalny) tehrantimes.com	Amirkabir Univ. Tech. (Iran)
Noor-1 (2020) – pierwszy wojskowy satelita tehrantimes.com	Qased (Iran, IRGC) tehrantimes.com	~25 kg	~425 km LEO, 59,8° inkl.	Wojskowe rozpoznanie (obrazowe)	Korpus Strażników Rewolucji/Siły Powietrzno-Kosmiczne
Zafar-1 (2020) – „Zwycięstwo” (start nieudany) tehrantimes.com	Simorgh (Iran) tehrantimes.com	~90 kg	N/D (start nieudany)	Obrazowanie Ziemi (wysoka rozdzielczość)	ISA / IUST (Iran)
Noor-2 (2022) – wojskowy satelita rozpoznawczy tehrantimes.com tehrantimes.com	Qased (Iran, IRGC) tehrantimes.com	~27 kg	~500 km LEO, 58° inkl.	Wojskowe rozpoznanie	Korpus Strażników Rewolucji/Siły Powietrzno-Kosmiczne
Khayyam (2022) – satelita EO wysokiej rozdzielczości tehrantimes.com	Soyuz-2.1b (Rosja) tehrantimes.com	600 kg	~500 km sun-sync orbit (SSO) tehrantimes.com	Obserwacja Ziemi (rozdz. 1 m) tehrantimes.com (zastos. cywilne i rządowe)	Rosja (VNIIEM) dla ISA iranwatch.org iranwatch.org
Noor-3 (2023) – wojskowe rozpoznanie (znany też jako „Najm”) presstv.ir presstv.ir	Qased (Iran, IRGC) presstv.ir	~35 kg	~450 km LEO, 59° inkl.	Wojskowe ISR (obrazowanie, ulepszona kamera) presstv.ir presstv.ir	Korpus Strażników Rewolucji/Siły Powietrzno-Kosmiczne
Mahda (2024) – satelita testowo-badawczy tehrantimes.com tehrantimes.com	Simorgh (Iran) tehrantimes.com	32 kg	~450 km LEO (eliptyczna do ~1100 km) en.mehrnews.com en.mehrnews.com	Demonstracja technologii (podsystemy satelity, nowe technologie kosmiczne) tehrantimes.com	ISA / sektor prywatny (Iran)
Keyhan-2 (2024) – minisatelita badawczy en.mehrnews.com	Simorgh (Iran)	~ nieznana	~450–1100 km LEO (eliptyczna) en.mehrnews.com	Demonstracja technologii (szczegóły nie są publiczne)	ISA / uniwersytety (Iran)
Hatef-1 (2024) – minisatelita badawczy en.mehrnews.com	Simorgh (Iran)	~ nieznana	~450–1100 km LEO (eliptyczna) en.mehrnews.com	Demonstracja technologii (szczegóły nie są publiczne)	ISA / uniwersytety (Iran)
Sorayya (Soraya) (2024) – satelita naukowy tehrantimes.com tehrantimes.com	Qaem-100 (IRGC) tehrantimes.com tehrantimes.com	~50 kg	~750 km LEO, 59° inkl.	Badania naukowe (pogoda kosmiczna, obserwacja Ziemi) tehrantimes.com	Korpus Strażników Rewolucji & ISA (współpraca)
Chamran-1 (2024) – orbitalny demonstrator technologii tehrantimes.com tehrantimes.com	Qaem-100 (IRGC) tehrantimes.com	~60 kg	~550 km LEO, 59° inkl.	Demonstracja technologii (manewrowanie, napęd gazowy, orientacja satelity) tehrantimes.com tehrantimes.com	Iran Electronics Industries + ARI tehrantimes.com tehrantimes.com
Kowsar (2024) – cywilny satelita EO, sektor prywatny en.mehrnews.com en.mehrnews.com	Soyuz (Rosja, Wostocznyj) en.mehrnews.com	(mały)	~500 km SSO (szac.)	Obrazowanie wysokiej rozdzielczości dla rolnictwa i ochrony środowiska en.mehrnews.com	Sektor prywatny (Iran)
Hodhod (2024) – satelita IoT/komunikacyjny (prywatny sektor) en.mehrnews.com en.mehrnews.com	Soyuz (Rosja) en.mehrnews.com	(mały)	~500 km LEO (szac.)	Komunikacja (łączność IoT na terenach odległych) en.mehrnews.com	Sektor prywatny (Iran)

Uwagi: LEO = niska orbita okołoziemska; SSO = orbita heliosynchroniczna; ISR = rozpoznanie, obserwacja i wywiad. W tabeli uwzględniono zarówno udane, jak i próbne satelity o największym znaczeniu. Nazwy irańskich satelitów często pochodzą od perskich słów (np. „Omid” = nadzieja, „Navid” = wieść/dobra nowina, „Noor” = światło). Rakiety wynoszące podano w nawiasach; irańskie rakiety zostały opisane w tabeli 2.

Jak pokazano powyżej, pierwszy satelita Iranu Sina-1 został wyniesiony na orbitę w 2005 roku przez rosyjską rakietę – był to 170 kg satelita obserwacji Ziemi zbudowany przy pomocy Rosjan tehrantimes.com. Jednak za przełom w irańskim programie kosmicznym uważa się luty 2009, kiedy Iran został dziewiątym krajem na świecie, który wystrzelił własnego satelitę własną rakietą tehrantimes.com. Satelita Omid, mały demonstrator technologii o masie 27 kg, został wyniesiony przez rakietę Safir i utrzymywał się na orbicie przez około trzy miesiące presstv.ir presstv.ir. Po sukcesie Omid, Iran wystrzelił serię małych eksperymentalnych satelitów: Rasad-1 w 2011 roku (pierwszy irański satelita obrazowania, 15 kg, przesyłał obrazy o rozdzielczości 150 m, zdeorbitował po 3 tygodniach) tehrantimes.com tehrantimes.com i Navid w 2012 roku (mikrosatelita obserwacji Ziemi, utrzymywał się na orbicie przez 2 miesiące) tehrantimes.com. Na początku 2015 roku satelita Fajr wprowadził nowe możliwości – mimo masy zaledwie 52 kg, Fajr był wyposażony w mały silnik odrzutowy (cold-gas thruster), umożliwiający mu podniesienie orbity i wydłużenie czasu działania tehrantimes.com tehrantimes.com. Fajr był ostatnim przez kilka lat udanym wystrzeleniem irańskiego satelity – kolejne próby napotykały trudności techniczne i zmiany polityczne (spowolnienie programu za prezydentury Rouhaniego). W 2019 roku satelity Dousti i Payam skonstruowane przez wiodące uniwersytety nie osiągnęły orbity tehrantimes.com tehrantimes.com, a zaawansowany satelita obrazujący Zafar-1 uległ awarii podczas startu rakiety Simorgh w lutym 2020 tehrantimes.com.Program satelitarny Iranu nabrał nowego tempa od 2020 roku. W kwietniu 2020 Korpus Strażników Rewolucji Islamskiej (IRGC) wystrzelił Noor-1, pierwszy irański satelita wojskowy, korzystając z nowej rakiety Qased tehrantimes.com. Noor-1 (~25 kg, satelita rozpoznawczy) umieszczono na orbicie 425 km, gdzie działał przez około dwa lata presstv.ir presstv.ir. Następnie, w marcu 2022, wystrzelono Noor-2 na orbitę 500 km za pomocą tej samej rakiety Qased tehrantimes.com tehrantimes.com. Na rok 2025 Noor-2 pozostaje sprawny, dostarczając Iranowi skromnych danych obrazowych presstv.ir. 27 września 2023 roku udało się także wystrzelić trzeci wojskowy satelita, Noor-3, co było kolejnym sukcesem IRGC presstv.ir presstv.ir. Noor-3 posiada ulepszone kamery (z rozdzielczością ~5 m) oraz nieco większą masę od poprzedników presstv.ir presstv.ir. Seria Noor pokazuje rosnące irańskie umiejętności w technologiach małych satelitów wojskowych pomimo sankcji.Po stronie cywilnej Iran osiągnął znaczący postęp dzięki satelicie Khayyam, wyniesionemu przez rosyjską rakietę Soyuz w sierpniu 2022 r. tehrantimes.com. Khayyam to 600 kg satelita obserwacyjny z kamerą o rozdzielczości 1 metra – to bezkonkurencyjnie najbardziej zaawansowany iracki satelita na chwilę obecną tehrantimes.com. Został skonstruowany przy współpracy z rosyjskimi firmami i operuje na orbicie 500 km iranwatch.org iranwatch.org. Khayyam dostarcza wysokiej jakości dane obrazowe na potrzeby cywilne i rządowe, np. w rolnictwie czy monitoringu środowiska, i symbolizuje irańską strategię współpracy z międzynarodowymi sojusznikami w celu pozyskania zaawansowanej technologii satelitarnej mimo zachodnich sankcji iranwatch.org iranwatch.org. (Wcześniej Iran próbował uczestniczyć w międzynarodowych projektach satelitarnych, takich jak „Mesbah” z Włochami czy „Zohreh” – telekomunikacyjny, ale zostały one wstrzymane przez sankcje w latach 2000. Sukces Khayyama z pomocą Rosjan oznacza częściowy powrót do tej strategii.)W ostatnim czasie (2023–2024) Iran wyniósł kilka nowych satelitów skoncentrowanych na badaniach naukowych oraz demonstracji technologii. IRGC przetestował swój nowej generacji rakietowy wyrzutnik na paliwo stałe Qaem-100, który w styczniu 2024 wyniósł na orbitę 750 km satelitę Sorayya (Soraya) tehrantimes.com tehrantimes.com. Sorayya (≈50 kg) to satelita badawczy z instrumentami naukowymi do obserwacji środowiska Ziemi i pogody kosmicznej, a jej umieszczenie na 750 km ustanowiło irański rekord wysokości tehrantimes.com tehrantimes.com. We wrześniu 2024 IRGC użył tej samej rakiety Qaem-100 do umieszczenia na orbicie satelity Chamran-1, 60 kg demonstratora technologii zbudowanego przez irański przemysł obronny tehrantimes.com tehrantimes.com. Chamran-1 testuje manewrowanie orbitalne, napęd i systemy sterowania – kluczowe know-how dla przyszłych większych satelitów tehrantimes.com tehrantimes.com. Tymczasem narodowa agencja kosmiczna ISA odnotowała pierwsze pozorne powodzenie większej rakiety Simorgh: w starcie 28 stycznia 2024 Simorgh wyniósł trzy krajowe minisatelity (Mahda, Keyhan-2 i Hatef-1) na orbity pomiędzy 450 km a 1 100 km en.mehrnews.com en.mehrnews.com. Mahda (32 kg) został oficjalnie ogłoszony satelitą badawczym do testowania nowych podzespołów satelitarnych na orbicie tehrantimes.com tehrantimes.com. Te misje pokazują, że po latach prób rakieta Simorgh jest w stanie wynosić wiele małych ładunków na orbitę – to krok w stronę celu Iranu, jakim jest wynoszenie cięższych satelitów i osiąganie wyższych orbit. Ponadto na scenie pojawił się sektor prywatny: Kowsar i Hodhod, dwa małe satelity wyniesione w ramach lotu współdzielonego przez rosyjskiego Sojuza pod koniec 2024 r. en.mehrnews.com en.mehrnews.com. Kowsar dostarcza wysokorozdzielczych obrazów Ziemi do celów cywilnych, a Hodhod jest satelitą komunikacyjnym zaprojektowanym dla łączności IoT en.mehrnews.com en.mehrnews.com. To pierwszy przypadek, gdy irańskie firmy prywatne umieściły satelity na orbicie, co podkreśla nowy element w irańskim ekosystemie kosmicznym.

