Import dronów na Ukrainę – kompleksowy przegląd

Podatki i cła przy imporcie dronów

Obecne zwolnienia podatkowe: Od 2023 roku Ukraina zniosła podatek VAT oraz cła na import dronów i powiązanego sprzętu ze względu na potrzeby wojenne kyivindependent.com. W lutym 2023 roku parlament przyjął ustawy znoszące VAT (normalnie 20%) oraz taryfy celne na drony, kamery termowizyjne, noktowizory oraz radia, eliminując „wszystkie biurokratyczne ograniczenia” dla importu tych kluczowych dla obronności towarów kyivindependent.com. Polityka ta, opracowana z organizacjami wolontariackimi, miała na celu przyspieszenie dostaw na front. Kolejne ustawy z lipca 2023 roku zmieniły kodeksy celny i podatkowy, rozszerzając te zwolnienia przynajmniej do 1 stycznia 2025 roku (lub końca stanu wojennego) globalpost.ua. Na mocy „Preferencji 235” międzynarodowe przesyłki pocztowe i ekspresowe zawierające bezzałogowe statki powietrzne (UAV) do Ukrainy są całkowicie zwolnione z cła i VAT globalpost.ua. W praktyce oznacza to, że importerzy nie płacą zwykłych podatków od dronów w czasie wojny.

Poprzednie zasady: Przed wprowadzeniem tych rozwiązań wojennych importowane drony były objęte standardowymi opłatami, zazwyczaj 20% VAT oraz odpowiednimi taryfami celnymi (często ok. 0–10%, w zależności od klasyfikacji drona). Importerzy musieli również załatwiać formalności dla towarów podwójnego zastosowania. Te koszty i biurokracja zostały obecnie wyeliminowane dla dronów i wielu komponentów „ważnych dla naszej obrony” kyivindependent.com. Na przykład fundacja wolontariacka lub firma sprowadzająca quadcoptera DJI w 2021 roku musiała zapłacić VAT i możliwe taryfy; w latach 2023–2024 płacą 0%, korzystając ze zwolnienia voxukraine.org voxukraine.org. Zniesienie podatków znacząco obniża koszt dostarczania dronów użytkownikom w Ukrainie.

Rozszerzenie i zakres: Ulgi podatkowe były wielokrotnie wydłużane w związku z trwającym konfliktem globalpost.ua. Obejmują kompletne drony oraz części i akcesoria do dronów (np. baterie, kamery), jeśli są importowane na potrzeby bezpieczeństwa i obrony globalpost.ua. Warto zaznaczyć, że ustawy z końca 2022 i początku 2023 roku zniosły również cła na komponenty (np. światłowody do UAV), aby wzmocnić krajową produkcję dronów ukrinform.net. W praktyce każdy UAV – od małych komercyjnych quadcopterów po większe drony rozpoznawcze – może być obecnie importowany na Ukrainę bez płacenia podatków importowych, pod warunkiem, że są przeznaczone do użytku obronnego lub humanitarnego w ramach stanu wojennego globalpost.ua globalpost.ua.

Źródła: Ustawy parlamentarne i rozporządzenia rządowe (2023) kyivindependent.com brdo.com.ua; nowelizacje kodeksu celnego Ukrainy globalpost.ua.

Wysyłka i logistyka podczas importu dronów

Import dronów na Ukrainę obejmuje różne opcje wysyłki, a logistyka zależy od tego, kto kupuje drona oraz od pilności zamówienia. Międzynarodowi kurierzy i usługi pocztowe odgrywają kluczową rolę w dostawach małych dronów. Firmy takie jak DHL, FedEx i UPS zwykle oferują ekspresową dostawę na Ukrainę, choć niektóre na początku wojny wstrzymały usługi. Wielu importerów korzysta teraz ze specjalistycznych spedytorów i regionalnych kurierów, którzy kontynuują działalność. Na przykład ukraińskie firmy logistyczne (takie jak GlobalPost) organizują codzienne dostawy z UE z szybkim czasem doręczenia globalpost.ua. Usługi te konsolidują przesyłki w krajach sąsiednich (np. Polska) i transportują je drogą lądową lub lotniczą na Ukrainę, załatwiając formalności celne w imieniu nadawcy.

Koszty: Koszty wysyłki różnią się w zależności od rozmiaru, wagi i szybkości dostawy. Małe konsumenckie drony (np. quadcopter o wadze 1–2 kg z walizką) wysłane kurierem lotniczym z Europy lub USA mogą kosztować ok. 50–150 USD za wysyłkę, podczas gdy hurtowe transporty wielu dronów są bardziej opłacalne w przeliczeniu na sztukę. Ekonomiczny transport drogowy z krajów UE (jak Polska czy Niemcy) jest na ogół tańszy, ale wolniejszy (kilka dni), podczas gdy ekspresowa przesyłka lotnicza (z USA lub Azji) dociera szybciej (2–5 dni), lecz przy wyższej cenie. W czasie wojny wielu przewoźników oferuje zniżki lub wysyłki wolontariackie dla zaopatrzenia humanitarnego, w tym dronów na front. Na przykład GlobalPost oferuje optymalizację kosztów dla klientów i wiele opcji przewoźników (FedEx, DHL, UPS itd.), aby znaleźć najtańsze trasy globalpost.ua globalpost.ua. Sieci wolontariuszy często przewożą lub wwożą podarowane drony samochodami osobiście, nie generując kosztów dla odbiorcy końcowego.

Logistyka według regionu pochodzenia: Drony pochodzące z Chin (np. DJI, Autel) często wysyłane są pośrednio. Odkąd DJI wstrzymało bezpośrednią sprzedaż do Ukrainy w 2022 roku, ukraińscy nabywcy pozyskują chińskie drony poprzez kraje trzecie voxukraine.org. Zwykle dostawcy z UE (Polska, kraje bałtyckie) lub USA kupują urządzenia, a następnie wysyłają je na Ukrainę. Wydłuża to nieco czas i koszt transportu, ale wypracowano już efektywne schematy logistyczne. Drony pochodzenia europejskiego lub z magazynów w Europie (np. francuskie modele Parrot) można łatwo wysyłać na Ukrainę drogą lądową – często docierają w kilka dni. Drony i komponenty pochodzenia amerykańskiego najczęściej transportowane są lotniczo do Europy lub bezpośrednio na Ukrainę spedycją lotniczą. Pomimo wojny lotnisko Boryspil w Kijowie obsługuje cargo, a trasy lądowe z Polski pozostają otwarte i szeroko wykorzystywane do dostaw.

