وضعیت واقعی اینترنت در بلاروس: با سیم، بی‌سیم و نظارت از آسمان

بلاروس دارای یک چشم‌انداز اینترنتی متناقض است: از یک سو، این کشور دارای زیرساخت‌های شبکه‌ای بسیار پیشرفته با دسترسی گسترده و اتصالات پرسرعت مقرون به صرفه است؛ و از سوی دیگر، تحت یکی از سخت‌گیرانه‌ترین و سانسور‌شده‌ترین رژیم‌های اروپا اداره می‌شود. تا سال ۲۰۲۲، نزدیک به ۸۹.۵٪ از مردم بلاروس کاربر اینترنت بودند freedomhouse.org که حتی با استانداردهای جهانی نیز نشان‌دهنده نفوذ قابل توجهی است. این کشور سرمایه‌گذاری عظیمی در هر دو بخش پهن‌باند سیمی (به ویژه شبکه‌های فیبر نوری) و شبکه‌های بی‌سیم موبایل داشته و برخی از بالاترین نرخ‌های اتصال در اروپای شرقی را به دست آورده است freedomhouse.org. این گزارش مروری جامع بر اینترنت بلاروس ارائه می‌دهد؛ شامل زیرساخت پهن‌باند سیمی، چشم‌انداز وسیع اینترنت موبایل، اتصال ماهواره‌ای نوظهور (“نظاره از آسمان”)، شاخص‌های عملکرد فنی و تأثیر سیاست‌های دولت بر دسترسی و آزادی. همچنین به نابرابری‌های بین دسترسی شهری و روستایی، شکاف دیجیتال میان گروه‌های مختلف اجتماعی و تحولات اخیر موثر بر آینده ارتباطات در بلاروس می‌پردازد.

بررسی نفوذ اینترنت و زیرساخت‌ها

بلاروس از نفوذ گسترده اینترنت برخوردار است که توسط زیرساختی قدرتمند پشتیبانی می‌شود. در آغاز سال ۲۰۲۳، حدود ۸.۲۷ میلیون نفر در بلاروس کاربر اینترنت بودند، یعنی تقریباً ۸۶.۹٪ جمعیت datareportal.com. آمار رسمی نیز گزارش دادند که تا پایان سال ۲۰۲۲، ۸۹.۵٪ از جمعیت آنلاین بودند که حدود ۳٪ نسبت به سال گذشته افزایش نشان می‌دهد freedomhouse.org. به طور مطلق، بلاروس حدود ۳.۱ میلیون اشتراک پهن‌باند ثابت و ۹.۳ میلیون اشتراک اینترنت موبایل برای جمعیت ۹.۴ میلیونی خود داشت freedomhouse.org. این ارقام معادل نرخ نفوذ پهن‌باند ثابت حدود ۳۳–۳۵٪ جمعیت و نرخ نفوذ پهن‌باند موبایل بیش از ۱۰۰٪ است (یعنی بسیاری از شهروندان بیش از یک اشتراک داده موبایل دارند) freedomhouse.org. در واقع، نفوذ اینترنت موبایل در بلاروس (بیش از ۱۰۰٪ جمعیت)، تا سال ۲۰۲۲ در میان بالاترین‌ها در اروپای مرکزی و شرقی قرار داشت freedomhouse.org.