Pojazdy nośne: Irańskie satelity zostały wyniesione na orbitę zarówno przez rodzime pojazdy nośne, jak i zagraniczne rakiety. Tabela 2 podsumowuje główne irańskie rakiety nośne (SLV):

Tab. 2: Irańskie pojazdy nośne satelitów oraz ich możliwości

Pojazd nośny	Typ i stopnie	Producent	Pierwszy start	Ładunek na LEO	Ważniejsze starty
Safir-1A/B	Mała, jednorazowa; 2-stopniowa (ciekłe paliwo) en.wikipedia.org	ISA / AIO (Min. Obrony)	2008 (test), 2009 (Omid) presstv.ir presstv.ir	~20–50 kg na ~250 km LEO (Safir-1B ~50 kg) presstv.ir	Omid (2009) tehrantimes.com, Rasad (2011), Navid (2012), Fajr (2015) tehrantimes.com
Simorgh (Safir-2)	Średnia jednorazowa; 2-stopniowa (ciekłe paliwo) presstv.ir	ISA / AIO (Min. Obrony)	2016 (test), 2023/24 (pierwszy udany orbitalny) iranwatch.org iranwatch.org	~250 kg na LEO (500 km wys.) tehrantimes.com iranwatch.org	Mahda, Keyhan-2, Hatef-1 (2024) en.mehrnews.com; użyta również w nieudanych startach Payam, Zafar (2019–20)
Qased	Mała; 3-stopniowa (stałe + ciekły kick)	IRGC (Siły Powietrzno-Kosmiczne)	Kwiecień 2020 (Noor-1) tehrantimes.com	~30–50 kg na ~500 km LEO (szac.) presstv.ir	Noor-1 (2020) tehrantimes.com, Noor-2 (2022) tehrantimes.com, Noor-3 (2023) presstv.ir
Qaem-100	Mała/średnia; 3-stopniowa (stałe paliwo) tehrantimes.com	IRGC (Siły Powietrzno-Kosmiczne)	Paź 2022 (test suborbitalny); styczeń 2024 (orbitalny) tehrantimes.com tehrantimes.com	~80 kg na 500–750 km LEO tehrantimes.com tehrantimes.com	Sorayya (2024) tehrantimes.com, Chamran-1 (2024) tehrantimes.com
Zuljanah	Średnia; 3-stopniowa (stałe + stałe + ciekłe) presstv.ir	ISA / AIO (Min. Obrony)	Luty 2021 (test suborbitalny) presstv.ir	~200 kg na 500 km LEO (szac.) tehrantimes.com tehrantimes.com	Testy startów w 2021 i 2022 (prace rozwojowe trwają)
Sarir (planowana)	Ciężka; prawdopodobnie 3-stopniowa (ciekła) tehrantimes.com tehrantimes.com	ISA / AIO (Min. Obrony)	Faza projektowania (stan na 2023) tehrantimes.com tehrantimes.com	~1500 kg na LEO; ~100 kg na GEO z członem transferowym tehrantimes.com	Przeznaczenie do misji GEO; trwa budowa podzespołów tehrantimes.com tehrantimes.com
Soroush-1 / -2 (przyszłość)	Super-ciężka; wielostopniowa (ciekła, być może kriogeniczna) iranwatch.org iranwatch.org	ISA / AIO (przyszłość)	— (koncepcyjnie)	Soroush-2: >500 ton masy startowej, potencjalnie 15 000 kg na LEO (szac.) presstv.ir tasnimnews.com	Projektowana do startów na GEO i dalej; wymaga nowej infrastruktury (Chabahar) iranwatch.org iranwatch.org

Uwagi: AIO = Aerospace Industries Organization (Irański państwowy deweloper rakiet/kosmiczny). Dane dla przyszłych pojazdów to szacunki lub założenia. Zuljanah (pisane także Zoljanah) to pojazd hybrydowy – używa pierwszego stopnia na paliwo stałe (na bazie silnika wojskowego) oraz małego górnego stopnia na ciekłe paliwo; pełni rolę etapu pośredniego między Safir/Simorgh a rakietami klasy Sarir tehrantimes.com tehrantimes.com.

Rozwój irańskich pojazdów nośnych postępował równolegle z programem satelitarnym. Rakieta Safir („Ambasador”), po raz pierwszy przetestowana w sierpniu 2008 roku z atrapą ładunku presstv.ir presstv.ir, uczyniła Iran państwem zdolnym do wynoszenia ładunków na orbitę. Safir to niewielka, dwustopniowa rakieta (~22 m wysokości, 26 ton masy) wywodząca się z irańskich pocisków balistycznych Szahab en.wikipedia.org. Udało jej się umieścić na orbicie satelitę Omid oraz trzy kolejne satelity w latach 2009–2015, choć kilka startów Safir zakończyło się niepowodzeniem, a wskaźnik sukcesu wynosił jedynie ok. 50%. Simorgh („Feniks”) to większa rakieta na paliwo ciekłe, ujawniona w 2010 roku z myślą o wynoszeniu cięższych ładunków (~4× większy ciąg niż Safir) presstv.ir. Simorgh zaliczył kilka nieudanych lub częściowo udanych startów od 2016 roku, lecz w 2023 roku wreszcie osiągnął pełny sukces orbitalny, umieszczając na orbicie kilka małych satelitów (w tym Mahda w 2024 r.) en.mehrnews.com en.mehrnews.com. Przy ładowności ok. 250 kg na LEO iranwatch.org, Simorgh otwiera Iranowi możliwość wynoszenia bardziej zaawansowanych satelitów (np. planowanego satelity obrazującego „Pars-1” ok. 100 kg, lub partii CubeSatów).

Równolegle z programem państwowym, zaskakujące wprowadzenie przez Korpus Strażników Rewolucji Islamskiej (IRGC) rakiety Qased w 2020 roku zapewniło Iranowi alternatywną, napędzaną stałym paliwem, drogę do kosmosu. Qased to trzystopniowa rakieta (pierwszy stopień Ghadr to pocisk średniego zasięgu, a górny stopień na paliwo stałe znany jest jako „Salman”), rozwijana głównie w tajemnicy przez Siły Powietrzno-Kosmiczne IRGC presstv.ir presstv.ir. Jej bezbłędne starty z satelitami Noor stały się powodem do dumy irańskiej armii – wykazując, że sankcje i międzynarodowy sceptycyzm da się przezwyciężyć presstv.ir presstv.ir. Na tej bazie IRGC przetestowało potężniejszą rakietę Qaem-100 pod koniec 2022 roku i w styczniu 2024 umieściło z jej pomocą satelitę na orbicie tehrantimes.com tehrantimes.com. Qaem-100 wykorzystuje wyłącznie stopnie na paliwo stałe i może osiągnąć wyższe orbity (750 km) z małymi ładunkami tehrantimes.com tehrantimes.com. Irańscy urzędnicy podali, że ta rakieta może wynieść ~80 kg, umożliwiając „bardziej zaawansowane satelity w przyszłości” tehrantimes.com. Misje Sorayya i Chamran-1 udowodniły zdolności Qaem-100 i ustanowiły rekordy wysokości dla Iranu tehrantimes.com tehrantimes.com. IRGC już pracuje nad kolejną serią Qaem-110/115 o większym udźwigu, z zamiarem osiągnięcia także GEO tehrantimes.com.