Obsługa i odprawa celna: Ponieważ drony są obecnie zwolnione z ceł, odprawa celna jest stosunkowo szybka – zwłaszcza dla przesyłek oznaczonych specjalnym kodem UAV (UKTZED 8806221010), co kwalifikuje je do zwolnienia „na potrzeby obronne” globalpost.ua. Firmy spedycyjne pomagają wypełnić uproszczone zgłoszenia celne dla tych towarów. Na mocy stanu wojennego procedurę uproszczono: brak podatków importowych do wyliczenia, mniej formalności. Jak podkreśla GlobalPost, „drony bez odprawy celnej” są obecnie możliwe – oznacza to, że UAV przechodzą przez granicę z minimalnymi formalnościami globalpost.ua. To ogromna zmiana w stosunku do okresu sprzed wojny, kiedy importerzy musieli przedstawiać certyfikaty techniczne czy wpłacać kaucje.

Podsumowując, niezależnie czy to osoba prywatna zamawiająca drona online, firma importująca partię na sprzedaż, czy też fundacja wysyłająca dziesiątki urządzeń dla wojska, istnieje wiele kanałów logistycznych umożliwiających szybki import dronów na Ukrainę. Koszty wahają się od symbolicznych (dla wysyłek wolontariackich) do kilkuset dolarów za ekspresowe przesyłki międzynarodowe, ale ogólnie proces stał się bardziej dostępny. Ułatwienia wprowadzone przez rząd ukraiński (ulgi podatkowe i uproszczenia procedur) w połączeniu z dedykowanymi sieciami logistycznymi stworzyły stosunkowo sprawny kanał zaopatrzeniowy dla dronów pomimo toczącego się konfliktu.

Źródła: Wytyczne logistyczne GlobalPost globalpost.ua; raporty o wysyłkach wolontariackich.

Procedury prawne i ograniczenia importowe

Uproszczone procedury importowe: Rząd Ukrainy znacznie uprościł wymogi prawne dotyczące importu dronów od 2022 roku. Wcześniej drony (zwłaszcza o zastosowaniu militarnym lub podwójnym) wymagały różnych zezwoleń – takich jak certyfikaty użytkownika końcowego czy listy gwarancyjne z jednostki wojskowej w przypadku importu dokonywanego przez wolontariuszy. Na początku 2023 roku zniesiono te wymogi. Rada Ministrów zniosła obowiązek przedstawiania przez importerów-wolontariuszy listu gwarancyjnego od wojskowego użytkownika końcowego brdo.com.ua po fali krytyki, że taka biurokracja opóźnia dostarczenie kluczowego sprzętu. Obecnie wolontariusze i organizacje mogą przywozić drony bez wcześniejszej zgody władz wojskowych. Ponadto, importerzy nie muszą już uzyskiwać specjalnych licencji na technologię dronów podwójnego zastosowania. Rząd zlikwidował wymogi dotyczące niektórych certyfikatów i dokumentów dla dronów cywilnych i podwójnego zastosowania, uznając ich kluczowe znaczenie dla wysiłku wojennego brdo.com.ua brdo.com.ua.

Import przez wolontariuszy i organizacje charytatywne: W przypadku uznanych organizacji wolontariackich i charytatywnych import dronów traktowany jest jako sprowadzanie pomocy humanitarnej lub obronnej. Od kwietnia 2024 roku na Ukrainie uruchomiono elektroniczny system rejestracji ładunków humanitarnych, w tym dronów buhgalter911.com buhgalter911.com. Organizacja charytatywna musi zarejestrować się na portalu rządowym (good.gov.ua), wyszczególnić przewożone przedmioty (np. rodzaj i liczbę dronów) i uzyskać unikalny kod przesyłki buhgalter911.com. Ta elektroniczna deklaracja zastępuje starszą wersję papierową. Proces został zaprojektowany tak, aby był szybki (rejestracja online przy pomocy podpisu elektronicznego), a kod przedstawia się na granicy w celu sprawnego odprawienia przesyłki buhgalter911.com. Co istotne, od 2024 r. grupy wolontariackie nie potrzebują już oficjalnego listu od jednostki wojskowej z prośbą o drony – dokumentu, który był wcześniej wymagany przez służby celne jako dowód potrzeby buhgalter911.com. Zniesienie tego „listu z prośbą” oznacza, że NGO mogą importować drony z wyprzedzeniem i przekazywać je potem potrzebującym jednostkom. Wolontariusze muszą później raportować dystrybucję dronów (aby zapobiec nadużyciom lub odsprzedaży) buhgalter911.com buhgalter911.com, ale również ten obowiązek został uproszczony i odbywa się w systemie online.

Dla firm i osób prywatnych: Prywatne firmy importujące drony (w celu handlu lub na własny użytek) obecnie podlegają minimalnym ograniczeniom. Nadal muszą spełniać podstawowe wymogi produktowe (np. normy radiowe), ale większość wymagań certyfikacyjnych została złagodzona. W 2023 rząd zniósł obowiązek dostarczania dodatkowych dokumentów technicznych, które wcześniej musiały towarzyszyć importowi dronów economicleadership.institute. Na przykład, importerzy nie muszą już przedstawiać konkluzji Państwowej Służby Kontroli Eksportu w przypadku zwykłych dronów typu DJI. Firmy składają po prostu deklarację celną (często uproszczoną przy przesyłkach ekspresowych) i korzystają ze zwolnień podatkowych. Osoby prywatne mogą otrzymywać drony pocztą lub wwozić je osobiście bez opłat, o ile nie są to drony dużych rozmiarów czy o charakterze wojskowym. Drony konsumenckie poniżej 20 kg nie podlegają żadnym specjalnym licencjom importowym na Ukrainie. Importy osobiste pocztą podlegają ogólnej zasadzie stanu wojennego, zgodnie z którą drony są zwolnione z ceł i VAT globalpost.ua. Jeśli osoba fizyczna przewozi drona przez granicę (np. przywożąc go z zagranicy), na ogół jest to dozwolone i traktowane jako mienie osobiste lub darowizna humanitarna, jeśli tak zostanie zadeklarowane. Nie ma prawnego zakazu importu dronów na użytek własny, choć należy przestrzegać ewentualnych regulacji dotyczących eksportu w kraju zakupu (np. USA czy UE mogą ograniczać eksport dronów wojskowych, ale nie konsumenckich).