زیرساخت سیمی: ستون فقرات اینترنت بلاروس یک شبکه فیبر نوری پیشرفته است که به اغلب مراکز جمعیتی می‌رسد. طی دهه گذشته، فیبر نوری نوع GPON با سرعت جایگزین خطوط قدیمی ADSL/DSL در سراسر کشور شده است freedomhouse.org. در نتیجه، بلاروس اکنون در میان پیشتازان نفوذ فیبر نوری خانگی در اروپا قرار دارد freedomhouse.org. تا پایان سال ۲۰۲۲، بلتلکام (اپراتور ملی مخابرات) حدود ۲.۹ میلیون مشترک فیبر GPON را گزارش داد freedomhouse.org و این عدد تا میانه ۲۰۲۴ تقریباً به ۳ میلیون رسید telecomtalk.info. توسعه فیبر حتی فراتر از شهرها و به شهرک‌ها و روستاهای کوچک نیز رسیده است؛ در واقع، تقریباً ۸۲.۴٪ از تمامی سکونتگاه‌های کوچک با ۵۰ تا ۱۰۰ نفر جمعیت اکنون به پهن‌باند فیبر نوری دسترسی دارند که حاصل برنامه‌های توسعه و گسترش کنونی است telecomtalk.info. این سرمایه‌گذاری‌ها ذیل برنامه دولتی “توسعه دیجیتالی بلاروس ۲۰۲۱–۲۰۲۵” انجام می‌شود که اولویت آن اینترنت پرسرعت برای حتی کوچک‌ترین سکونتگاه‌هاست telecomtalk.info. در نتیجه، کیفیت پهن‌باند ثابت بالاست: بیش از نیمی از کاربران طرح‌های ۱۰۰ مگابیت یا بالاتر را انتخاب می‌کنند و میانگین سرعت شبکه فیبر بلتلکام حدود ۹۶ مگابیت بر ثانیه است telecomtalk.info. سرعت بارگیری سراسری (دانلود) با خطوط ثابت در سال‌های ۲۰۲۳–۲۰۲۴ حدود ۵۳–۶۳ مگابیت بود freedomhouse.org freedomhouse.org که سال به سال بهبود قابل توجهی داشته است. تاخیر (latency) اتصال‌های سیمی به طور معمول پایین است (در حد چند ده میلی‌ثانیه در داخل کشور)، که دلیل آن زیرساخت مدرن فیبر و ارتباط مستقیم با ستون فقرات شبکه‌های اروپا و روسیه است.

اتصال بین‌المللی: اینترنت بلاروس از طریق چندین خط فیبر نوری اصلی و لینک‌های ماهواره‌ای به خارج متصل است. این کشور بخشی از سیستم فیبر نوری ترانس-اروپا و ترانس-آسیا_اروپا بوده و کابل‌های اصلی زمینی به لتونی، لهستان، روسیه و اوکراین متصل می‌شوند en.wikipedia.org. بلتلکام، اپراتور دولتی، کلیه دروازه‌های اتصال به اینترنت جهانی را کنترل می‌کند: این شرکت صاحب تبادل اینترنت ملی و خطوط ستون فقرات است که بلاروس را به اپراتورهایی مانند لات‌تلکام (لتونی)، روست‌تلکام (روسیه) و دیگران متصل می‌کند en.wikipedia.org. همچنین، ایستگاه‌های ماهواره‌ای زمینی (مثل Intelsat, Eutelsat) وجود دارند که معمولاً به عنوان پشتیبان یا برای خدمات خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند en.wikipedia.org. این کنترل متمرکز بر ابزارهای اتصال بین‌المللی بدان معناست که دولت می‌تواند در صورت تمایل، اتصال خارج را به دقت رصد یا حتی قطع کند (در بخش سانسور به تفصیل آمده است). با این حال، در شرایط عادی، ظرفیت و افزونگی (redundancy) لینک‌های بلاروس (از جمله یک لینک ۴۰۰ گیگابیت بر ثانیه با روسیه از سال ۲۰۰۶ en.wikipedia.org) نیازهای این کشور را برآورده کرده‌اند.

ارائه‌دهندگان و خدمات اصلی اینترنت

علیرغم تعداد شرکت‌های دریافت‌کننده مجوز ISP در بلاروس (حدود ۱۷۰ شرکت تا سال ۲۰۲۳ خدمات مخابراتی ارائه می‌کردند freedomhouse.org)، بازار توسط چند بازیگر کلیدی تسلط یافته که همگی یا دولتی‌اند یا به‌شدت توسط دولت کنترل می‌شوند. جدول زیر مهم‌ترین ISPها و اپراتورها و خدمات آنها را خلاصه می‌کند:

بلتلکام: به عنوان اپراتور سنتی مخابرات دولتی، بلتلکام ستون فقرات اینترنت بلاروس است. این شرکت مالک و اپراتور ستون فقرات فیبر کشور و دروازه‌های بین‌المللی است؛ به این معنا که سایر ISPها هر یک به نوعی به زیرساخت بلتلکام متکی‌اند freedomhouse.org. بلتلکام بازار پهن‌باند ثابت را در دست دارد و حدود ۷۸٪ کل اشتراک‌های پهن‌باند ثابت را کنترل می‌کند (۲.۵ میلیون از ۳.۲ میلیون در سال ۲۰۲۳) freedomhouse.org. این شرکت خدمات ADSL و فیبر نوری (با برندهایی مانند byfly)، تلفن و از اواخر ۲۰۲۲ حتی خدمات موبایل را ارائه می‌دهد. (دولت مجوز ورود بلتلکام به بازار موبایل را صادر کرد و این شرکت بسته‌های موبایل را – احتمالاً به عنوان MVNO یا به صورت همکاری – برای ترکیب با اینترنت خانگی خود عرضه کرد freedomhouse.org.) انحصار تقریباً مطلق بلتلکام توسط سیاست نیز تقویت می‌شود: آن و NTEC تنها نهادهایی هستند که مجاز به مدیریت ارتباط با شبکه‌های خارجی‌اند freedomhouse.org. از طریق این گلوگاه‌ها، دولت می‌تواند کنترل قیمت و استانداردهای خدمات را اجرا کند – جنبه مثبت آن قیمت پایین و پوشش فراگیر و جنبه منفی‌ آن کنترل متمرکز (که بعداً بررسی می‌شود). قابل توجه اینکه سرمایه‌گذاری بلتلکام در فیبر دسترسی سیمی مدرن را در سراسر بلاروس ایجاد کرده و سرعت‌های گیگابیتی را حتی در شهرهای کوچک ممکن ساخته است. تا میانه ۲۰۲۴ حدود ۳ میلیون مشترک اینترنت پهن‌باند داشت telecomtalk.info. در مقابل، بزرگترین ISP خصوصی (A1) فقط حدود ۴۰۰ هزار مشتری اینترنت ثابت داشت freedomhouse.org که بر سلطه مطلق بلتلکام دلالت دارد.

اپراتورهای تلفن همراه: بلاروس سه اپراتور اصلی شبکه موبایل برای اینترنت سلولی مصرف‌کننده دارد: MTS Belarus، A1 و life:). MTS Belarus بزرگ‌ترین اپراتور با حدود ۵.۷ میلیون مشترک تلفن همراه است freedomhouse.org. این شرکت یک سرمایه‌گذاری مشترک بین بل‌تلکام (دولتی) و شرکت MTS روسیه است که عملاً سهمی برای دولت در بزرگ‌ترین ارائه‌دهنده موبایل ایجاد می‌کند. A1 (که قبلاً Velcom نام داشت) دومین اپراتور بزرگ با بیش از ۴.۸ میلیون مشترک است freedomhouse.org و متعلق به گروه Telekom Austria است. life:) با حدود ۱.۵ میلیون کاربر، فاصله زیادی با رقبا دارد freedomhouse.org و در سال ۲۰۲۲ به طور کامل توسط شرکت ترکسل ترکیه خریداری شد (پس از آنکه دولت بلاروس سهام باقیمانده خود را فروخت).

هر سه اپراتور، خدمات صوتی و داده 2G/3G/4G را ارائه می‌دهند. به طور منحصر به فرد، بلاروس فناوری 4G LTE را از طریق یک شبکه مشترک ارائه می‌کند: beCloud (فن‌آوری‌های ابری بلاروس)، یک شرکت تحت کنترل دولت، مالک تمام زیرساخت 4G است که آن را به MTS، A1 و life:) اجاره می‌دهد freedomhouse.org. این بدان معناست که به جای ساخت دکل‌های جداگانه توسط هر اپراتور، beCloud یک شبکه LTE سراسری ساخته که همه از آن استفاده می‌کنند – مدلی که هدف آن کارآمدی هزینه و احتمالاً نظارت ساده‌تر دولت است. تا اوایل ۲۰۲۴، پوشش 4G LTE (از طریق beCloud) به حدود ۹۳٪ از قلمروی بلاروس و ۹۹٪ جمعیت رسید freedomhouse.org که افزایش چشمگیری نسبت به پوشش ~۸۳٪ قلمرو دو سال پیش است freedomhouse.org. در همین حال، شبکه‌های 2G/3G بیش از ۹۸٪ قلمرو را پوشش می‌دهند freedomhouse.org و امکان دسترسی پایه موبایلی حتی در مناطق دوردست را فراهم می‌کنند. خدمات 5G هنوز به طور تجاری راه‌اندازی نشده‌اند؛ فقط آزمایشات پایلوت کوچک اجرا شده است. تا اواخر ۲۰۲۳، مقامات اذعان داشتند که راه‌اندازی کامل ۵جی به دلیل تحریم‌های غربی و کاهش علاقه اقتصادی “نامشخص” است freedomhouse.org – بنابراین توسعه موبایل نسل بعدی به تعویق افتاده است. در عوض، بلاروس به حداکثرسازی ظرفیت و پوشش 4G برای آینده نزدیک متمرکز شده و اغلب از کمک فروشندگان چینی بهره می‌برد (بل‌تلکام با هواوی روی فناوری‌های مرتبط با 5G، از جمله آزمایش سیستم‌های مجهز به تشخیص چهره همکاری کرده است) freedomhouse.org.