W perspektywie przyszłości Ministerstwo Obrony Iranu koncentruje się na projekcie Sarir, ogłoszonym w 2023 roku jako ciężka rakieta nośna mająca ostatecznie umożliwić Iranowi wejście na orbitę geostacjonarną tehrantimes.com tehrantimes.com. Sarir najprawdopodobniej wykorzysta elementy konstrukcyjne Simorgha (taka sama średnica pierwszego stopnia), ale z dodatkowymi stopniami i być może bocznymi rakietami wspomagającymi zwiększającymi udźwig iranwatch.org. Jest określany jako „wstępny krok” na drodze do możliwości wynoszenia satelitów na GEO tehrantimes.com tehrantimes.com. W dalszej perspektywie pojawia się koncepcyjna rodzina Soroush – wspominana w irańskich źródłach jako ekstremalnie potężne rakiety przyszłości, potencjalnie wykorzystujące silniki kriogeniczne (ciekły wodór/tlen w bardzo niskiej temperaturze) i masę startową ponad 500 ton tasnimnews.com presstv.ir. Soroush-2 może być porównywalna pod względem klasy do Delta IV Heavy czy Falcon 9, z możliwością wyniesienia 10–15 ton na LEO presstv.ir. Jednak takie ambicje napotykają poważne wyzwania i prawdopodobnie wymagają co najmniej dekady. Co ważne, rozwój kosmodromu Chabahar jest ściśle związany z tymi przyszłymi ciężkimi rakietami – obecna wieża startowa w Semnan nie jest przystosowana do średnicy/wysokości rakiet Soroush, nie posiada także infrastruktury do obsługi kriogenicznych paliw iranwatch.org iranwatch.org. Zatem realizacja wizji wynoszenia satelitów geostacjonarnych przez Iran zależeć będzie od ukończenia nowego centrum startowego i opanowania zaawansowanych technologii napędów.

Usługi i zastosowania satelitarne

Zastosowania cywilne

Irański program satelitarny miał na celu zaspokojenie różnych potrzeb cywilnych, w tym telekomunikacji, teledetekcji do zarządzania zasobami, monitorowania środowiska i katastrof oraz meteorologii. Wczesne satelity, takie jak Omid, były głównie demonstratorami technologii o ograniczonej praktycznej przydatności, ale Iran szybko skupił się na obserwacjach Ziemi jako priorytecie. Satelity takie jak Rasad, Navid i planowany Tolou zostały zaprojektowane, aby wykonywać zdjęcia powierzchni Ziemi i pomagać w planowaniu urbanistycznym, monitoringu rolnictwa i reagowaniu na katastrofy tehrantimes.com. Nawet przy stosunkowo niskich rozdzielczościach (150 m do 500 m dla tych wczesnych satelitów tehrantimes.com tehrantimes.com), Iran wykorzystywał je do rozwoju krajowej ekspertyzy w zakresie przetwarzania obrazów oraz do wsparcia cywilnych agencji. Dane teledetekcyjne Iranu są stosowane m.in. do oceny suszy, zarządzania zasobami wodnymi i monitorowania burz pyłowych, jak podkreślali urzędnicy tehrantimes.com. Nowy satelita Khayyam (rozdzielczość 1 m) znacząco zwiększa cywilne możliwości obrazowania – umożliwia monitorowanie upraw, jezior, lasów i infrastruktury z dużo większą dokładnością iranwatch.org iranwatch.org. Irańskie władze podkreślają, że takie satelity pomagają w zarządzaniu katastrofami naturalnymi (np. wykrywaniu obszarów zagrożonych powodzią lub trzęsieniami ziemi) oraz ochronie środowiska (monitorowanie mokradeł, wylesiania itd.) tehrantimes.com.

W telekomunikacji Iran historycznie polegał na zagranicznych satelitach do krajowej telewizji, połączeń telefonicznych i transmisji danych (np. dzierżawiąc transpondery na rosyjskich lub międzynarodowych satelitach komercyjnych). Marzenie o własnym satelicie telekomunikacyjnym na orbicie geostacjonarnej (GEO), nazwanym „Zohreh”, sięga lat 70. XX wieku (za czasów szacha) i zostało odnowione w latach 2000., ale nigdy nie zostało zrealizowane z powodu sankcji. Aby zacząć budować zdolności, ISA opracowała małe eksperymentalne satelity telekomunikacyjne o nazwach Nahid-1 i Nahid-2 (Nahid oznacza Wenus) oraz cubeSata o nazwie AUT-Sat do komunikacji typu store-and-forward iranwatch.org. Nahid-1 był ponoć mikrosatelitą koncentrującym się na testowaniu urządzeń do komunikacji satelitarnej (takich jak rozkładanie paneli słonecznych i komunikacja w paśmie UHF), a Nahid-2 ma na celu wydłużenie czasu misji oraz zapewnienie większej przepustowości – planowano ich wyniesienie pod koniec lat 2010., ale status tych satelitów pozostaje niepewny (co najmniej jeden Nahid mógł być ładunkiem startu testowego Simorgh w 2020 r.) tehrantimes.com. Niemniej jednak Iran twierdzi, że obecnie produkuje różne klasy satelitów telekomunikacyjnych, w tym te do łączenia urządzeń IoT i zapewniania ograniczonych usług szerokopasmowych en.mehrnews.com en.mehrnews.com. Przykładem jest prywatnie zbudowany satelita Hodhod (wystrzelony w 2024 r.): ma on przekazywać dane IoT z odległych czujników do centralnych węzłów, co jest przydatne m.in. do monitoringu rurociągów lub śledzenia dzikich zwierząt na obszarach bez zasięgu telefonii komórkowej en.mehrnews.com. W irańskich mediach pojawiają się też wzmianki o sieciach smallsatów Honeycomb, choć te prawdopodobnie są jeszcze na etapie planowania. Jeśli chodzi o meteorologię, Iran nie ma jeszcze dedykowanego satelity meteorologicznego na orbicie. Jednak instrumenty pomiarowe na satelitach takich jak Navid (który zbierał pewne dane pogodowe tehrantimes.com) i planowane satelity jak Soha (który miał być satelitą klimatyczno/teledetekcyjnym) tehrantimes.com wspierają obserwacje meteorologiczne. Iran polega na danych od partnerów i ze źródeł międzynarodowych do szczegółowego prognozowania pogody, ale ma nadzieję, że docelowo będzie dysponował własnymi satelitami meteorologicznymi na wyższych orbitach.

Podsumowując: irańskie satelity już wspierają krajowe agencje cywilne w mapowaniu, szacowaniu plonów, zarządzaniu wodą i komunikacji na terenach odległych. Korzyści widoczne są w projektach typu wykorzystanie obrazowania satelitarnego do monitorowania poziomów wody w jeziorze Urmia czy śledzenia nielegalnego wylesiania. Dodatkowo udział Iranu w APSCO (konsorcjum obejmującym m.in. Chiny, Pakistan, Turcję) zapewnia dostęp do wspólnych danych satelitarnych na potrzeby zarządzania środowiskowego i reagowania kryzysowego tehrantimes.com. Przykładowo, w ramach APSCO Iran ma dostęp do konstelacji teledetekcyjnej „APSTAR” i brał udział w projekcie Multinational Disaster Monitoring satellite (Environment-1) wystrzelonym przez Chiny w 2008 r. iranwatch.org. Pomimo ograniczeń inwestycje Iranu w kosmos są częściowo uzasadniane właśnie tymi cywilnymi zastosowaniami, które odpowiadają na „narodowe wyzwania strategiczne” jak susza czy burze piaskowe tehrantimes.com.

Wojskowe i wywiadowcze zastosowania

Irański sektor wojskowy i wywiadowczy jest główną siłą napędową krajowego programu kosmicznego. Satelity postrzegane są jako mnożniki siły w zakresie rozpoznania, komunikacji i nawigacji dla Sił Zbrojnych Iranu. Najlepszym przykładem jest seria wojskowych satelitów IRGC – Noor. Są one jawnie wykorzystywane do celów rozpoznawczych, obserwacyjnych i wywiadowczych (ISR) – zasadniczo do wykonywania zdjęć Ziemi w celu monitorowania aktywności wojskowej. Po wyniesieniu Noor-3 w 2023 r. dowódcy IRGC deklarowali, że satelity gromadzą informacje odpowiadające potrzebom wywiadowczym IRGC presstv.ir presstv.ir. Satelity Noor mają stosunkowo niską rozdzielczość obrazowania (szacunkowo 5–10 metrów na piksel) iranwatch.org iranwatch.org, co wystarcza do obserwowania zmian na dużą skalę (np. ruchy wojsk czy budowa baz), ale nie pozwala na uzyskanie zdjęć taktycznych w wysokiej rozdzielczości. Mimo to urzędnicy irańscy świętowali, że Noor-2 i Noor-3 radykalnie zwiększyły świadomość sytuacyjną armii – np. umożliwiając Iranowi niezależną obserwację baz USA czy ruchów okrętów w regionie (wcześniej polegano na zagranicznych komercyjnych zdjęciach satelitarnych). Oprócz obrazowania optycznego Iran prawdopodobnie wykorzystuje te satelity również do wywiadu sygnałowego (SIGINT) lub przekazywania komunikacji między jednostkami wojskowymi, choć szczegóły nie są ujawniane publicznie.

Innym wojskowym zastosowaniem jest poprawa celności rakiet i dronów. Analitycy zachodni często wyrażają obawy, że irański program kosmiczny służy rozwijaniu rakiet balistycznych (ponieważ taka sama technologia rakietowa może być używana do budowy pocisków dalekiego zasięgu) presstv.ir presstv.ir. Jednak oprócz rakiet nośnych same satelity mogą wspierać siły rakietowe, dostarczając lepszych danych celowniczych, mapowania, a być może w przyszłości sygnałów nawigacyjnych. Generałowie irańscy sugerowali, że sieć rodzimych satelitów mogłaby wzmacniać zdolności obronne, np. przy naprowadzaniu dronów czy zapewnianiu bezpiecznej łączności dowodzenia presstv.ir presstv.ir. Iran nie posiada jeszcze własnego systemu nawigacyjnego typu GPS (i obecnie prawdopodobnie korzysta z rosyjskiego GLONASS dla celów militarnych), ale częścią wizji strategicznej jest w przyszłości wystrzelenie własnych satelitów nawigacyjnych i uzyskanie niezależnej zdolności do pozycjonowania iranwatch.org iranwatch.org.