Ograniczenia: W czasie wojny Ukraina koncentruje się na ułatwianiu importu, więc krajowe ograniczenia dotyczące dronów praktycznie nie występują. Jedno z ważniejszych ograniczeń wynika z zewnętrznej kontroli eksportowej: chińska firma DJI wstrzymała bezpośrednią sprzedaż dronów na Ukrainę (a także do krajów zachodnich, które mogłyby je reeksportować na Ukrainę) kyivindependent.com kyivindependent.com. To oznacza, że ukraińscy nabywcy nie mogą zamawiać dronów bezpośrednio w chińskim sklepie DJI; muszą korzystać z pośredników. Jest to ograniczenie handlowe, a nie ukraińskie prawo, jednak wpływa to na dostępność sprzętu. Podobnie niektóre zaawansowane komponenty produkcji USA lub UE (np. kamery termowizyjne, podzespoły klasy militarnej) mogą wymagać licencji eksportowej, by wysłać je na Ukrainę zgodnie z przepisami tych państw thedroningcompany.com. Przykładowo Aerorozvidka podaje, że wiele amerykańskich części jest zakazanych w eksporcie na Ukrainę na mocy regulacji eksportowych thedroningcompany.com. Ograniczenia te dotyczą głównie zaawansowanej technologii (moduły szyfrujące, sensory termiczne itp.), a nie standardowych dronów sklepowych. Po stronie ukraińskiej po przybyciu dronów nie obowiązują żadne limity importowe ani zakazy – nawet duże bojowe BSP są sprowadzane lub przekazywane swobodnie za pośrednictwem państwa.

Podsumowując, Ukraina zminimalizowała przeszkody prawne w imporcie dronów dla wszystkich kategorii nabywców. Wolontariusze i NGO korzystają z szybkiej ścieżki humanitarnego importu bez dawnych formalności brdo.com.ua buhgalter911.com. Firmy i osoby prywatne korzystają z uproszczonych procedur celnych i zwolnień podatkowych bez konieczności uzyskiwania specjalnych licencji na standardowe drony. Główne „ograniczenia” mają charakter zewnętrzny (limity od producentów lub krajów eksportujących), a nie wynikają z ukraińskiego prawa importowego. Ten liberalny reżim jest zgodny z międzynarodowymi dobrymi praktykami, skupionymi na kontroli eksportu, a nie importu brdo.com.ua – Ukraina w istocie wita dostawy dronów, monitorując jedynie ich dystrybucję, aby zapobiec nadużyciom.

Źródła: komunikaty rządowe i NBU brdo.com.ua ukrinform.net; analizy Better Regulation Delivery Office brdo.com.ua brdo.com.ua; raporty Ukrinform o nowych zasadach importu dla wolontariuszy buhgalter911.com.

Różnice w procedurze importu w zależności od kategorii nabywcy

Procedura i regulacje importowe dotyczące dronów mogą się nieznacznie różnić w zależności od tego, kto jest nabywcą lub importerem. Poniżej znajduje się podział według kategorii, który podkreśla kluczowe różnice:

Kluczowe różnice: Osoby prywatne i firmy stosują standardową uproszczoną procedurę celną bez opłat podobnie jak przy zwykłych importach (tylko bez podatków). NGO mają zapewniony specjalny korytarz humanitarny z dodatkowymi zasadami sprawozdawczości, ale również z bardzo łatwym importem buhgalter911.com. Rząd oraz wojsko korzystają z własnych kanałów i importują sprzęt obronny poza zwykłą procedurą celną – to w zasadzie osobna ścieżka dla materiałów wojskowych. Wszystkie kategorie są objęte zwolnieniami podatkowymi i deregulacją wdrożoną od 2022 r., co wyrównuje rachunek kosztów. Kluczowe różnice dotyczą dokumentacji i skali: wolontariusze korzystają z platformy pomocy humanitarnej; firmy stosują faktury handlowe; rząd bazuje na kontraktach, często przy dużych zakupach.

Źródła: Podsumowanie zmian regulacyjnych BRDO brdo.com.ua brdo.com.ua; Ukrinform o systemie humanitarnym buhgalter911.com buhgalter911.com; Szczegóły zamówień publicznych Prozorro armyrecognition.com.

Aktualne ceny i pochodzenie dronów na rynku

Popyt na drony w Ukrainie gwałtownie wzrósł, a popularne modele (często produkowane w Chinach) pozyskiwane są przez różne regiony. Poniżej znajduje się przegląd cen rynkowych najczęściej importowanych modeli dronów oraz porównanie cen według regionu pochodzenia:

• DJI Mavic 3 (Standard) – Dron konsumencki klasy pro (Chiny): W USA i Europie Mavic 3 kosztuje około 1 800–2 000 USD za wersję podstawową. Na oficjalnej stronie DJI w USA widnieje cena ok. 1 839 USD store.dji.com. Ceny europejskie są nieco wyższe (~1 800 EUR, ok. 1 950 USD) z powodu VAT. W Chinach cena zazwyczaj jest nieco niższa (DJI oferuje ok. 10% taniej na rynku macierzystym), ale sprzedaż bezpośrednia do Ukrainy została wstrzymana kyivindependent.com. Ukraińscy importerzy kupując od dostawców z UE płacą tę cenę (~1,9 tys. USD). Fundacje wolontariackie czasem uzyskują rabaty hurtowe – kupując większe ilości Mavic 3 poniżej cen detalicznych voxukraine.org. (Faktycznie, ukraińskie organizacje charytatywne regularnie kupowały drony taniej niż w sklepach UE, prawdopodobnie właśnie dzięki zamówieniom hurtowym voxukraine.org.)
• DJI Mavic 3 Thermal (Mavic 3T) – Dron profesjonalny z kamerą termowizyjną (Chiny): Ten model jest bardzo poszukiwany do nocnych działań na froncie. Jest znacząco droższy z uwagi na sensor termiczny. W krajach zachodnich, Mavic 3T z zestawem akcesoriów kosztuje ok. 5 000 USD. Na przykład, w 2024 r. kontrakt Ministerstwa Obrony Ukrainy wycenił pakiety Mavic 3T (z 3 dodatkowymi akumulatorami i ładowarką) na 194 200 UAH za sztukę (≈ 4 888 USD) armyrecognition.com. To mniej więcej odpowiada cenie detalicznej w Europie (~4 500–5 000 EUR). Mavic 3T są produkowane w Chinach, jednak z uwagi na zamknięte kanały chińskie, pozyskiwane są przez kraje trzecie. Mimo marży, te drony z Chin są nadal znacznie tańsze niż zachodnie odpowiedniki – podobny amerykański dron z kamerą termiczną to koszt dobrze powyżej 10 000 USD.
• DJI Mavic 3 Enterprise (3E) – Dron do mapowania (Chiny): Model 3E (bez termowizji) jest nieco tańszy. Ministerstwo Obrony Ukrainy w tym samym przetargu w 2024 r. kupiło Mavic 3E w cenie 126 900 UAH za sztukę (≈ 3 194 USD) armyrecognition.com. To sugeruje cenę ok. 3,2 tys. USD za zestaw z dodatkami. Detalicznie na Zachodzie to ok. 3 300 USD za Fly More Combo. Pokazuje to, że oficjalne przetargi ukraińskie umożliwiają uzyskanie cen zbliżonych lub nawet lepszych niż detaliczne na świecie.
• Autel EVO II Pro – *Zaawansowany dron z kamerą (Autel Robotics, Chiny/USA): Autel to firma założona w Chinach z amerykańskimi spółkami zależnymi, postrzegana jako alternatywa dla DJI. EVO II Pro (kamera 6K) kosztuje w USA ok. 2 000 USD amazon.com. Ceny europejskie są podobne (~2 100 EUR). Autel nie wprowadził publicznie embarga na Ukrainę; wolontariusze importują więc drony Autel z USA po cenach detalicznych. Autel EVO II Dual (z kamerą termowizyjną) jest droższy, kosztuje 4 000–6 000 USD dronenerds.com. Są to ceny porównywalne z dronami DJI typu enterprise. Drony Autel sprowadzane do Ukrainy z USA lub UE nie podlegają podatkowi importowemu, jedynie kosztowi wysyłki. Wolontariusze sięgali po drony Autel, gdy dostępność DJI w 2022 r. była ograniczona.
• Parrot ANAFI USA – Odporny mini-dron rozpoznawczy (Parrot, Francja): NATO-wska alternatywa oferująca szyfrowane łącza danych. Cena jest znacznie wyższa niż drony z Chin – około 7 000 USD+ za model USA z zaawansowanymi sensorami. Parrot produkuje drony w Europie (Francja) lub USA, więc w razie importu na Ukrainę pochodzą z tych regionów. Nie są szeroko kupowane ze względów kosztowych, choć niektóre egzemplarze przekazano do specjalnych zadań. Pokazuje to trend ogólny: drony produkcji zachodniej są zazwyczaj 3–5 razy droższe od chińskich z podobnymi możliwościami dronexl.co. Np. chińskie podzespoły dronów kosztują poniżej 1 000 USD, amerykańskie odpowiedniki 5 000 USD dronexl.co. Ukraińska armia musi więc bazować na dronach z Chin ze względów kosztowych.
• Drony FPV/Kamikadze (zestawy własnej produkcji) – Różne marki (Chiny/zestawy ukraińskie): Wyścigowe drony typu first-person-view przerabiane na drony kamikadze zazwyczaj kosztują kilkaset dolarów po złożeniu z chińskich komponentów. Podstawowy FPV z goglami i sterownikiem to 400–800 USD w częściach forbes.com. Wolontariackie zespoły w Ukrainie budowały FPV „kamikadze” za ok. 500 USD sztuka, co jest drastycznie tańsze niż jakiekolwiek zachodnie odpowiedniki forbes.com. Komponenty (silniki, kamery, gogle VR) w większości pochodzą z Chin lub Azji Południowo-Wschodniej. NGO często kupują je hurtowo i składają lokalnie.

Podsumowując, Chiny pozostają głównym źródłem tanich dronów (samo DJI ma 70–80% światowego rynku komercyjnych dronów voxukraine.org). Ukraińscy importerzy dostosowali się, kupując drony przez kraje trzecie w cenach zbliżonych do detalicznych zachodnich. Drony europejskie i amerykańskie są obecne, ale kupowane w mniejszych ilościach z powodu ceny. Poniżej zestawienie przybliżonych cen na 2024 rok:

(Ceny to przybliżone wartości detaliczne w latach 2023–2024; faktyczne ceny na Ukrainie mogą się różnić w zależności od zamówień hurtowych oraz dostępności. Ceny zachodnie obejmują podatki lokalne.)

Warto zauważyć, że ukraińscy wolontariusze oraz państwowi nabywcy potrafili skutecznie znajdować korzystne oferty. Badania wykazały, że ukraińskie organizacje charytatywne kupowały drony taniej niż w europejskich sklepach, korzystając z hurtowych dostawców voxukraine.org. Tymczasem rządowe aukcje na platformie Prozorro wprowadziły konkurencję, która obniżyła ceny kontraktowe armyrecognition.com. Na przykład hurtowy zakup 4 000 dronów DJI Mavic 3 przez Ministerstwo Obrony w 2024 roku wyniósł średnio około 3 200 USD za model 3E i 4 900 USD za 3T (z dodatkowymi akcesoriami) armyrecognition.com, co jest bardzo konkurencyjne. Oznacza to, że Ukraina nabywa drony po cenach zbliżonych do stawek światowego rynku, pomimo wyzwań związanych z dostawami.

Jeśli chodzi o pochodzenie: zdecydowana większość importowanych dronów pochodzi z Chin (DJI, Autel), albo bezpośrednio, albo przez kraje trzecie voxukraine.org. Mniejszy udział trafia z krajów UE oraz USA (modele specjalistyczne lub darowizny). Od połowy 2022 roku, gdy DJI wstrzymało bezpośredni eksport do Ukrainy i Rosji, Ukraińcy zmuszeni byli kupować drony DJI w takich miejscach jak Polska, co nieco podniosło koszty voxukraine.org. Jednak ukraiński rząd zrekompensował to, znosząc podatek importowy w lutym 2023 roku voxukraine.org – skutecznie zapobiegając jeszcze wyższym podwyżkom cen dla użytkowników końcowych. Ogólnie rzecz biorąc, chińska technologia dronów nadal dominuje na ukraińskim niebie dzięki równowadze ceny i możliwości, mimo że Ukraina rozwija także własny przemysł dronowy (o czym dalej).

Źródła: Analiza VoxUkraine – ceny dronów voxukraine.org; Army Recognition (ceny kontraktów MON) armyrecognition.com; Raport DroneXL (koszt chińskich vs zachodnich dronów) dronexl.co.