از نظر خدمات، اپراتورهای موبایل بسته‌های معمولی مکالمه، پیامک و دیتا را ارائه می‌دهند. اینترنت موبایل کاربرد گسترده‌ای برای شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسانی (به ویژه تلگرام برای اخبار، به دلیل سانسور رسانه‌های تحت وب محبوب است) و استریم دارد. به لطف شبکه LTE مشترک، کاربران هر اپراتور می‌توانند در شهرهای بزرگ و اکثر شهرک‌ها به سرعت 4G دسترسی داشته باشند. با این حال، رقابت در بازار موبایل تا حدودی محدود است: قیمت‌ها نسبت به استانداردهای منطقه‌ای پایین هستند، اما نفوذ دولت (به‌ویژه از طریق مالکیت بخشی از MTS توسط دولت و کنترل زیرساخت‌های حیاتی) باعث می‌شود اپراتورها به ندرت در برابر دستورات دولتی مقاومت کنند (برای مثال، آنها مطابق قانون در خاموشی اینترنت‌های گذشته همکاری کرده‌اند).

تفاوت دسترسی شهری و روستایی

بلاروس کشوری بسیار شهری است – حدود ۸۰.۵٪ جمعیت آن در مناطق شهری (شهرها و شهرک‌ها) زندگی می‌کنند freedomhouse.org. به طور تاریخی، مناطق شهری مانند مینسک و مراکز استانی دسترسی اینترنتی بهتری نسبت به روستاها داشتند، اما این شکاف در سال‌های اخیر به سبب توسعه زیرساخت هدفمند کاهش یافته است. در سال ۲۰۲۲، تخمین زده می‌شود که ۹۲.۵٪ ساکنان شهری کاربر اینترنت بوده‌اند، در حالی که ۷۹.۷٪ ساکنان روستایی به اینترنت دسترسی داشته‌اند freedomhouse.org. این فاصله حدود ۱۳ درصدی، هرچند قابل توجه است، اما نسبت به گذشته کمتر شده (برای مقایسه، در اواسط دهه ۲۰۱۰ فقط حدود ۴۰٪ ساکنان روستا آنلاین بودند در حالی که این رقم در شهرها بالای ۷۰٪ بود). اکنون حتی در مناطق روستایی نیز اکثریت قابل توجهی به اینترنت دسترسی دارند که عمدتاً از طریق شبکه‌های موبایل یا به طور فزاینده توسط فیبر نوری تا خانه در روستاهای بزرگ‌تر است.

مینسک، پایتخت، همچنان بهترین دسترسی را دارد: حدود ۹۵.۲٪ ساکنان شهر مینسک از اینترنت استفاده می‌کنند freedomhouse.org که تقریباً به اشباع کامل رسیده است. سایر مناطق کمی عقب‌تر هستند؛ به عنوان مثال، منطقه گرودنا حدود ۹۱.۳٪ کاربر اینترنت دارد در حالی که کمترین میزان متعلق به منطقه مینسک (مناطق روستایی اطراف پایتخت) با ۸۳.۸٪ است freedomhouse.org. این نشان می‌دهد که حتی کم‌اتصال‌ترین منطقه نیز بیش از چهارپنجم جمعیتش آنلاین هستند. شکاف شهری-روستایی در برخی دسته‌های جمعیتی مشهودتر است – به خصوص سالمندان. در شهرها، ۵۳.۴٪ سالمندان (۶۵ سال و بالاتر) در سال ۲۰۲۱ از اینترنت استفاده می‌کردند، در حالی که در روستاها فقط ۲۸.۲٪ این گروه سنی آنلاین بودند freedomhouse.org. این نشان می‌دهد که شکاف دیجیتال باقی‌مانده در بلاروس اکنون عمدتاً درباره سن و آموزش (سواد دیجیتال) است تا صرفاً دسترسی به زیرساخت.