Satelity komunikacyjne również mają podwójny potencjał. Geostacjonarny satelita telekomunikacyjny mógłby obsługiwać zarówno nadawców cywilnych, jak i wojskowe, bezpieczne łącza. W jego braku Iran rozważał wykorzystanie satelitów przekaźnikowych na niskiej orbicie. Satelita Hatef-1 (wystrzelony w 2024 r.) oraz starszy Sina-1 miały ładunki komunikacyjne umożliwiające przesyłanie komunikatów lub obrazów do stacji naziemnych tehrantimes.com. Irański przemysł zbrojeniowy interesuje się również wczesnym ostrzeganiem i danymi pogodowymi na potrzeby planowania; teoretycznie konstelacja małych satelitów mogłaby zapewnić podstawowe wczesne ostrzeganie przed startem pocisków lub monitorować warunki pogodowe dla potrzeb operacyjnych. Iran jest jeszcze daleki od takich zaawansowanych zastosowań, ale pokazuje to, dlaczego wojsko wspiera program kosmiczny: strategiczna wartość własnych systemów kosmicznych jest bardzo wysoka, biorąc pod uwagę ograniczony dostęp Iranu do technologii zachodnich. Zasoby kosmiczne wzmacniają „obronę pasywną” poprzez poprawę rozpoznania i bezpieczną komunikację – co szczególnie ważne, gdy Iran staje wobec przewagi przeciwników pod względem konwencjonalnej siły powietrznej i kosmicznej.

Warto również wspomnieć o aspekcie psychologicznym i odstraszającym: każdy udany start satelity (zwłaszcza wojskowego) jest przedstawiany jako dowód, że sankcje nie powstrzymają technologicznego postępu Iranu presstv.ir presstv.ir. IRGC celowo przeprowadziło start Noor-1 w kwietniu 2020 roku w rocznicę swojego powstania tehrantimes.com, podkreślając przekaz, że irańskie siły zbrojne wkraczają do domeny kosmicznej. Takie sukcesy są szeroko wykorzystywane propagandowo do budowania dumy narodowej i sygnalizowania rywalom, iż Iran staje się „mocarstwem kosmicznym” ze wszystkimi tego konsekwencjami. Wojskowi oficjele ogłaszali Iran jednym z 10 światowych liderów technologii kosmicznych – twierdzenie zapewne przesadzone, ale odzwierciedlające prestiż, jaki przypisuje się tym osiągnięciom tehrantimes.com tehrantimes.com.

Użytkownicy krajowi i partnerstwa międzynarodowe

Krajowo z usług satelitarnych korzysta szereg irańskich podmiotów. Ministerstwo Rolnictwa wykorzystuje teledetekcję do monitorowania upraw i oceny suszy; Departament Ochrony Środowiska monitoruje tereny podmokłe, wylesianie oraz zanieczyszczenia za pomocą satelitów; Irańska Organizacja Meteorologiczna wykorzystuje obrazy satelitarne do analiz systemów pogodowych i pokrywy chmur. Siły Zbrojne (zarówno IRGC, jak i regularna armia) wykorzystują obrazy satelitarne do rozpoznania i mapowania; korzystają też z satelitarnej łączności (dzierżawionej lub krajowej) do koordynowania operacji, szczególnie w odległych regionach, np. przy granicach Iranu lub podczas operacji morskich. Telecommunication Infrastructure Company oraz organy nadzorujące nadawanie będą końcowymi użytkownikami usług satelitarnych, gdy Iran będzie miał własne satelity komunikacyjne (obecnie korzystają z naziemnego światłowodu i dzierżawionych zagranicznych łączy satelitarnych). Uniwersytety i instytuty naukowe wykorzystują również dane satelitarne do badań akademickich w dziedzinach takich jak geologia, archeologia (np. identyfikacja starożytnych stanowisk metodą teledetekcji) czy astrofizyka (chociaż Iran nie posiada jeszcze teleskopów kosmicznych, planuje naukowe cubesaty do badań kosmicznych).

Na arenie międzynarodowej partnerstwa kosmiczne Iranu zostały ograniczone przez sankcje, ale nie całkowicie wykluczone. Rosja jest najważniejszym partnerem Iranu: oprócz wystrzelenia satelitów Sina-1 i Khayyam dla Iranu, rosyjski Roskosmos podpisał w 2022 r. umowy na zacieśnienie współpracy, w tym potencjalnie pomoc Iranowi w budowie nowych satelitów, a nawet wspólnej budowie ośrodków startowych iranwatch.org. Doniesienia wskazują, że Rosja może dostarczyć technologię do satelitów obserwacyjnych o lepszych kamerach, gdyż irańscy urzędnicy starają się uzyskać możliwości obrazowania z rozdzielczością sub-metra iranwatch.org iranwatch.org. Rosja mogłaby także pomóc w szkoleniu astronautów – jak wcześniej wspomniano, omawiano udział irańskiego kosmonauty w rosyjskiej misji iranwatch.org. Chiny są kolejnym cichym partnerem: Iran jest członkiem APSCO (z siedzibą w Pekinie), w ramach której chińskie rakiety wynosiły satelity studenckie wielu krajów. Iran brał udział w projekcie APSCO SSS (Small Student Satellite), współtworząc mikrosatelitę i cubesaty razem z Chinami, Pakistanem i innymi członkami tehrantimes.com tehrantimes.com. We wspólnym chińsko-irańskim projekcie Environment-1 (start 2008) Iran uczestniczył, a satelity dostarczały danych do monitorowania katastrof naturalnych iranwatch.org. Niepotwierdzone doniesienia z 2023 mówią, że IRGC prowadziło rozmowy z chińskimi firmami na temat pozyskania kilku satelitów wysokiej rozdzielczości lub bezpośredniego dostępu do obrazów iranwatch.org, co byłoby znacznym wzmocnieniem wywiadowczym, o ile jest to prawda. Indie i kraje europejskie w dużej mierze unikały współpracy z Iranem pod naciskiem USA, choć włoska Carlo Gavazzi Space współbudowała satelitę komunikacyjnego Mesbah na początku lat 2000. (przechwycone przed startem przez sankcje ONZ). Francja i Niemcy były pośrednio zaangażowane w dostawy części do satelitów lub szkolenie w latach 70. przed rewolucją, ale w ostatnich latach Europa ogranicza się do dialogów (np. ESA okazjonalnie zapraszała irańskich naukowców na konferencje).

Regionalnie postępy Iranu wzbudziły mieszankę konkurencji i ciekawości. Turcja, ZEA i Arabia Saudyjska – regionalni rywale Iranu – w latach 2010. znacząco zwiększyli inwestycje w sektor kosmiczny, choć według różnych modeli (Turcja rozwija produkcję satelitów i ewentualną własną bazę startową za granicą, ZEA kupują satelity i wysyłają astronautę dzięki partnerstwom, Arabia Saudyjska finansuje przyszłe projekty satelitarne). Między Iranem a tymi krajami nie ma istotnej współpracy kosmicznej, ale co ciekawe, Iran publicznie oferował usługi wynoszenia satelitów sąsiadującym krajom iiss.org iiss.org. W 2023 r. dowódca Sił Powietrzno-Kosmicznych IRGC ogłosił, że Iran jest gotów wynosić satelity „dla państw islamskich i sąsiadów” w konkurencyjnych cenach tehrantimes.com tehrantimes.com. Prawdopodobnie jest to skierowane do sojuszników, np. Syrii, albo do klientów – partnerów handlowych Iranu, którzy nie posiadają zdolności wynoszenia. Choć żaden zagraniczny satelita nie został jeszcze wyniesiony irańską rakietą, sama oferta jest znacząca – sugeruje, że Iran widzi swoją rolę na globalnym rynku małych satelitów (zwłaszcza po uruchomieniu kosmodromu w Chabahar oraz cięższych SLV).

Wpływ sankcji na rozwój technologii i współpracę startową

Międzynarodowe sankcje miały głęboki wpływ na irańskie przedsięwzięcia kosmiczne. Ponieważ wiele technologii kosmicznych ma podwójne zastosowanie (wojskowe), Iran został w dużej mierze odcięty od zakupu wysokiej klasy komponentów, takich jak zaawansowane czujniki, elektronika satelitarna czy materiały do budowy rakiet z rynków zachodnich presstv.ir presstv.ir. To zmusiło Iran do samodzielnego rozwoju i ograniczonych partnerstw. We własnym zakresie Iran musiał tworzyć własne konstrukcje satelitów, czujniki (ze znacznie gorszą rozdzielczością) oraz podsystemy rakietowe, wykorzystując to, co można było wyprodukować lub pozyskać nieoficjalnymi kanałami. W efekcie irańskie satelity mają na ogół gorsze osiągi i większą wagę przy danej funkcjonalności niż satelity krajów mających dostęp do komercyjnych technologii. Przykładowo uzyskanie rozdzielczości 1 m w Khayyam było możliwe dzięki pomocy Rosji iranwatch.org iranwatch.org, podczas gdy najlepszy krajowy efekt (kamera Noor-3) to ok. 5 m iranwatch.org. Sankcje opóźniały też projekty: satelita komunikacyjny Mesbah (zbudowany wspólnie z Włochami) był gotowy w połowie lat 2000., ale Włochy odmówiły startu pod naciskiem USA i rzekomo pozostał on przez lata przetrzymywany, co de facto oznaczało zmarnowanie projektu. Podobnie próby zorganizowania startu satelity telekomunikacyjnego Zohreh przez europejskich lub rosyjskich operatorów w latach 2000. zakończyły się niepowodzeniem przez sankcje.