Zastosowanie dronów przez cywilów i wojsko (od 2022 roku)

Drony na polu bitwy: Od czasu rosyjskiej inwazji na pełną skalę w 2022 roku drony stały się niezbędne zarówno dla ukraińskiego wojska, jak i wolontariuszy cywilnych. Na pierwszej linii ukraińscy żołnierze wykorzystują małe, komercyjne drony do rozpoznania w czasie rzeczywistym oraz do namierzania artylerii na masową skalę. Czterowirnikowce, takie jak DJI Mavic, pierwotnie przeznaczone do fotografii lotniczej, zostały przystosowane przez ukraińskich żołnierzy do obserwacji pola walki, pozyskiwania celów, a także do przerabiania na prowizoryczne bombowce kyivindependent.com. Żołnierze samodzielnie montują do nich granaty lub małe ładunki wybuchowe, które zrzucają z dronów na pozycje wroga. To improwizowane zastosowanie sprawiło, że nawet „cywilne” drony stały się skutecznym narzędziem walki. Jednocześnie większe maszyny wojskowe (zarówno z importu, jak i produkcji krajowej) prowadzą rozpoznanie na wysokim szczeblu oraz sporadyczne uderzenia na rosyjskie cele.

Rola cywilnych wolontariuszy: Ogromne znaczenie mają cywilni aktorzy – szczególnie ochotnicze zespoły dronowe i operatorzy finansowani przez fundacje. Powstały liczne wolontariackie jednostki dronowe, złożone z cywilów o doświadczeniu technologicznym, pasjonatów dronów i specjalistów IT. Najlepszym przykładem jest Aerorozvidka – ochotnicza jednostka rozpoznania dronowego założona przez entuzjastów nowych technologii. Aerorozvidka modyfikuje drony z rynku (DJI, Autel, Parrot), by przenosiły ładunki i prowadziły operacje nocne thedroningcompany.com thedroningcompany.com. Tworzą także własne konstrukcje: Aerorozvidka zbudowała R18 octocopter, który może zrzucać bombę 5 kg (11 funtów) i wrócić na bazę, jeśli przetrwa thedroningcompany.com. Jego maksymalny czas lotu to 40 minut, a zasięg 4 km, co zapewnia Ukraińcom precyzyjny atak w relatywnie niskiej cenie (około 20 000 USD za jeden R18) thedroningcompany.com. Zespoły wolontariuszy wykonują setki misji rozpoznawczych i bojowych, często w nocy, wykorzystując kamery termowizyjne thedroningcompany.com. Polegają na bezpiecznych łączach (Starlink) podczas koordynacji lotów nawet w warunkach silnych zakłóceń elektronicznych thedroningcompany.com.

Wykorzystanie na polu walki: Od 2022 roku drony wykorzystywano przez ukraińskich obrońców na różne sposoby:

• Wywiad, rozpoznanie i obserwacja (ISR): Drony nieustannie patrolują pozycje wroga. Oddziały używają małych dronów, by zajrzeć za przeszkody terenowe i wykryć rosyjskich żołnierzy czy pojazdy ukryte na zapleczu. Takie rozpoznanie w czasie rzeczywistym zrewolucjonizowało artylerię – artylerzyści otrzymują obraz z drona do korekty ognia, dzięki czemu osiągają celność uderzeń. Zarówno Ukraina, jak i Rosja określiły drony jako „game-changer”, który zmienił taktykę wojenną dronexl.co dronexl.co. Nawet drony konsumenckie dostarczają obraz na żywo, ułatwiając koordynację piechoty i zasadzek.
• Korekta ognia artyleryjskiego: Ukraińskie oddziały obserwują efekty ostrzału dzięki dronom i natychmiast przekazują współrzędne do działań artylerii, znacznie podnosząc precyzję ognia. To decydująca przewaga w walkach kontrbateryjnych i do niszczenia rosyjskich fortyfikacji. Drony takie jak Leleka-100 i Furia (ukraińskie UAV rozpoznawcze) są wyspecjalizowane w tej roli, krążąc wysoko nad polem walki do naprowadzania dużych dział.
• Ataki bezpośrednie: Ukraińcy zaczęli wykorzystywać drony jako broń ofensywną. Oprócz zrzutu ładunków z quadcopterów stosują drony FPV kamikadze – bardzo szybkie konstrukcje z widokiem z pierwszej osoby, pilotowane bezpośrednio w cel (np. czołg czy okop) z ładunkiem wybuchowym. Drony FPV, często montowane przez wolontariuszy, to tanie kierowane „pociski” kosztujące jedynie kilkaset dolarów, ale zdolne zniszczyć wartościowe cele. Już w 2023 roku zarówno Ukraina, jak i Rosja wykorzystywały roje dronów FPV w ofensywie i obronie.
• Wojna elektroniczna i anty-EW: Drony służą do rozpoznania i wyczerpywania obrony powietrznej wroga. Ukraińcy np. wysyłają tanie drony, by sprowokować zestrzelenie przez rosyjską OPL lub wykryć pozycje źródeł zakłóceń. Rosjanie dysponują rozbudowanymi środkami EW, które zakłócają GPS i kanały sterujące, zatem Ukraińcy dostosowują się, korzystając z pasma o niższej częstotliwości lub niekiedy ze sterowanych światłowodem dronów kyivindependent.com. Ta elektroniczna „gra w kotka i myszkę” to nowy wymiar współczesnej wojny dronowej.
• Logistyka i inne zastosowania: Testowano wykorzystywanie dronów do transportu zaopatrzenia (leki, amunicja) do odciętych pozycji, choć na szeroką skalę to zadanie okazało się trudne. Większe drony bywały również używane do zrzutu leków lub krwi w strefy walk. Po nalotach rakietowych, służby ratunkowe wykorzystywały drony z termowizją do poszukiwań poszkodowanych w ruinach i oceny strat w niebezpiecznych miejscach. Te cywilne zastosowania, choć mniej nagłośnione, pokazują, że drony są wszechstronnym narzędziem, nie tylko do walki.

