توسعه تاریخی زیرساخت اینترنت و سیاست‌ها
سفر ارمنستان به سمت اتصال مدرن اینترنت از دهه ۱۹۹۰ با تنها یک اپراتور بزرگ مخابراتی آغاز شد. پس از استقلال در سال ۱۹۹۱، اپراتور ملی ArmenTel (در ابتدا متعلّق به OTE یونان و بعداً VimpelCom روسیه) دارای انحصار قانونی بر خدمات تلفن و اینترنت بود. این انحصار که در سال ۱۹۹۸ اعطا شد، رشد ابتدایی اینترنت را محدود کرد، زیرا رقباء منع شدند و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها عقب افتاد [1] [2]. اما تا اواسط دهه ۲۰۰۰ اصلاحات آغاز شد. حقوق انحصاری ArmenTel عملاً حوالی سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۷ پایان یافت و بازار به روی ارائه‌دهندگان جدید اینترنت (ISP) و اپراتورهای موبایل باز شد [3]. این بخش «رشد سریعی» را پس از شکستن انحصار مشاهده کرد، زیرا رقابت و توسعه شبکه سرعت گرفت [4].
نقاط عطف کلیدی سیاستی همراه با این لیبرال‌سازی اتفاق افتاد. ناظر ملی مخابرات، کمیسیون تنظیم خدمات عمومی (PSRC)، برای نظارت بر بازار رو به رشد تأسیس شد. در سال ۲۰۱۳، اصلاحات قانون ارتباطات الکترونیک، رژیم قدیمی صدور مجوز برای ISPها را برداشت و شرکت‌ها را تنها با اعلام به PSRC مجاز به ارائه خدمات اینترنت نمود [5]. این سیاست رقابتی، موانع ورود را به شدت کاهش داد – تا سال ۲۰۲۲، بیش از ۲۰۰ ISP به طور رسمی در ارمنستان ثبت شدند [6]. تعهد دولت به توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، در طرح‌های راهبردی مانند دستور کار تحول دیجیتال ۲۰۱۸–۲۰۳۰ و ابتکارات برای ترویج ارمنستان به عنوان هاب فناوری منطقه، مشهود است [7]. در طول دهه ۲۰۱۰، دولت‌های پی‌درپی روی خدمات دولت الکترونیکی و بهبودهای مقرراتی سرمایه‌گذاری کردند. به طور خاص، ارمنستان در شاخص تنظیم مقررات ICT اتحادیه بین‌المللی ارتباطات (۲۰۲۰) امتیاز ۸۸.۵ از ۱۰۰ را کسب کرد و مقررات مخابراتی آن را در دسته پیشرفته «نسل چهارم» قرار داد که با اهداف سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی هدایت می‌شود [8]. این چارچوب مقرراتی قوی و سرمایه‌گذاری‌های دیاسپورا، پایه گسترش اتصال اینترنت سراسری را فراهم کرده‌اند.
وضعیت فعلی دسترسی به اینترنت (مسکونی و تجاری)
امروز دسترسی به اینترنت در ارمنستان در مناطق شهری کاملاً گسترده و در مناطق روستایی رو به بهبود است. در پایتخت ایروان، اینترنت پرسرعت خانگی رایج است و نقاط هات اسپات Wi-Fi عمومی زیادی وجود دارد، و شهرهای دوم نیز پوشش رو به گسترش را تجربه می‌کنند [9]. تا سال ۲۰۲۳، حدود ۷۷٪ جمعیت ارمنستان از اینترنت استفاده می‌کنند که رشدی چشمگیر نسبت به دهه‌های پیش دارد [10]. اتصال در کسب‌وکارها حتی بالاتر است: ۷۷٪ شرکت‌ها امکان دسترسی اینترنت برای کارمندان خود فراهم می‌کنند و در بخش فناوری اطلاعات این رقم بیش از ۹۰٪ است [11]. برای مصرف‌کنندگان خانگی، اینترنت ثابت خانگی در شهرها محبوب است، اما بسیاری از خانوارهای روستایی به دلیل نبود زیرساخت سیمی، به داده‌های موبایل متکی هستند. به طور کل، نفوذ اینترنت ثابت ۱۸.۵ اشتراک به ازای هر ۱۰۰ نفر است [12]، به این معنی که تقریباً یک نفر از هر پنج ارمنی خط اینترنت ثابت خانگی دارد. از سوی دیگر، اینترنت موبایل تقریباً فراگیر است – نفوذ باندپهن موبایل ارمنستان حدود ۱۰۳٪ است (بیش از یک اشتراک به طور میانگین برای هر نفر) که به لطف طرح‌های مقرون‌به‌صرفه دیتای تلفن هوشمند حاصل شده است [13].