Inny skutek dotyczy współpracy w zakresie startów: poza Rosją i ewentualnie Chinami żaden kraj nie decydował się na wynoszenie irańskich satelitów z powodu sprzeciwu USA lub ograniczeń ONZ (do 2020 r. Rezolucja 2231 „wzywała” Iran, by nie prowadził aktywności balistycznej, co niektórzy interpretowali jako zakaz SLV). To zmusiło Iran do zostania jednym z nielicznych krajów z niezależną zdolnością wynoszenia – kosztownym i czasochłonnym projektem, lecz uznanym przez irańskie władze za niezbędny dla autonomii strategicznej iiss.org iiss.org. Irańscy urzędnicy często powołują się na to jako powód do dumy – że Iran nie musiał polegać na „usługach startowych”, które były mu odmawiane iiss.org iiss.org. Mimo to Iran wykorzystywał możliwość startów za granicą, gdy to było możliwe: poza wspomnianymi startami rosyjskimi, według doniesień rozważał uruchomienie przyszłych satelitów za pomocą chińskich rakiet (choć na razie brak potwierdzeń). Samo irańskie ISA zostało objęte sankcjami (USA wpisały ISA na listę w 2019), przez co nawet wymiana akademicka stała się trudna; zachodnie agencje kosmiczne oficjalnie nie współpracują z Iranem, a importowanie komercyjnych zdjęć satelitarnych lub produktów jest ograniczone – co oznacza, że irańscy naukowcy często nie mają dostępu do aktualnych globalnych danych czy sprzętu. Ta izolacja była w praktyce mieczem obosiecznym: spowolniła postęp, ale też wymusiła lokalną innowację (co irańscy przywódcy często podkreślają).

Podsumowując, sankcje sprawiły, że irański program kosmiczny rozwijał się głównie w izolacji, osiągając znaczące sukcesy, ale w wolniejszym tempie i na mniejszą skalę, niż byłoby to możliwe przy otwartej międzynarodowej współpracy. Zmusiły one również Iran do pogłębienia relacji z krajami takimi jak Rosja i Chiny w celu zdobycia kluczowej wiedzy. Jak powiedział jeden z czołowych irańskich ministrów po udanym starcie satelity: „sankcje i groźby wroga nie mają wpływu na determinację irańskich ekspertów” presstv.ir presstv.ir – to wyraz buntu, który podkreśla, jak kluczowa dla irańskiej strategii kosmicznej jest kwestia przezwyciężania sankcji.

Badania kosmiczne i edukacja w Iranie

Rola uniwersytetów i instytutów badawczych

Irańskie uniwersytety oraz instytuty badawcze odgrywają kluczową rolę w programie kosmicznym, zarówno w zakresie rozwoju technologii, jak i kształcenia kolejnych pokoleń ekspertów. Wiele irańskich satelitów zostało zaprojektowanych lub skonstruowanych przez zespoły uniwersyteckie jako projekty akademickie, często z finansowaniem ISA. Przykładowo, Sharif University of Technology kierował projektem satelity Dousti tehrantimes.com, Amirkabir University of Technology (AUT) opracował satelitę Payam tehrantimes.com oraz serię małych „AUTSAT-ów”, a Iran University of Science and Technology (IUST) pracował przy satelitach Navid i Zafar. Ten model realizuje dwa cele: wykorzystuje talenty studentów i profesorów do stosunkowo taniego rozwoju satelitów oraz kształci wykwalifikowaną kadrę do rozwijającego się sektora kosmicznego. Irańskie Centrum Badań Kosmicznych (ISRC) oraz Instytut Badań Lotniczo-Kosmicznych (ARI) to dwie kluczowe jednostki badawcze podległe ISA, które współpracują z uczelniami przy projektach z zakresu nauk i technologii kosmicznych iranwatch.org iranwatch.org. Przykładowo, ARI zajmował się m.in. irańskim programem bioastronautycznym oraz projektowaniem makiet kapsuł załogowych, natomiast ISRC skupia się często na instrumentacji satelitarnej, napędach i badaniach materiałów kosmicznych.

W zakresie edukacji, irańskie uniwersytety zaczęły oferować specjalistyczne programy z inżynierii lotniczo-kosmicznej w latach 2000., obejmujące systemy satelitarne, astrodynamikę i instrumentację kosmiczną. Uniwersytet Sharif oraz K. N. Toosi University w Teheranie mają uznane wydziały lotniczo-kosmiczne. Irańska Agencja Kosmiczna sponsoruje również konkursy i warsztaty dla studentów – od 2016 roku organizuje Krajowy Studencki Konkurs CubeSat, by zachęcać studentów do projektowania CubeSatów unoosa.org. Do 2018 roku co najmniej trzy uczelnie uczestniczyły w produkcji CubeSatów w ramach porozumień z ISA tehrantimes.com tehrantimes.com. CubeSaty te mają polecieć w przyszłych startach lub w ramach wspólnych misji APSCO. Iran brał także udział w projekcie APSCO „Student Small Satellite (SSS)” wraz z kilkoma krajami Azji i Pacyfiku – irańscy studenci i inżynierowie przyczynili się do powstania cubeSata (SSS-2A) prowadzonego przez Chiny, co dało im praktyczne doświadczenie we współpracy międzynarodowej tehrantimes.com.

Wiele instytutów badawczych podległych Ministerstwu Obrony i Korpusowi Strażników Rewolucji Islamskiej (IRGC) pełni równocześnie funkcję ośrodków edukacyjnych. Uniwersytet Malek-Ashtar (powiązany z ministerstwem obrony) brał udział w budowie satelity Rasad-1 tehrantimes.com i prawdopodobnie szkoli wielu inżynierów satelitarnych. Uniwersytet Imam Hossein (powiązany z IRGC) posiada programy badawcze z zakresu technologii kosmicznych, które zasilają projekty IRGC Aerospace Force. Nawet ośrodki religijne w Kom zainteresowały się naukami kosmicznymi (np. organizując seminaria nt. obrazowania satelitarnego do wyznaczania kalendarza islamskiego), ale główny wysiłek edukacyjny leży po stronie politechnik.

Iran wspiera również popularyzację nauki związaną z kosmosem. Każdego roku w lutym obchodzony jest „Dzień Technologii Kosmicznej” z ogólnodostępnymi wystawami. Prezentowane są tam modele satelitów, makieta kapsuły załogowej z 2015 r. i nawet faktyczna biokapsuła, która wyniosła na orbitę małpę, prezentowana była na uczelniach presstv.ir presstv.ir. Takie działania inspirują studentów i pokazują przejrzystość programu oraz jego pokojowe cele. Irańska Agencja Kosmiczna przystąpiła do Międzynarodowej Federacji Astronautycznej (IAF), co umożliwia irańskim studentom i naukowcom udział w międzynarodowych konferencjach (tam, gdzie otrzymują wizę) iranwatch.org. Krajowo Irański Instytut Badań Kosmicznych wydaje czasopisma naukowe i organizował konferencje obejmujące zagadnienia m.in. prawa kosmicznego (ze współudziałem uniwersytetu Shahid Beheshti i ONZ) iranwatch.org, by poszerzyć dyskusję akademicką poza wyłącznie kwestie inżynierskie – uznając, że rozwój sektora kosmicznego wymaga także ram politycznych i prawnych.

Programy nauk kosmicznych i współpraca akademicka

Oprócz inżynierii satelitarnej Iran realizuje kosmiczne badania naukowe i eksploracyjne na mniejszą skalę. Jednym z wiodących przedsięwzięć jest irański program bioastronautyczny, czyli badania nad wysyłaniem żywych organizmów w kosmos oraz ich bezpiecznym powrotem. Od końca lat 2000. Iran rozpoczął serię lotów suborbitalnych w ramach programu Kavoshgar (Odkrywca). Obejmowały one starty żółwi, robaków i szczura w 2010 roku, a następnie dwóch małp (o imionach Pishgam i Fargam) w 2013 roku na suborbitalnych lotach trwających 20 minut powyżej 100 km presstv.ir presstv.ir. Celem badań było poznanie wpływu mikrograwitacji na organizmy żywe oraz testowanie systemów podtrzymywania życia. Irańscy naukowcy zbierali dane na temat tętna, temperatury ciała i działania układów podtrzymywania życia podczas tych misji presstv.ir presstv.ir, co przyczyniło się do zrozumienia, jak mógłby się zachować człowiek. Te osiągnięcia, choć suborbitalne, wprowadziły Iran do wąskiego grona państw, które wysłały ssaka w kosmos i odzyskały go (dotąd tylko USA, ZSRR/Rosja, Francja i Chiny dokonały tego przed Iranem) presstv.ir presstv.ir. Instytucje akademickie, takie jak ARI i wydziały fizjologii Uniwersytetu w Teheranie brały udział w analizie biomedycznych danych z tych misji. Samo opracowanie biokapsuły Pishgam (o masie ok. 60 kg) było projektem naukowym, obejmującym innowacje w zakresie tłumienia wibracji, kontroli atmosfery i osłon termicznych do wejścia w atmosferę presstv.ir presstv.ir. Badania interdyscyplinarne (inżynieria + biologia) były publikowane w irańskich czasopismach i przedstawiane jako krok w kierunku załogowych lotów kosmicznych presstv.ir presstv.ir.

Międzynarodowa współpraca naukowa Iranu jest ograniczona, ale istnieje. Na przykład irańscy astronomowie i naukowcy zajmujący się kosmosem współpracują poprzez fora takie jak Regionalne Centrum Edukacji w Zakresie Nauki i Technologii Kosmicznej w Azji Zachodniej (RCSSTEWA), które Iran gości pod auspicjami ONZ. Organizują oni szkolenia dla uczestników z krajów regionu. Irańskie uniwersytety wysyłają także studentów za granicę na zaawansowane studia: niektórzy irańscy doktoranci lotnictwa i kosmonautyki studiują w Rosji lub Chinach w ramach umów bilateralnych. Były podpisywane memoranda o współpracy, np. między ISA a Geograficzną Organizacją Sił Zbrojnych w celu badań naukowych, a także z Chińską Agencją Kosmiczną w sprawie wymiany danych z teledetekcji. W 2022 roku, po ponownym zaangażowaniu w program kosmiczny, Iran dążył do członkostwa w konstelacji satelitów teledetekcyjnych BRICS (inicjatywie Brazylii, Rosji, Indii, Chin i RPA) i zaprosił studentów BRICS do studiowania w irańskich programach inżynierii kosmicznej eoportal.org. Ta „dyplomacja naukowa” ma na celu zrównoważenie izolacji ze strony Zachodu.