Obrona cywilna i zwalczanie dronów: Cywile nie tylko latają dronami w ukraińskiej sprawie – pomagają też zwalczać wrogie drony. W 2023 roku Ukraina rozpoczęła rekrutację ochotników do programu „Łowcy Dronów” – zespołów wykorzystujących wszystko: od karabinów, po „działa zagłuszające” do zestrzeliwania rosyjskich dronów kamikadze Shahed kyivpost.com. Wolontariusze często też korzystają z własnych dronów do wykrywania bądź przechwytywania wrogich maszyn (prowadzone są eksperymenty z dronami z sieciami albo ładunkami wybuchowymi do zwalczania innych dronów). Mobilne, cywilne zespoły wolontariuszy stały się dodatkową warstwą obrony powietrznej miast, szczególnie wokół infrastruktury krytycznej, współpracując z wojskiem przy zwalczaniu zagrożenia z powietrza france24.com.

Skala wykorzystania dronów: Skala użycia dronów na Ukrainie od 2022 roku jest bezprecedensowa. Ukraińscy urzędnicy obrony twierdzą, że potrzebne są setki tysięcy dronów, aby zrównoważyć przewagę Rosji w artylerii i liczbie żołnierzy kyivindependent.com. Zarówno małe, jak i duże BSP (bezzałogowe statki powietrzne) są wykorzystywane codziennie wzdłuż ponad 1000-kilometrowej linii frontu. Doceniając to, rząd Ukrainy stworzył inicjatywę “Armia Dronów” – publiczną kampanię zbierania funduszy i zakupu dronów, mającą na celu wprowadzenie rojów dronów dla wojska. Dzięki Armii Dronów oraz innych inicjatyw, setki quadkopterów rozpoznawczych i dziesiątki wojskowych BSP zostały przekazane jednostkom kyivindependent.com. (Na przykład wystawa Armii Dronów pod koniec 2023 r. pokazała setki dronów DJI Mavic 3T gotowych do wysyłki na newralgiczne punkty frontu kyivindependent.com.) Tak masowe wdrożenie sprawia, że na każdym odcinku frontu nad głowami są liczne BSP – od małych FPV śmigających na wysokości koron drzew po duże tureckie Bayraktar TB2 patrolujące na dużej wysokości.

Siły rosyjskie równie intensywnie wykorzystują drony, przez co Ukraina stała się prawdziwą “wojną dronów” na obu stronach. Ukraińscy cywile i żołnierze musieli nauczyć się zarówno wykorzystywać drony, jak i bronić się przed nimi. Generał Załużny (Naczelny Dowódca Ukrainy) zauważył, że drony spowodowały “transformację całej architektury pola bitwy”, ponieważ niemal każda operacja wojskowa obecnie realizowana jest przy wsparciu BSP dronexl.co. Od cywilnych wolontariuszy przekazujących DJI Phantom z własnego zestawu fotograficznego, po żołnierzy sterujących specjalistycznymi wojskowymi dronami – drony są zintegrowane na każdym szczeblu.

Podsumowując, od 2022 r. drony są wykorzystywane przez ukraińskie wojsko do rozpoznania, namierzania i ataków, podczas gdy podmioty cywilne używają ich do wsparcia armii, ochrony miast oraz dokumentowania konfliktu. Ta symbioza wysiłków wojskowych i cywilnych związanych z dronami stała się cechą rozpoznawczą ukraińskiej obrony – crowdsourcingowa przewaga technologiczna, która pomaga wyrównać pole walki z liczebnie silniejszym przeciwnikiem.

Źródła: Kyiv Independent oraz Bloomberg (wypowiedzi Zełenskiego o adaptacji dronów) kyivindependent.com; Insider/Drone media via Aerorozvidka thedroningcompany.com thedroningcompany.com; France24 (cywilni łowcy dronów) france24.com; Oświadczenia ministra obrony i urzędników kyivindependent.com.

Ukraińskie wojskowe drony: krajowy przemysł i eksport

Wzrost krajowych producentów dronów: W następstwie inwazji Ukraina gwałtownie rozwinęła swój rodzimy przemysł BSP. W rzeczywistości, w ciągu trzech lat od początku pełnoskalowej wojny, Ukraina prawdopodobnie stała się największym producentem dronów w świecie sprzymierzonym z Zachodem kyivindependent.com. Na początku wojny improwizowane warsztaty i wolontariusze-inżynierowie budowali drony w niewielkich partiach. Do 2023–2024 r. przekształciło się to w prężnie rozwijającą się branżę z masową produkcją różnych typów dronów – od małych FPV-kamikadze po duże drony uderzeniowe dalekiego zasięgu kyivindependent.com. Przedstawiciele Ukrainy twierdzili w 2024, że krajowi producenci są w stanie wytwarzać nawet 150 000 dronów miesięcznie, z planami dojścia do 2 milionów sztuk rocznie (głównie małych dronów FPV) ukrinform.net. Choć liczba ta jest ambitna, podkreśla skalę rozwoju branży. By skoordynować wzrost, rząd uprościł procesy certyfikacji i zamówień u lokalnych producentów oraz uruchomił inicjatywy takie jak inkubator technologiczny Brave1 dla technologii wojskowych.

Główni krajowi producenci dronów: Kilka ukraińskich firm (oraz część państwowych instytucji) przoduje w rozwoju BSP. Oto najważniejsze firmy i ich sztandarowe drony:

• UkrSpecSystems: Prywatna firma założona w 2014 roku, obecnie uważana za wiodącego producenta BSP kyivindependent.com. Najważniejsze produkty to PD-2 “Dron Ludowy” oraz Shark. Shark to dalekiego zasięgu dron ISR (rozpoznanie, zwiad, obserwacja), który ustalił standardy dla ukraińskich dronów zwiadowczych wysokiej klasy kyivindependent.com. Shark może operować głęboko za liniami wroga. PD-2 to mniejszy, wszechstronny BSP, który może zabrać do 8 kg ładunku i pokonać nawet 1300 km kyivindependent.com – teoretycznie mógłby więc polecieć z centrum Ukrainy do Moskwy. PD-2 służy zarówno do zwiadu, jak i lekkiego transportu (zrzuty materiałów wybuchowych lub innego ładunku). UkrSpecSystems skupia się na wielorazowych BSP z zaawansowaną optyką i dostarczył ich wiele armii ukraińskiej do naprowadzania artylerii.
• Athlon Avia: Kolejny doświadczony producent (od 2014 r.), znany z drona A1-S Furia kyivindependent.com. Furia to dalekiego zasięgu dron rozpoznawczy przypominający mały samolot (rozpiętość skrzydeł 1,5–2 m). Został zaprojektowany do długotrwałego patrolowania nad polem bitwy i wykrywania celów dla artylerii. Jeszcze przed 2022 Athlon Avia eksportował Furię za granicę, z ceną powyżej 100 tys. USD za sztukę kyivindependent.com. Od początku inwazji Furia jest powszechnie wykorzystywana przez ukraińskie brygady (niektóre mają dedykowane zespoły “Furia”). Athlon Avia stworzyła także amunicję krążącą Hrim (“Grom” lub Silent Thunder) kyivindependent.com. Hrim to mniejszy dron kamikadze – bardziej zaawansowany niż proste FPV – który startuje na wielorazowym quadkopterze, a potem leci do celu. Pokazuje to innowacyjność ukraińskich firm wykraczającą poza rozpoznanie w obszar systemów uderzeniowych.
• Skyeton: Firma odpowiedzialna za serię dronów Raybird. Raybird-3 to zaawansowany dron zwiadowczy o wyjątkowej autonomii lotu – najnowsze wersje mogą latać nawet 28 godzin kyivindependent.com. Jest to dron o stałych skrzydłach, startujący z katapulty, przeznaczony do strategicznego rozpoznania. Jeden system Raybird (kilka dronów plus naziemna stacja kontroli) kosztuje ponad 1 milion USD kyivindependent.com. Drony firmy Skyeton używane są przez wojsko (dokładne liczby są tajne); co ciekawe, Państwowa Służba Ratunkowa Ukrainy oficjalnie kupiła co najmniej pięć zestawów Raybird od 2022 do akcji ratunkowych i zwiadowczych kyivindependent.com. To dowód, że krajowe drony służą nie tylko armii, lecz i innym służbom.
• UkrJet: Nowy gracz (zarejestrowany w 2021), który zasłynął dronami uderzeniowymi dalekiego zasięgu. Najbardziej znany jest UJ-22 Airborne, służący w Ukrainie pod nazwą “Bober” (Bóbr) kyivindependent.com. UJ-22 to średniej wielkości dron śmigłowy (ok. 3 m długości) przenoszący materiały wybuchowe. To pierwszy poważny uderzeniowy dron ukraiński, zdolny do przelotu nawet 1000 km i ataku na cele w Rosji kyivindependent.com. Wieloma wybuchami w rosyjskich składach paliw w 2023 r. przypisuje się właśnie dronom “Bober”. UkrJet stworzył też większy model UJ-26, by wydłużyć zasięg uderzeń. Warto dodać, że założyciel firmy Oleksandr Czenkow nazywany jest “ojcem ukraińskiego drona” kyivindependent.com – brał udział w wielu projektach BSP i pokazuje krążenie doświadczeń w branży (pracował też dla UkrSpecSystems i później Airlogix kyivindependent.com).
• Terminal Autonomy: Producent działający po cichu, lecz bardzo wydajny, wyjątkowy dzięki produkcji dronów drewnianych. Firma wytwarza kamikadze AQ-100 “Bayonet” i AQ-400 “Scythe” na masową skalę kyivindependent.com. AQ-100 to mały dron jednorazowego użytku (stałopłat) zaprojektowany jako tani sprzęt do ataków w roju. AQ-400 Scythe to większy uderzeniowy dron dalekiego zasięgu (750 km zasięgu), kosztujący jedynie 30 000 USD za sztukę kyivindependent.com. Tak niską cenę osiągnięto, używając kadłubów ze sklejki i prostych silników. Co ciekawe, Terminal Autonomy wysyła ponoć ok. 1 000 sztuk AQ-100 miesięcznie (liczby AQ-400 są niejawne) kyivindependent.com. Drony te wykorzystywane są do atakowania odległych obiektów w Rosji – to odpowiedź Ukrainy na irańskie Shahedy. Dzięki zastosowaniu drewna i elementów komercyjnych są trudniejsze do wykrycia radiolokacyjnego i pozostają tanie.
• Antonow: Słynny ukraiński producent samolotów (twórca serii An-) także wszedł w branżę dronową. Opracował AN-196 “Lyuty” kyivindependent.com. Lyuty (oznaczający “wściekły” lub dosłownie miesiąc luty) to dalekiego zasięgu dron uderzeniowy – odpowiednik irańskiego Shaheda-136, z którego korzysta Rosja kyivindependent.com. To rozpiętościowy dron-amunicja z zasięgiem liczonym w setkach kilometrów, wykorzystywany do ataków strategicznych. Źródła rosyjskie potwierdzają wykorzystanie Lyuty podczas ataków na infrastrukturę paliwową kyivindependent.com. Każdy Lyuty kosztuje poniżej 200 000 USD kyivindependent.com. Antonow trzymał ten projekt w tajemnicy, zapewne z powodów bezpieczeństwa i ścisłej współpracy z państwowym konsorcjum UkrOboronProm. Co ciekawe, w kwietniu 2024 r. Antonow został przekształcony z przedsiębiorstwa państwowego w prywatny holding kyivindependent.com, co ma pozwolić na większą elastyczność we współpracy i rozwoju dronów.
• Inni (Vyriy, Skyfall, Airlogix, itp.): Istnieją dziesiątki mniejszych firm i startupów. Vyriy produkuje Molfar FPV, uznanego za jeden z najlepszych ukraińskich modeli FPV od początku 2023 r. kyivindependent.com. Skyfall tworzy ciężkie FPV Vampire oraz Shrike; Vampire (nazywany przez Rosjan “Baba Jaga”) może przenosić ładunek 15 kg, co znacząco przewyższa typowe FPV kyivindependent.com kyivindependent.com. Airlogix zaczynał od dronów cargo, a po inwazji przeszedł na wojskowe BSP. Ich główny model GOR to duży dron rozpoznawczy z 4-godzinną autonomią, sprzedawany za ok. 200 tys. USD; dostarczyli 500 egzemplarzy w 2024 r. (ok. 100 mln USD sprzedaży) kyivindependent.com. Airlogix rzekomo pracuje też nad tajnym dronem uderzeniowym dalekiego zasięgu kyivindependent.com. To przykłady różnorodności: od tanich dronów uderzeniowych po wysoce zaawansowane systemy obserwacyjne, ukraińskie firmy rozwijają produkty dostosowane do wszystkich nisz.