از نظر زیرساخت، تقریباً هر شهرک با هر اندازه‌ای متصل است. همه مراکز ناحیه‌ای از اواخر دهه ۲۰۰۰ به پهن‌باند (ADSL یا فیبر) دسترسی داشته‌اند en.wikipedia.org. توسعه مستمر فیبر GPON، اینترنت سیمی پرسرعت را به سکونتگاه‌هایی با تنها چند ده خانوار نیز می‌رساند telecomtalk.info. در جاهایی که فیبر یا پهن‌باند سیمی در دسترس نیست، پوشش موبایل 3G/4G این خلا را پر می‌کند – کاربران روستایی معمولاً به اینترنت موبایل از طریق گوشی هوشمند یا روتر Wi-Fi مبتنی بر 4G وابسته‌اند. یکی از چالش‌های باقی‌مانده این است که روستاهای کوچک‌تر ممکن است فقط سرویس 3G قدیمی‌تر یا پوشش ضعیف‌تری داشته باشند که بر سرعت تاثیر می‌گذارد. اما با پوشش 4G برای ۹۹٪ جمعیت freedomhouse.org، پهن‌باند پایه از طریق موبایل تقریباً برای همه قابل دسترس شده است.

مقرون به‌صرفگی نیز در سراسر کشور بهبود یافته و به نفع کاربران روستایی بوده است. تعرفه‌های اینترنت در بلاروس نسبت به درآمد بسیار پایین است (جزئیات بیشتر در بخش شمول دیجیتال)، بنابراین هزینه مانع کمتری نسبت به بسیاری کشورهاست. به طور خلاصه، ساکنان شهرها همچنان به سریع‌ترین اتصالات (فیبر گیگابیت در بسیاری از محله‌های مینسک، چندین انتخاب ISP در شهرها) دسترسی دارند، در حالی که ساکنان روستاها اغلب گزینه‌های کمتری (معمولاً فقط شبکه بل‌تلکام و یک اپراتور موبایل) و سرعت‌های پایین‌تر دارند. اما تقریباً تمامی شهرنشینان تا کشاورزان، اکنون می‌توانند به اینترنت متصل شوند. شکاف‌های باقی‌مانده از طریق برنامه‌های دولتی هدفمند برای “همگانی‌ کردن” اینترنت پهن‌باند حتی در کوچک‌ترین جوامع، رو به بسته شدن است.

چشم‌انداز اینترنت موبایل

اینترنت موبایل سنگ‌بنای ارتباطات در بلاروس است و نفوذ آن عملاً برابر یا بالاتر از ۱۰۰٪ جمعیت می‌باشد freedomhouse.org. این بدان معناست که بسیاری از بلاروس‌ها بیش از یک سیم‌کارت یا اشتراک موبایل دارند – امری رایج برای کسانی که خط کاری و شخصی جدا دارند یا از سیم‌کارت دیتا اختصاصی استفاده می‌کنند. فضای موبایل با پوشش گسترده، سرعت‌های رو به بهبود و بسته‌های داده نسبتاً مقرون به صرفه مشخص می‌شود، همگی تحت نظارت سه اپراتور اصلی (MTS، A1، life:)).

پوشش شبکه و فناوری: بلاروس به پوشش تقریبا کامل موبایل دست یافته است. شبکه‌های GSM (۲جی) و 3G بیش از ۹۸ تا ۹۹٪ قلمروی کشور را پوشش می‌دهند freedomhouse.org و خدمات صوتی/پیامکی را عملی در همه مناطق مسکونی فراهم می‌کنند. شبکه 4G LTE، که در سال ۲۰۱۵ با مدل اشتراک‌گذاری زیرساخت beCloud راه‌اندازی شد، به سرعت گسترش یافته است. تا آوریل ۲۰۲۴، سیگنال‌های 4G حدود ۹۳٪ قلمروی بلاروس و ۹۹٪ جمعیت آن را پوشش داده‌اند freedomhouse.org. این یعنی تقریباً هر منطقه مسکونی دسترسی 4G دارد، اگرچه مناطق بسیار دورافتاده ممکن است فقط به 3G دسترسی داشته باشند. قابل توجه است که پوشش به لحاظ قلمرو در حدود دو سال از ~۸۳٪ به ۹۳٪ جهش داشته است freedomhouse.org freedomhouse.org که انعکاس‌دهنده گسترش فشرده دکل‌های جدید LTE (اغلب با حمایت فروشندگان تجهیزات چینی) است.