Jednym z obszarów nauk o kosmosie, w których Iran chce się rozwijać, jest astronomia i nauki o planetach. Iran zbudował w 2021 roku swoje największe optyczne obserwatorium (Iranian National Observatory, teleskop 3,4 m) – nie jest ono bezpośrednio częścią ISA, ale inspiruje zainteresowanie kosmosem. ISA wyraziła zainteresowanie udziałem w międzynarodowych projektach eksploracji dalekiego kosmosu, jeśli będzie to możliwe. Irańscy badacze proponowali pomysły przyszłej eksploracji Księżyca (wspominając nawet o sondzie księżycowej lub współpracy przy chińskich misjach księżycowych, choć na razie są to aspiracje) iiss.org iiss.org. Na uniwersytetach pojawiają się niewielkie projekty CubeSat, często skoncentrowane na eksperymentach naukowych – na przykład pomiarze promieniowania na niskiej orbicie okołoziemskiej lub testowaniu nowych sensorów. Satelita SharifSAT CubeSat rzekomo jest wyposażony w eksperymentalną kamerę obrazującą i dozymetr promieniowania, dostarczając studentom praktycznych danych naukowych po umieszczeniu na orbicie (SharifSAT był jednym z „oczekujących” satelitów wymienionych w 2018 roku) tehrantimes.com.

Wreszcie, zaangażowanie Iranu w edukację z zakresu prawa kosmicznego i polityki wskazuje na całościowe podejście akademickie. Współpraca, taka jak konferencja nt. prawa kosmicznego z 2018 roku z ONZ i Uniwersytetem Shahid Beheshti iranwatch.org, pomaga irańskim studentom studiów magisterskich i naukowcom prawnym zapoznawać się z globalnymi normami dotyczącymi gruzu kosmicznego, zasad pokojowego wykorzystania, itp. Jest to istotne dla odpowiedzialnej integracji Iranu w globalną społeczność kosmiczną.

Podsumowując, irańskie uczelnie i instytuty są silnikiem badawczym i kadrowym programu kosmicznego. Zajmują się wszystkim: od projektowania satelitów i rakiet nośnych, przez prowadzenie eksperymentów biologicznych, po formułowanie polityki kosmicznej. Silne zaangażowanie uniwersytetów (czasem określane jako „ruch satelitarny studentów”) pozwoliło Iranowi ponadprzeciętnie wykorzystywać potencjał naukowy mimo ograniczeń finansowych i sankcji. Wraz z rozwojem sektora kosmicznego te instytucje najpewniej przekształcą się lub wydadzą wyspecjalizowane firmy space-tech, podobnie jak miało to miejsce w innych krajach.

Wyzwania i strategiczna perspektywa

Ograniczenia techniczne i wyzwania finansowe

Mimo znaczących sukcesów program kosmiczny Iranu nadal zmaga się z poważnymi trudnościami technicznymi. Jednym z głównych ograniczeń jest ładowność irańskich rakiet nośnych – do niedawna Iran był w stanie wynosić na niską orbitę jedynie bardzo małe satelity (poniżej 60 kg) tehrantimes.com tehrantimes.com. To ogranicza możliwości satelitów (np. mniejsze kamery, krótszy czas operacyjny z powodu ograniczonego miejsca na zasilanie i napęd). Udane starty Simorgh i Qaem-100 w latach 2023–24 nieznacznie to poprawiły, ale Iranowi nadal daleko do możliwości wynoszenia ciężkich satelitów czy kapsuł załogowych. Niezawodność to kolejny problem: awarie startów zdarzały się często, a Safir i pierwsze próby Simorgh kończyły się katastrofami. Traci się na tym nie tylko cenne satelity, ale też zaufanie i środki. Nawet w latach 2020–2021 Iran doświadczył głośnych niepowodzeń (np. Simorgh w lutym 2020 nie zdołał wynieść na orbitę Zafar-1 tehrantimes.com, oraz kolejna częściowa awaria w grudniu 2021). Poprawa niezawodności wymaga lepszej kontroli jakości i infrastruktury testowej (takiej jak stanowiska prób silników, tunele aerodynamiczne itp.), którą Iran nadal rozwija w warunkach ograniczeń.

Kolejnym problemem jest technologiczna luka w komponentach satelitarnych. Iran nie ma dostępu do wielu zaawansowanych mikroelektronik, sensorów i materiałów niezbędnych do budowy nowoczesnych satelitów. Przykładowo, wysokorozdzielcze sensory obrazujące (detektory CCD lub CMOS o rozdzielczości sub-metra) są ściśle kontrolowanymi towarami eksportowymi. Irański przemysł krajowy nie produkuje jeszcze optyki i detektorów na światowym poziomie, dlatego satelita Khayyam musiał zostać zbudowany przez rosyjską firmę posiadającą odpowiednią wiedzę iranwatch.org iranwatch.org. Podobnie Iran ma trudności z produkcją wydajnych paneli słonecznych, odpornych na promieniowanie procesorów i lekkich struktur klasy kosmicznej. Oznacza to, że irańskie satelity mają często mniejszą moc i możliwości przetwarzania, co ogranicza ich funkcjonalność i czas życia. Przeciętna żywotność irańskich wczesnych satelitów wynosiła zaledwie tygodnie lub miesiące presstv.ir presstv.ir – poprawa tego wymaga lepszych źródeł zasilania (baterie, panele słoneczne) oraz efektywniejszego napędu do podnoszenia orbity i przeciwdziałania oporowi atmosferycznemu. Napęd gazowy na zimno w Fajr był małym krokiem w tym kierunku tehrantimes.com, a Chamran-1 testuje obecnie zaawansowany napęd tehrantimes.com. Jednak przejście do wydajnych napędów jonowych lub silników chemicznych o wysokim impulsie wymaga dużych nakładów i być może zagranicznego know-how.

Finansowanie to ciągłe ograniczenie. Cały budżet kosmiczny Iranu jest skromny; w 2024 roku wynosił według doniesień około 220 mln dolarów en.wikipedia.org. Z tej kwoty trzeba pokryć koszt rakiet nośnych, satelitów, infrastruktury i wynagrodzeń – suma ta blednie w porównaniu z regionalnymi rywalami (przykładowo, indyjski budżet kosmiczny to miliardy dolarów). Wahania budżetowe wywołane sankcjami i wahaniami cen ropy również utrudniają długoterminowe projekty. W połowie lat 2010. naciski ekonomiczne doprowadziły do odłożenia programu lotów załogowych na rzecz pilniejszych działań presstv.ir presstv.ir. Nawet obecnie, mimo ożywienia programu, Iran musi bardzo ostrożnie ustalać priorytety projektów. Problemem jest także odpływ wykwalifikowanych kadr (brain drain): część najlepszych irańskich inżynierów wyemigrowała za lepszymi warunkami, co urzędnicy oficjalnie określają jako poważny problem. Utrzymanie specjalistów w gospodarce objętej sankcjami i ograniczonym budżecie jest trudne. Aby temu przeciwdziałać, Iran stara się wzmacniać patriotyczną narrację wokół sektorów wysokich technologii (nuklearnego, obronnego, kosmicznego) i rozwijać udział prywatnych firm, by przedsiębiorcy mogli również korzystać finansowo na sektorze kosmicznym warontherocks.com warontherocks.com.

Międzynarodowe ograniczenia i presja geopolityczna

Na arenie międzynarodowej irański program kosmiczny działa pod chmurą podejrzeń. Stany Zjednoczone i niektórzy sojusznicy postrzegają irańskie pojazdy do wynoszenia satelitów jako potencjalne międzykontynentalne pociski balistyczne „w przebraniu”, ponieważ technologie te są zbliżone. Waszyngton wielokrotnie potępiał irańskie starty, uznając je za prowokacje i próbował wywierać międzynarodową presję, by je powstrzymać presstv.ir presstv.ir. Chociaż nie było bezpośredniego zakazu ONZ dotyczącego irańskich startów kosmicznych, aż do 2023 roku istniały rezolucje ONZ wzywające Iran do powstrzymania się od prac nad pociskami balistycznymi, w tym startów. Iran konsekwentnie odrzuca zachodnie twierdzenia, podkreślając swoje prawo do pokojowego eksplorowania kosmosu oraz wytykając Stanom Zjednoczonym podwójne standardy (irańskie obawy budzi fakt, że starty kosmiczne Korei Północnej są potępiane i kraj może być podobnie potraktowany) warontherocks.com warontherocks.com. Ta geopolityczna napięta atmosfera prowadziła nawet do działań zakulisowych: pojawiały się doniesienia (choć niepotwierdzone oficjalnie) o sabotażu i cyberatakach wymierzonych w irańskie ośrodki kosmiczne. Przykładowo zdjęcia satelitarne ujawniały nietypowe eksplozje w Semnanie, co podsycało spekulacje o zewnętrznej ingerencji przy irańskich startach. Ponadto kontrole eksportowe praktycznie uniemożliwiają Iranowi legalny zakup jakichkolwiek elementów mogących znaleźć zastosowanie przy konstrukcji rakiet czy satelitów – nawet niepozorne materiały muszą być przemycane po wyższych kosztach i z dużym ryzykiem.