Wykorzystanie w konflikcie: Ukraińskiej produkcji drony są coraz bardziej widoczne na polu walki. Początkowo Ukraina polegała głównie na zagranicznych BSP, jak turecki Bayraktar TB2 do uderzeń i zachodnie małe drony do zwiadu. Wraz z rozwojem wojny krajowe drony zdobywały coraz więcej ról:

• Rozpoznanie: Drony takie jak Furia, Leleka-100 (od DeViro) oraz Shark są używane do wykrywania i wskazywania celów. Ukraińskie jednostki artylerii coraz częściej wybierają te rodzime UAV-y, ponieważ mogą być serwisowane lokalnie i nie są zależne od zewnętrznych łańcuchów dostaw. Shark zyskał rozgłos pomagając lokalizować cele dla rakiet HIMARS daleko za linią frontu (jego zasięg i bezpieczne łącze są cenne). Leleka-100 (odnotowany w niektórych analizach) to kolejny niezawodny dron rozpoznawczy rozwijany na miejscu i szeroko używany od 2014 roku, udoskonalany do 2022.
• Uderzeniowe i Kamikadze: Ukraińskie amunicje krążące codziennie uderzają w rosyjskie cele. Przykładowo Beaver (UJ-22) były używane do ataków na Moskwę – jeden rozbił się tuż przed Moskwą w 2023, zdobywając uwagę mediów jako dron ukraińskiej produkcji, który przeleciał ok. 700 km. Drewniane drony AQ-400 Scythe były podobno wykorzystywane w rojach do przełamywania rosyjskiej obrony powietrznej w niektórych atakach. Nawet dron Punisher (mniejszy UCAV firmy UA Dynamics, z 2 kg bombą) był ograniczenie wykorzystywany do ataków tuż za linią przeciwnika. Dzięki krajowej produkcji Ukraina ogranicza zależność od ograniczonych zagranicznych zapasów, takich jak amerykańskie Switchblade.
• Drony FPV i taktyczne: Wiele jednostek na froncie wyposażonych jest w rodzime drony FPV (np. Molfar od Vyriy). Ukraińscy producenci szybko udoskonalają konstrukcje, tworząc drony FPV trudniej wykrywalne i odporniejsze na zakłócenia – stosują nowe częstotliwości radiowe (np. sterowanie w paśmie sub-1 GHz) kyivindependent.com. Te innowacje wynikają z doświadczeń na froncie wobec rosyjnej wojny elektronicznej. Jednostki FPV (często prowadzone przez wolontariuszy współpracujących z wojskiem) skutecznie niszczyły czołgi, ciężarówki, a nawet nisko lecące śmigłowce.

Eksport: Podczas wojny ukraińscy producenci dronów skupiają się głównie na krajowych potrzebach, a eksport dronów bojowych jest ograniczony przez rząd. W czasie stanu wojennego wywóz strategicznych produktów, jak drony, wymaga specjalnego pozwolenia (Ukraina chce zachować jak najwięcej sprzętu na obronę). Jednak pewna sprzedaż zagraniczna, szczególnie w kategorii nieśmiercionośnej, miała miejsce lub jest w planach:

• Przed 2022 r. firmy takie jak Athlon Avia eksportowały swoje drony. Furia była sprzedawana zagranicznym klientom (konkretne kraje nie są ujawniane, prawdopodobnie sojusznikom lub do testów) kyivindependent.com. Innym przykładem jest UA Dynamics, które przed wojną promowało drona Punisher’a za granicą. Były to sprzedaże na niewielką skalę.
• Potencjał eksportowy w przyszłości: Wiele firm otwarcie deklaruje chęć wejścia na globalny rynek, gdy pojawią się sprzyjające warunki. Według Kyiv Independent producenci chcą sprzedawać swoje wyroby po wojnie lub gdy restrykcje eksportowe zostaną zniesione, szczególnie rozpoznawcze i transportowe UAV, których eksport napotyka na mniej przeszkód prawnych kyivindependent.com. Modele nieśmiercionośne (ISR, transport) łatwiej będzie eksportować niż bojowe, dla których konieczna byłaby zgoda państw partnerskich. Ukraińskie drony budzą zainteresowanie, bo są sprawdzone w walce i często opłacalne – np. kamikadze dalekiego zasięgu za 30 tys. dolarów (AQ-400) czy ISR wysokiej klasy za 200 tys. dolarów (GOR lub Raybird). Część producentów mogła potajemnie przekazać drobne ilości zaprzyjaźnionym krajom na testy lub pod kątem współpracy, lecz szczegóły nie są publiczne ze względów bezpieczeństwa.
• W połowie 2023 r. rząd Ukrainy zmienił też przepisy, by ułatwić eksport niektórych dronów. Zapowiedziano, że gdy produkcja zaspokoi krajowe potrzeby, eksport dronów będzie promowany jako nowy sektor wysokich technologii w Ukrainie kyivindependent.com. Można się spodziewać, że po wojnie ukraińskie drony będą trafiać do Azji, Afryki czy państw również zagrożonych w sferze bezpieczeństwa.

Na rok 2025 ukraiński przemysł dronowy jest źródłem dumy narodowej i innowacji kyivindependent.com. Firmy powstają niemal wszędzie, często założone przez młodych inżynierów i weteranów, którzy wiedzą, czego potrzeba na froncie. Mimo rosyjskich ataków rakietowych na fabryki dronów oraz prób zamachów na prezesów firm kyivindependent.com, branża rozwija się w ukrytych warsztatach. Drony stały się kluczowe, dlatego Ukraina inwestuje duże środki w samowystarczalność. Prezydent Zełenski ogłosił w kwietniu 2023 plan „zmaksymalizowania produkcji systemów bezzałogowych”, w tym dronów dalekiego zasięgu i odpornych na walkę elektroniczną kyivindependent.com.

Podsumowując, Ukraina może się pochwalić szeroką gamą rodzimych dronów wojskowych: długodystansowych zwiadowców, uderzeniowych dronów średniego zasięgu, taniej amunicji FPV oraz wielu innych. Te krajowe UAV-y są aktywnie używane w toczących się walkach, uzupełniając drony importowane. Choć potrzeby wojenne obecnie ograniczają eksport, ukraińscy producenci mogą wkrótce stać się ważnymi graczami światowego rynku – zwłaszcza w sektorze obronnym. Na dziś ich konstrukcje mają jednak głównie jeden kierunek eksportu – w stronę rosyjskich pozycji, przez niebo pola bitwy.

Źródła: Artykuł Kyiv Independent o ukraińskich producentach dronów kyivindependent.com kyivindependent.com kyivindependent.com kyivindependent.com; Informacje firmowe w KI i innych mediach kyivindependent.com kyivindependent.com; komunikaty Ministerstwa Obrony Ukrainy.