همه اپراتورها از شبکه مشترک beCloud برای 4G بهره می‌برند که عمدتاً روی باند ۲۰ (۸۰۰ مگاهرتز) و باند ۳ (۱۸۰۰ مگاهرتز) فعالیت می‌کند. این شبکه اشتراکی، سرعت‌های LTE را به مشترکان MTS، A1 و life:) ارائه می‌دهد بدون آنکه هریک دکل جدا بسازند. هرچند این مدل مزیت اقتصادی دارد اما به این معناست که همه اپراتورها نقشه پوشش 4G یکسانی دارند (تفاوت فقط در قیمت‌گذاری و خدمات مشتری است). از معایب این مدل این است که اگر beCloud دچار قطعی یا اختلال شود یا دولت دستور توقف در شبکه beCloud بدهد، همه مشترکین 4G اپراتورها به طور همزمان تحت تأثیر قرار می‌گیرند – یک نقطه کنترل مرکزی.

سرعت اینترنت موبایل: سرعت‌های معمول اینترنت موبایل در بلاروس مناسب هستند، هرچند در مقایسه با استانداردهای جهانی 4G برجسته نیستند. در سال ۲۰۲۳، سرعت دانلود میانگین موبایل حدود ۱۲ مگابیت بر ثانیه بود freedomhouse.org. تا میانهٔ سال ۲۰۲۴ نیز این میانگین تقریباً مشابه بود (حدود ۱۱.۵ مگابیت بر ثانیه) freedomhouse.org، که گویای بهبود ملایم یا رسیدن به مرحله رکود به علت اشباع کاربران است. سرعت اوج 4G در شهرها می‌تواند بسیار بالاتر باشد (ده‌ها مگابیت تا ۱۰۰ مگابیت بر ثانیه در شرایط ایده‌آل)، اما بسیاری کاربران به‌ویژه در سلول‌های شلوغ یا مناطق روستایی سرعت‌های پایین‌تر را تجربه می‌کنند. سرعت آپلود روی LTE معمولاً چند مگابیت بر ثانیه است. تأخیر روی 4G طبق اندازه‌گیری‌های Speedtest معمولاً در محدوده ۳۰ تا ۵۰ میلی‌ثانیه قرار دارد – که برای بیشتر برنامه‌ها مناسب است اما به پای فیبر نمی‌رسد. لازم به ذکر است اینترنت موبایل بلاروس برای پخش ویدئو با کیفیت HD، شبکه‌های اجتماعی و VoIP کاملاً سریع است، اما برنامه‌های سنگین مانند آپلود فایل‌های بسیار بزرگ یا استریم فوق HD هنوز توسط فیبر بهتر پشتیبانی می‌شود.

معرفی 5G همچنان نامشخص باقی مانده است. مناطق آزمایشی کوچکی در مینسک با تجهیزات هواوی تست شده‌اند، اما تا سال ۲۰۲۴ هیچ سرویس تجاری 5G وجود نداشته است freedomhouse.org. تحریم‌های غرب (به دلیل وضعیت سیاسی بلاروس و نقش آن در مناقشه اوکراین) مانع از این شده‌اند که شرکت‌هایی چون نوکیا یا اریکسون تجهیزات 5G فراهم کنند و حتی فروشندگان چینی نیز با مشکلات مالی و صادراتی مواجه‌اند. علاوه بر این، “کاهش علاقه” دولت به 5G نشان‌دهنده این است که نیازی اقتصادی برای ارتقا فوری حس نمی‌کنند تا زمانی که ظرفیت 4G هنوز در حال توسعه است freedomhouse.org. فعلاً بلاروس یکی از معدود کشورهای اروپاست که زمان‌بندی رسمی برای اجرای 5G ندارد. در عوض، اپراتورها در حال بهبود 4G هستند (برای مثال، A1 و دیگر اپراتورها طیف فرکانسی 3G را برای تقویت ظرفیت 4G در مناطق روستایی دوباره تخصیص داده‌اند frequencycheck.com).