W skali regionalnej irańskie dokonania wywołały dynamikę „wyścigu kosmicznego”. Izrael, który już w latach 80. wynosił własne rakiety Shavit i posiada zaawansowane satelity szpiegowskie, wciąż pozostaje technicznie na prowadzeniu, jednak jego starty są rzadkie i owiane tajemnicą wojskową. Uzyskanie przez Iran zdolności do wynoszenia obiektów na orbitę w 2009 roku uczyniło go drugim krajem na Bliskim Wschodzie (po Izraelu), który tego dokonał – co nie umknęło uwadze arabskich sąsiadów Iranu. W odpowiedzi Arabia Saudyjska i ZEA zainwestowały mocno w sektor kosmiczny, lecz przyjęły inną strategię (kupują satelity i usługi u firm zachodnich oraz inwestują w start-upy kosmiczne). ZEA wysłało sondę na Marsa (przy zagranicznym wsparciu) i planuje misje księżycowe, budując swoją miękką siłę i prestiż naukowy. Arabia Saudyjska utworzyła Komisję Kosmiczną w 2018 r. i przeznacza miliardy dolarów, by nadgonić rywali – m.in. wysyłając pierwszych astronautów w prywatnej misji SpaceX w 2023 r. Kraje te nie mają jednak własnych rakiet nośnych i skupiają się na zastosowaniach satelitarnych oraz lotach załogowych przez partnerstwa (ZEA miało astronautę na ISS w 2019 r., a kolejnych w szkoleniu). Iran, obserwując to, chętnie podkreśla swoje rodzime osiągnięcia w kontraście do zależności konkurentów od Zachodu. Media irańskie często eksponują fakt, że Iran buduje i startuje z własnej ziemi, sugerując bardziej suwerenną zdolność niż ci, którzy „wystawiają czeki” NASA czy Roskosmosowi. Taka rywalizacja regionalna może działać jak miecz obosieczny: motywuje Iran do dalszego rozwoju, ale może również prowadzić do militaryzacji przestrzeni kosmicznej w regionie, jeśli pogłębi nieufność.

Z geopolitycznego punktu widzenia ekspansja Iranu w kosmos niesie skutki dla bezpieczeństwa. Kraje sąsiednie obawiają się, że irańskie satelity szpiegowskie mogą monitorować ich terytoria lub że irańskie stanowiska startowe posłużą do ukrytych testów pocisków mogących razić cele daleko poza regionem. Czasami prowadzi to do wezwania do rozbudowy obrony przeciwrakietowej i strategii prewencyjnych. Z drugiej strony Iran dowodzi, że jego satelity mają także służyć celom regionalnym – np. poprzez dzielenie się danymi środowiskowymi. W przyszłości pojawia się szansa regionalnej współpracy (np. w ramach Organizacji Współpracy Islamskiej), gdzie Iran mógłby zapewniać usługi startowe, a inne państwa dostarczać ładunki. W rzeczywistości, jeśli kosmodrom w Chabahar rozpocznie działalność, Iran mógłby zaprosić zaprzyjaźnione państwa (Irak, Syrię, być może kraje Azji Centralnej) do wynoszenia małych satelitów z własnego terytorium, co zwiększyłoby jego wpływy w regionie.

Na koniec warto zauważyć, że strategiczna perspektywa Iranu w sektorze kosmicznym jest spleciona z szeroką polityką „zwrotu na Wschód”. Zacieśnianie współpracy kosmicznej z Chinami i Rosją to sposób Iranu na przeciwdziałanie zachodniej izolacji brandeis.edu amwaj.media. Istnieją obawy w stolicach państw zachodnich, że Iran może pozyskać zaawansowane wojskowe dane satelitarne od tych partnerów (np. Rosja mogłaby udostępniać Iranowi zdjęcia z satelitów GLONASS czy Kanopus, wspierając operacje wojskowe Teheranu). Taka współpraca – szczególnie po 2022 r., gdy relacje Rosji i Iranu znacznie się zacieśniły – może przyspieszyć postępy Iranu w dziedzinie kosmicznej, omijając częściowo reżim sankcyjny iranwatch.org iranwatch.org. To mogłoby zmienić równowagę geopolityczną: Iran dysponujący niemal bieżącym monitoringiem satelitarnym i lepszą komunikacją stałby się znacznie groźniejszym aktorem regionalnym, co skomplikowałoby planowanie jego przeciwników.

Przyszłe misje i plan działań

Patrząc w przyszłość, Iran ogłosił plan rozwoju zdolności satelitarnych na dalszą część dekady. Kluczowe elementy tego planu obejmują:

• Wielokrotne starty satelitów rocznie: Przedstawiciele irańskiej branży kosmicznej zapowiedzieli znaczące zwiększenie częstotliwości startów. Minister łączności oświadczył w 2023 r., że Iran wyniesie co najmniej „dwa satelity w tym [irańskim] roku” presstv.ir, a pod koniec 2024 r. szef ISA informował o 14 satelitach przygotowywanych do startu w najbliższym czasie tehrantimes.com. Są to zarówno satelity już zbudowane, oczekujące na odpowiednią rakietę, jak i najciekawsze z nich – Pars-1 (wysokorozdzielczy satelita obrazujący), Nahid-2 (testowy satelita telekomunikacyjny), Zafar-2 (obrazowanie) oraz seria małych satelitów naukowych. Część tych misji to powtórzone, poprawione próby po wcześniejszych nieudanych startach. Głównym celem jest, by starty stały się rutynowe i niezawodne, a Iran przeszedł od działań eksperymentalnych do operacyjnych.
• Satellity na wyższych orbitach i dłuższej żywotności: Iran przygotowuje się do umieszczania satelitów na wyższych orbitach, nie tylko na niskiej orbicie okołoziemskiej. Celem na najbliższe lata są orbity typu Molnija czy średnie orbity dla określonych satelitów telekomunikacyjnych lub naukowych. Informacja o osiągnięciu 1100 km podczas startu Simorgha w 2024 r. (apogeum Keyhan-2) en.mehrnews.com sugeruje, że Iran testuje loty na średnie wysokości. W ciągu kilku lat Iran chce osiągnąć transfer na orbitę geostacjonarną (GTO) przy użyciu rakiety Sarir i pojazdu transferowego, który przetransportuje małego satelitę z LEO na GEO tehrantimes.com tehrantimes.com. Docelowym kamieniem milowym jest start irańskiego satelity GEO, być może ok. 2030 roku, jeśli projekty Sarir i Chabahar się powiodą. Pozwoli to wreszcie na realizację projektów takich jak Zohreh (narodowy satelita telekomunikacyjny do TV, szerokopasmowego internetu i bezpiecznej komunikacji wojskowej) bez konieczności korzystania z zagranicznych usług startowych.
• Przygotowania do lotów załogowych: Irański program lotów załogowych, wcześniej wstrzymany, ma obecnie wstępny harmonogram zakładający suborbitalny lot załogowy do 2025 r. i próbę orbitalną do 2029 r. presstv.ir presstv.ir. To bardzo ambitny plan przy obecnych możliwościach kraju. Niemniej jednak podejmowane są konkretne kroki: Instytut Badawczy Lotniczo-Kosmiczny (ARI) ukończył projekt kapsuły załogowej (makieta E1 prezentowana w 2015 r.) i prawdopodobnie prowadzi prace nad systemami podtrzymywania życia presstv.ir presstv.ir. Iran może najpierw wysłać człowieka na suborbitalny lot (na wzór 15-minutowego lotu Alana Sheparda), używając pochodnej rakiety Kavoshgar. Aby osiągnąć lot orbitalny, Iran musiałby albo opracować nową ciężką rakietę, albo poszukać zagranicznej pomocy. Jeśli Rosja zgodzi się zabrać irańskiego kosmonautę na ISS lub swoją nową stację, Iran mógłby zrealizować lot załogowy bez rodzimej rakiety, co byłoby planem awaryjnym, jeśli własne prace się opóźnią. W każdym przypadku kontynuowany będzie trening kadry kandydatów na astronautów i inwestycje w bioastronautykę (np. dalsze eksperymenty na zwierzętach, co potwierdził grudniowy start biokapsuły „Kavos” na rakiecie tehrantimes.com w 2023 r.).
• Konstelacje satelitarne i usługi: Według planu Iran zamierza wysyłać konstelacje małych satelitów do określonych zastosowań. Często wymieniany jest projekt sieci satelitów obrazujących umożliwiającej częste pokrycie terytorium Iranu i regionu (monitoring środowiskowy i bezpieczeństwo). Kolejny to koncepcja „Smartex” – irańskiego odpowiednika Starlinka, czyli konstelacji satelitów komunikacyjnych w formie cubesatów, która ma zwiększyć dostęp do internetu w trudno dostępnych regionach Iranu iranwatch.org iranwatch.org. Są to projekty we wczesnej fazie – Iran potrzebowałby dziesiątek satelitów oraz efektywnej częstotliwości startów, by je zrealizować w praktyce (prawdopodobnie nie wcześniej niż w latach 30. XXI w.). Jednak starty kilku satelitów naraz (np. 3 na rakiecie Simorgh) wskazują, że Iran testuje wdrażanie małych partii, co jest istotne dla rozmieszczania konstelacji.
• Misje naukowe: Iran wyraża zainteresowanie wysyłaniem sond poza orbitę Ziemi. Pojawiały się rozmowy o misji księżycowej (robotycznej) we współpracy z państwami muzułmańskimi, czy o udziale w chińskim programie bazy księżycowej, ale brak konkretów. Bardziej realnym celem wydaje się wysłanie kosmicznego teleskopu na LEO (badania astrofizyczne) lub urządzenia do badań planetarnych jako „pasażera” w misji partnerskiego kraju. W 2021 r. Iran zbudował eksperymentalny kosmiczny holownik o nazwie „Saman” do testowania transferu satelitów na różne orbity tehrantimes.com – zasadniczo jest to dodatkowy napęd umożliwiający zmianę orbity satelity. Pokazuje to poważne podejście do bardziej złożonych operacji orbitalnych, które pewnego dnia mogą być podstawą rozpoczęcia misji księżycowej (wymagającej wykonania manewru trans-księżycowego). Na razie te plany są jednak jeszcze koncepcyjne – Iran nie chce zostać pominięty w eksploracji przestrzeni głębokiej.