از لحاظ کیفیت، سرعت اتصال به طور قابل توجهی بهبود یافته است. براساس شاخص جهانی سرعت Ookla، تا میانه سال ۲۰۲۴، سرعت متوسط اینترنت ثابت ارمنستان حدود ۵۶.۸ مگابیت بر ثانیه و داده موبایل به سرعت متوسط ۲۷.۶ مگابیت بر ثانیه رسیده است [14] [15]. این سرعت‌ها بازتاب ارتقاء سراسری شبکه‌های فیبر نوری و فناوری موبایل ۴G/۵G است (که در ادامه بحث شده است). با این حال، شکاف دیجیتال هنوز وجود دارد: کاربران شهری معمولاً از خدمات سریع‌تر و مطمئن‌تر نسبت به کاربران روستایی بهره می‌برند. خارج از شهرها، برخی روستاها فقط اینترنت موبایل پایه دارند و از تجهیزات قدیمی‌تر یا گزینه‌های محدودتر اپراتور رنج می‌برند [16]. قیمت‌ها به طور کلی مناسب است – بر اساس معیارهای بین‌المللی، قیمت‌های اینترنت در ارمنستان معقول است. یک طرح اینترنت ثابت پایه (حدود ۵ گیگابایت داده) حدود ۳.۳٪ درآمد ناخالص ملی به ازای هر نفر در ماه هزینه دارد و یک بسته دیتای موبایل ۲ گیگابایتی تنها ۰.۸٪ درآمد ناخالص ملی به ازای هر نفر هزینه دارد؛ نشانگر دسترسی این خدمات برای مصرف‌کننده متوسط است [17] [18]. با این همه، خانوارهای کم‌درآمد ممکن است برای طرح‌های پرسرعت‌تر با هزینه مشکل داشته باشند و تلاش‌ها همچنان ادامه دارد تا مزایای اتصال به همه اقشار جامعه برسد [19] [20].
ارائه‌دهندگان اصلی خدمات اینترنت و سهم بازار
علی‌رغم تعداد زیاد ISPهای دارای مجوز، بازار دسترسی به اینترنت ارمنستان در کنترل چند شرکت بزرگ تمرکز یافته است. بخش اینترنت ثابت تحت سلطه سه ارائه‌دهنده اصلی است – Ucom، Telecom Armenia (با برند Team Telecom Armenia) و Rostelecom Armenia (که به تازگی به Ovio تغییر برند داده است). این سه شرکت با هم اکثریت قریب به اتفاق اشتراک‌های اینترنت ثابت خانگی و تجاری را پوشش می‌دهند [21] [22]. ISPهای کوچکتر (بیش از ۲۰۰ عدد) نیز وجود دارند، اما مجموعاً سهم کوچکی از بازار اینترنت ثابت دارند [23] [24]. جدول زیر ارائه‌دهندگان اصلی اینترنت ثابت و موقعیت بازار آنان را تا سال ۲۰۲۳ خلاصه می‌کند:
| ارائه‌دهنده | مشترکین اینترنت ثابت (۲۰۲۳) | سهم بازار (تقریبی) |
|---|---|---|
| Ucom | ~۱۳۰,۰۰۰ (فیبر و DSL) | ~۴۵٪ اشتراک‌ها [25] [26] |
| Telecom Armenia (Team) | ۹۴٬۸۰۰ (سه‌ماهه چهارم ۲۰۲۳) | ۳۲.۱٪ اشتراک‌ها [27] [28] |
| Rostelecom (Ovio) | ~۶۴,۰۰۰ | ~۲۲٪ اشتراک‌ها [29] [30] |
| سایر ISPها (بیش از ۲۰۰ مورد کوچک) | ~۱۰,۰۰۰ (جمعاً) | ~۳٪ (بازارهای محلی خاص) |