Podsumowując, strategiczna perspektywa Iranu w branży kosmicznej to ostrożna, ale zdeterminowana ekspansja. Kraj chce przejść od pojedynczych eksperymentalnych misji do trwałych operacji z portfelem satelitów (obrazujących, komunikacyjnych, naukowych) wspierających rozwój państwa i obronność. Iran widzi też rolę na międzynarodowej arenie kosmicznej odpowiadającą jego potencjałowi naukowemu – włącznie z udziałem w projektach globalnych oraz wykorzystaniem swojego położenia geograficznego (gdy powstanie kosmodrom w Chabahar), by stać się regionalnym dostawcą usług startowych.

Wpływ geopolityczny i porównania regionalne

Postępy Iranu w dziedzinie kosmosu wywołują efekt domina w geopolitycznym krajobrazie. W regionie Bliskiego Wschodu osiągnięcia Iranu plasują go wśród liderów: tylko Izrael i Iran posiadają rodzimą zdolność wynoszenia satelitów, a tylko te dwa kraje (plus być może niedawno Turcja, jeśli jej testy małego wynosiciela się powiodą) mogą pochwalić się krajowym przemysłem kosmicznym w takim zakresie. Irańscy urzędnicy wojskowi ogłaszają, że Iran jest „na równi z światowymi potęgami” pod względem zaawansowania technologicznego, przywołując przełamanie monopoli w dronach, myśliwcach, a teraz w wynoszeniu satelitów tehrantimes.com tehrantimes.com. Choć jest w tym pewna przesada, odzwierciedla to sposób, w jaki irański establishment wykorzystuje program kosmiczny jako filar siły narodowej i propagandy. Twierdzenie o przynależności do dziesięciu głównych potęg kosmicznych (oparte na wąskim gronie państw wynoszących obiekty na orbitę) jest regularnie powtarzane tehrantimes.com. Ta narracja wzmacnia wizerunek Iranu w kraju i ma odstraszać wrogów, sugerując rozwój najbardziej zaawansowanych technologii.

Dla regionalnych rywali, takich jak Arabia Saudyjska i ZEA, postępy Iranu są zarówno katalizatorem, jak i powodem do niepokoju. Oba państwa utworzyły własne agencje kosmiczne i zainwestowały w programy satelitarne. Misja Emirates Mars Mission oraz program astronautyczny ZEA przyciągnęły uwagę światowych mediów, kontrastując z bardziej skromnymi przedsięwzięciami Iranu. Arabia Saudyjska współpracuje z amerykańskimi i europejskimi firmami przy budowie satelitów (np. SGS-1, satelita komunikacyjny od Lockheed Martin) i ogłosiła cel wysłania Saudyjczyków w kosmos (osiągnięty dzięki lotom prywatnym z USA). Częścią motywacji jest tu rywalizacja o prestiż i technologiczne przywództwo w świecie islamskim. Iran w odpowiedzi podkreśla, że w przeciwieństwie do tych państw nie „kupuje biletu do kosmosu”, lecz „buduje pociąg”. Ta konkurencja może się nasilić i prowadzić do równoległych rozwiązań: np. jeśli Iran odniesie sukces na orbicie geostacjonarnej, Arabia Saudyjska może przyspieszyć własny projekt (z pomocą zagraniczną), by nie zostać w tyle, lub odwrotnie. Z drugiej strony, istnieje także potencjał współpracy – na przykład wymiana danych o środowisku lub wspólne finansowanie regionalnego satelity komunikacyjnego. Jednak ze względu na polityczne podziały, realna współpraca wydaje się mało prawdopodobna w najbliższym czasie.

Wpływ odczuwają również światowe potęgi. USA i Izrael postrzegają postępy Iranu w technologiach kosmicznych i rakietowych jako zagrożenie bezpieczeństwa, które może ostatecznie dać Iranowi rakietę balistyczną zdolną dolecieć na inne kontynenty presstv.ir presstv.ir. Dlatego USA objęły sankcjami praktycznie wszystkie zaangażowane podmioty (ISA, ośrodki badawcze, linie lotnicze oskarżane o przewóz komponentów itp.) iranwatch.org iranwatch.org. Gdyby Iran w nadchodzących latach wyniósł znacznie większą rakietę (np. Sarir lub Soroush), mogłoby to zostać uznane za przekroczenie nowego progu i wywołać wezwania do międzynarodowych ograniczeń, a nawet działań prewencyjnych. Z drugiej strony, gdyby doszło do wznowienia układu nuklearnego (JCPOA) lub porozumienia dyplomatycznego, kosmos mógłby stać się obszarem budowy zaufania: w przeszłości pojawiały się pomysły udostępnienia Iranowi międzynarodowych usług wynoszenia satelitów w zamian za wstrzymanie krajowych startów (podobnie rozważano z Koreą Północną). Iran jak dotąd odrzucał wszelkie ograniczenia swojego programu kosmicznego, traktując go jako obszar postępu naukowego, ale kreatywna dyplomacja może powiązać go z szerszymi negocjacjami o bezpieczeństwo.

Porównując ilościowo w regionie: do 2025 roku Iran wyniósł (skutecznie) około 15 satelitów na własnych rakietach oraz kilka za pośrednictwem Rosji. Izrael dla porównania wystrzelił swojego pierwszego satelitę w 1988 r. i wystrzelił około 20 (głównie wojskowych) na własnej rakiecie Shavit lub korzystając z wynosicieli innych państw; jednak satelity Izraela, jak Ofeq, są bardzo zaawansowane (zdolność obrazowania 0,5 m lub lepsza, radary SAR itp.). Turcja nie posiada własnej rakiety nośnej, ale zbudowała wiele satelitów (z pomocą) i planuje własny kosmodrom w latach 2020. Pakistan jest na wczesnym etapie, opiera się na współpracy z Chinami, a Egipt i Arabia Saudyjska korzystają ze wsparcia do wynoszenia satelitów przez sojuszników. Iran wyróżnia się więc jako kraj, który mimo izolacji osiągnął niemal kompletny łańcuch krajowy: projektowanie, budowę, wynoszenie i obsługę satelitów – choć o niższych parametrach. Wspiera to irańską narrację o niezależności strategicznej.

Geopolitycznie obecność Iranu w kosmosie oznacza również, że każdy konflikt z udziałem Iranu może objąć także aktywa kosmiczne. Przykładowo irańskie satelity (jak Noor-2) mogą stać się celem przeciwników w wojnie elektronicznej lub poprzez środki antysatelitarne w czasie wojny. Z drugiej strony Iran może próbować zakłócać satelity wrogów (już jest o to oskarżany w sprawie zagranicznych satelitarnych transmisji TV) iiss.org iiss.org. Bliski Wschód staje się więc kolejnym teatrem, gdzie w grę wchodzą aspekty bezpieczeństwa w kosmosie.

Podsumowując, strategiczna wizja Iranu w kosmosie jest ambitna i wielowarstwowa. Pomimo wyzwań technologicznych i sankcji Iran nieustępliwie dążył do utworzenia sobie miejsca wśród krajów kosmicznych. Najbliższe lata pokażą, czy uda mu się przekuć pojedyncze sukcesy w trwałe zdolności: czy Iran stworzy prawdziwą sieć satelitarną, czy sięgnie GEO, czy może wyśle człowieka w kosmos? Odpowiedzi na te pytania zadecydują nie tylko o przyszłości technologicznej Iranu, ale i jego pozycji na arenie międzynarodowej. Dewiza Irańskiej Agencji Kosmicznej może brzmieć wytrwałość – bo każdy lot, nawet nieudany, to nauka na przyszłość. Dzięki ciągłej koncentracji, stopniowym ulepszeniom i wybranym międzynarodowym partnerstwom (z tymi, którzy zignorują sankcje) Iran stopniowo pokonuje obecne ograniczenia. Jednak geopolityczna równowaga zawsze będzie wyzwaniem: irańska droga do gwiazd będzie chwalona przez sojuszników, bacznie obserwowana przez przeciwników i niewątpliwie wpłynie na równowagę naukową i wojskową w regionie przez kolejne lata.

Źródła:

• Tehran Times – „A look at Iran’s space technology achievements” (styczeń 2023) tehrantimes.com tehrantimes.com
• PressTV – „Explainer: Why Nour-3 launch is a giant leap for Iran’s space program” (październik 2023) presstv.ir presstv.ir
• Iran Watch (Wisconsin Project) – „Iranian Space Agency” (profil, aktualizacja 2022) iranwatch.org iranwatch.org
• Tehran Times – „Iran successfully launches Sorayya satellite into orbit” (styczeń 2024) tehrantimes.com tehrantimes.com
• Tehran Times – „Iran’s Defense Ministry advances 'Sarir’ satellite launcher…” (grudzień 2023) tehrantimes.com tehrantimes.com
• Iran Watch – „Chabahar: The Gateway to Iran’s Space Future?” (grudzień 2024) iiss.org iiss.org
• War on the Rocks – „Raisi’s Renewed Emphasis on Space” (grudzień 2021) warontherocks.com warontherocks.com
• Mehr News – „Milestone for Iran’s private sector in satellite production” (listopad 2024) en.mehrnews.com en.mehrnews.com
• Tehran Times – „Iran successfully launches Chamran-1 research satellite” (wrzesień 2024) tehrantimes.com tehrantimes.com
• PressTV – „#IR46: Iran’s bioastronautical and human space program” (styczeń 2025) presstv.ir presstv.ir