Ucom – که در سال ۲۰۰۷ تأسیس شد – اکنون هم از نظر تعداد مشترکین و هم درآمد رهبر بازار اینترنت ثابت است. این شرکت یک شبکه فیبر نوری گسترده در ایروان و سایر شهرها دارد و اولین بار در ۲۰۰۹ ایروان را به یکی از اولین پایتخت‌های کاملاً متصل به فیبر در جهان تبدیل کرد [31] [32]. Telecom Armenia (Team) جانشین برند Beeline است؛ پس از خرید فعالیت‌های Beeline در ۲۰۲۰، Team شبکه خود را مدرن کرده و حدود یک سوم مشترکین ثابت را دارد [33]. Rostelecom Armenia، که قبلاً زیرمجموعه Rostelecom روسیه (و اکنون Ovio) بود، بر اینترنت ثابت و IPTV تمرکز دارد و در شهرهای منطقه‌ای حضور قوی دارد. قابل توجه است که فناوری فیبر نوری اکنون بر فناوری قبلی DSL غلبه یافته است – تا اوایل ۲۰۲۴، بیش از ۸۳٪ اشتراک‌های اینترنت ثابت ارمنستان مبتنی بر فیبر هستند [34] [35] و خطوط مسی سریعاً جای خود را از دست می‌دهند.
در عرصه اینترنت موبایل، سه اپراتور شبکه موبایل در کشور فعالیت دارند: Viva-MTS (اکنون Viva)، Ucom و Telecom Armenia (Team). Viva که قبلاً VivaCell-MTS بود، بزرگترین اپراتور با بیش از نیمی از اشتراک‌های موبایل است. تا اواخر ۲۰۲۳، Viva حدود ۵۷٪ بازار اشتراک موبایل را در اختیار داشت (حدود ۲.۳ میلیون سیم‌کارت فعال) [36] [37]. Team Telecom حدود ۲۶٪ اشتراک‌ها (بیش از ۱.۰۴ میلیون) را دارد [38] [39]، و Ucom هم حدود ۱۷٪ باقی‌مانده را دارد. این تفکیک به شرح زیر است:
| اپراتور موبایل | مشترکین موبایل (سه‌ماهه ۴، ۲۰۲۳) | سهم بازار (سه‌ماهه ۴، ۲۰۲۳) |
|---|---|---|
| Viva (قبلاً Viva-MTS) | ~۲.۳ میلیون | ۵۶–۵۹٪ (رهبر بازار) [40] [41] |
| Team Telecom Armenia | ۱٬۰۴۴٬۹۳۹ | ۲۵.۶٪ [42] [43] |
| Ucom | ~۷۰۰,۰۰۰ | ۱۵–۱۸٪ (تخمینی) |
Viva سال‌هاست که بازار اینترنت موبایل را رهبری می‌کند و اولین شبکه آزمایشی ۵G را در ارمنستان راه‌اندازی کرد. Telecom Armenia (Team) شبکه موبایل Beeline را دریافت و در حال ارتقاء عمده است. Ucom نیز با خرید Orange Armenia در سال ۲۰۱۵ به بازار موبایل وارد شد و سهم خود را اندک‌اندک افزایش داده است. هر سه اپراتور سرویس 2G/3G/4G را سراسری ارائه می‌کنند و بر فناوری 4G و 5G در حال ظهور در پایتخت تأکید دارند. مالکیت این اپراتورها در سال‌های ۲۰۲۳–۲۰۲۴ تغییراتی مهم داشت: شرکت روسی MTS زیرمجموعه ارمنی خود (Viva-MTS) را به کنسرسیوم غربی فروخت و برند به سادگی به «Viva» تغییر کرد [44] [45]. دولت ارمنستان نیز ۲۰٪ سهم Viva را دریافت کرد تا در تلکام نقش استراتژیک ایفا کند [46] [47]. همزمان، شاخه ارمنی Rostelecom توسط سرمایه‌گذاران محلی (شبکه برق ارمنستان) خریداری و در سال ۲۰۲۲ به Ovio تغییر نام داد [48]. این تغییرات بیانگر روند «ارمنی‌سازی» مالکیت تلکام و فاصله‌گیری تدریجی از کنترل روسیه است.
فناوری‌های مورد استفاده: فیبر، DSL، داده موبایل، وایرلس ثابت و ۵G
انواع فناوری‌ها زیرساخت اینترنت ارمنستان را پایه گذاشته‌اند؛ با گذر تدریجی به پلتفرم‌های سریع‌تر و جدیدتر. در بخش سیمی، شبکه‌های مدرن فیبر نوری اکنون ستون فقرات محسوب می‌شوند. ارائه‌دهندگان اصلی تا حد زیادی زیرساخت مسی قدیمی را در شهرها و شهرک‌ها با FTTH/B جایگزین کرده‌اند؛ چنانکه بیش از ۸۳٪ اتصال‌های اینترنت ثابت در ۲۰۲۴ فیبر هستند [49] [50]. این امر برای بسیاری از شهروندان سرعت‌های بالا (تا ۱ گیگابیت بر ثانیه) و خدمات پایدار فراهم می‌کند. DSL بر بستر سیم تلفن هنوز در برخی مناطق وجود دارد اما کمتر از ۱۷٪ خطوط ثابت بوده و رو به کاهش سریع است. اینترنت کابلی (بر بستر کابل تلویزیون) ملی نیست – معدود ارائه‌دهندگان محلی (مثل Arpinet) از کابل تلویزیون یا اترنت در برخی محله‌ها بهره می‌برند. در کسب‌وکارها و ساختمان‌های چندواحدی، اتصالات اترنت و فیبر اختصاصی رایج است.
در عرصه بی‌سیم، ارمنستان پوشش سلولی سراسری دارد. کشور از 2G GSM در اواخر ۱۹۹۰ عبور کرد؛ 3G (UMTS) حدود ۲۰۰۸ راه‌اندازی شد [51] و ۴G/LTE توسط VivaCell-MTS در ۲۰۱۰ ارائه شد [52] [53]. تا سال ۲۰۲۱، ۱۰۰٪ سکونتگاه‌های ارمنستان تحت پوشش ۴G+ قرار گرفت [54] [55]. این بدان معناست که حتی دورافتاده‌ترین روستاها نیز حداقل سیگنال اینترنت موبایل دارند (اغلب با سرعت LTE) که برای کاهش شکاف دیجیتال حیاتی بود. برای نمونه، ژانویه ۲۰۲۱ همه ۱۰۰۳ روستا و شهر سرویس ۴G داشتند [56] [57]. وایرلس ثابت هم در برخی مناطق نقش ایفا می‌کند: برخی ISPها اینترنت خانگی را از طریق لینک رادیویی یا مودم LTE ارائه می‌کنند (به ویژه جایی که فیبر کشیدن دشوار است). به عنوان نمونه نوآورانه، روستای Shaghap با کشیدن فیبر از شهر نزدیک، شبکه اختصاصی خود را ساخت [58] [59]. پروژه‌های محلی مشابه، نمونه همکاری وایرلس و فیبر برای مناطق محروم هستند.
۵G – نسل بعد ارتباطات سیار – هنوز در مراحل اولیه در ارمنستان است اما پیش می‌رود. Viva-MTS (اکنون Viva) اولین شبکه ۵G آزمایشی را در مرکز ایروان در آوریل ۲۰۲۳ راه‌اندازی کرد [60]. این آزمایش اولیه، ارمنستان را جزو اولین کشورهای قفقاز با سیگنال زنده ۵G قرار داد، گرچه در ابتدا تنها بخش‌هایی از مرکز شهر را پوشش می‌داد [61]. اندکی بعد، رگولاتور مجوز ۵G به Viva و Team Telecom داد [62] که اپراتورها متعهد شدند ظرف دو سال در ایروان، گیومری و وانادزور سرویس ۵G عرضه کنند [63] [64]. تا پایان ۲۰۲۳، ۵G به صورت محدود در ایروان و گیومری عملیاتی شده بود [65] [66] و تا اواخر ۲۰۲۴ با پیشروی Ucom به ۹ شهر دیگر هم توسعه یافت [67] [68]. اوایل ۲۰۲۵، Ucom با اضافه کردن ۱۱ شهر دیگر، پیکره ۵G خود را به ۲۰ شهر منطقه‌ای رساند [69]. این سرعت در گسترش ۵G نشانگر رقابت شدید فناوری است. Team Telecom نیز با همکاری اریکسون زیرساخت موبایل خود را ارتقاء می‌دهد تا به زودی ۵G را عرضه کند [70] [71]. انتظار می‌رود تا اواسط ۲۰۲۵ هر سه اپراتور در مراکز شهری ۵G فعال داشته باشند.
فناوری‌های دیگر مورد استفاده شامل لینک‌های ماهواره‌ای (در بخش بعدی توضیح داده می‌شود) و خطوط ترانزیت بین‌المللی مختلف است. اتصال اینترنت بین‌الملل ارمنستان بر کابل‌های بکبون فیبر نوری اتکا دارد که شمال از طریق گرجستان و مسیر دوم جنوبی از طریق ایران عبور می‌کند. چهار ISP اصلی این اتصالات بین‌المللی را اداره می‌کنند [72]. مسیر اصلی به اروپا از طریق گرجستان است و مسیر فیبری ایران عمدتاً بکاپ محسوب می‌شود [73]. (در ۲۰۱۹، Ucom برای ایجاد کریدور فیبر «خلیج فارس ـ دریای سیاه» مذاکره کرد [74].) وجود تنها چند مسیر فیزیکی، کشور را در برابر قطعی‌ها آسیب‌پذیر می‌کند – مثلاً قطعی کابل خارجی در ژانویه ۲۰۲۴ چند روز اخلال ایجاد کرد [75] [76]. تضمین زیرساخت مقاوم و پشتیبان، اولویتی در حال رشد است.
References
1. hetq.am, 2. www.azatutyun.am, 3. www.azatutyun.am, 4. www.azatutyun.am, 5. freedomhouse.org, 6. freedomhouse.org, 7. www.budde.com.au, 8. armenia.un.org, 9. freedomhouse.org, 10. freedomhouse.org, 11. arkatelecom.am, 12. freedomhouse.org, 13. freedomhouse.org, 14. freedomhouse.org, 15. freedomhouse.org, 16. freedomhouse.org, 17. freedomhouse.org, 18. freedomhouse.org, 19. freedomhouse.org, 20. freedomhouse.org, 21. freedomhouse.org, 22. freedomhouse.org, 23. freedomhouse.org, 24. freedomhouse.org, 25. freedomhouse.org, 26. freedomhouse.org, 27. armenpress.am, 28. armenpress.am, 29. freedomhouse.org, 30. freedomhouse.org, 31. galaxygroup.am, 32. galaxygroup.am, 33. armenpress.am, 34. www.budde.com.au, 35. www.budde.com.au, 36. freedomhouse.org, 37. armenpress.am, 38. armenpress.am, 39. armenpress.am, 40. freedomhouse.org, 41. armenpress.am, 42. armenpress.am, 43. armenpress.am, 44. www.budde.com.au, 45. www.budde.com.au, 46. www.thecaliforniacourier.com, 47. www.thecaliforniacourier.com, 48. freedomhouse.org, 49. www.budde.com.au, 50. www.budde.com.au, 51. hetq.am, 52. itel.am, 53. www.viva.am, 54. freedomhouse.org, 55. freedomhouse.org, 56. freedomhouse.org, 57. freedomhouse.org, 58. www.internetsociety.org, 59. www.internetsociety.org, 60. freedomhouse.org, 61. freedomhouse.org, 62. freedomhouse.org, 63. freedomhouse.org, 64. freedomhouse.org, 65. freedomhouse.org, 66. freedomhouse.org, 67. en.168.am, 68. en.168.am, 69. a1plus.am, 70. arkatelecom.am, 71. arkatelecom.am, 72. freedomhouse.org, 73. freedomhouse.org, 74. freedomhouse.org, 75. freedomhouse.org, 76. freedomhouse.org