استفاده از اینترنت موبایل: اغلب مردم بلاروس روزانه از طریق گوشی‌های هوشمند به اینترنت دسترسی دارند. در سال ۲۰۲۳، دستگاه‌های موبایل تقریباً ۵۳٪ کل بازدیدهای صفحات وب در بلاروس را به خود اختصاص دادند، در مقایسه با ۴۷٪ از طریق کامپیوترها statista.com. شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها (تلگرام، وایبر) و مصرف اخبار به شدت به داده موبایل اتکا دارند. میانگین مصرف داده کاربران گوشی هوشمند بلاروسی هر سال به طور قابل‌ملاحظه‌ای افزایش می‌یابد؛ مثلاً، MTS گزارش کرده ترافیک دیتای موبایل در سال‌های اخیر رشد دو رقمی داشته (افزایش ۴۴٪ در ۲۰۲۰) همزمان با گسترش پوشش 4G freedomhouse.org. با داده ارزان (۲ گیگابایت داده موبایل در سال ۲۰۲۲ فقط حدود ۰٫۶۲٪ از درآمد ناخالص ملی ماهانه سرانه هزینه داشته است freedomhouse.org – سهمی بسیار پایین در مقیاس بین‌المللی) اینترنت موبایل از لحاظ هزینه بسیار در دسترس است.

طرح‌ها و قیمت‌ها: طرح‌های دیتای موبایل در بلاروس نسبت به اروپا ارزان هستند. بسته‌های نامحدود یا حجم بالا با قیمت‌هایی ارائه می‌شوند که با حقوق متوسط محلی نیز قابل پرداخت است. برای نمونه، در سال ۲۰۲۳ یک بسته‌ی اولیه اینترنت موبایل (چند گیگابایت) تنها چند دلار آمریکا در ماه هزینه داشت. این مقرون‌به‌صرفه بودن نتیجه سیاست آگاهانه‌ای برای افزایش دسترسی بوده است. همه‌ی اپراتورها طبق مقررات دولتی ملزم به ثبت سیم‌کارت با ارائه پاسپورت هستند و سیم‌کارت‌های ناشناس پیش‌پرداخت عملاً وجود ندارند – هر سیم‌کارت به یک پرونده پاسپورت در یک پایگاه داده مرکزی که در دسترس مقامات است متصل می‌شود freedomhouse.org. با این وجود، روند خرید ساده است و بازار از نظر قیمت رقابت سالمی دارد.

در مجموع، چشم‌انداز اینترنت موبایل بلاروس مبتنی بر پوشش فراگیر، زیرساخت هدایت‌ شده توسط دولت و رشد استفاده است. با اینکه در لبه فناوری بی‌سیم (هنوز 5G وجود ندارد) نیست، کشور از 4G برای متصل کردن تقریباً همه بهره برده است. شبکه‌های موبایل همچنین در زمان قطع یا اختلال عمدی شبکه ثابت، پشتوانه شریان ارتباطی هستند؛ همان گونه که در وقایع گذشته ابتدا سرعت موبایل را کاهش دادند (چرا که قطع کل شبکه موبایل هزینه اقتصادی بیشتری دارد). اینترنت موبایل همچنان نقش اساسی خواهد داشت، به ویژه برای کاربران روستایی و کسانی که برای دور زدن نظارت بر خانه یا محل کار از داده موبایل استفاده می‌کنند.

دسترسی اینترنت ماهواره‌ای و “نگاهی از آسمان”

در بلاروس، اینترنت ماهواره‌ای بخشی کوچک و بسیار بامحدودیت در منظومه ارتباطی کشور است. با وجود شبکه‌های زمینی قوی، خدمات ماهواره‌ای بین عموم تقریباً استفاده‌ای ندارد و دولت کنترل‌های شدید بر پیوندهای ماهواره‌ای مستقل به‌دلیل ملاحظات سانسور و امنیت اعمال می‌کند. با این حال، بررسی این که چه گزینه‌هایی برای اتصال “از آسمان” – چه پروژه‌های ماهواره‌ای داخلی و چه ارائه‌دهندگان بین‌المللی مانند Starlink یا OneWeb – وجود دارد، اهمیت دارد.

برنامه‌های ماهواره‌ای داخلی: بلاروس ماهواره ارتباطی خود با نام Belintersat-1 را دارد – یک ماهواره ژئوستیشنر که در سال ۲۰۱۶ طی پروژه‌ای مشترک با چین (با نام ChinaSat-15 نیز شناخته می‌شود) به فضا پرتاب شد. Belintersat-1 خدماتی چون پخش تلویزیونی ماهواره‌ای و هم‌چنین می‌تواند پیوند داده پهن‌باند را در اروپا، آفریقا و آسیا از موقعیت مداری ۵۱.۵ درجه شرقی ارائه دهد hajun.info. این ماهواره را یک شرکت دولتی (کارخانه الکترومکانیک دقیق زیر نظر وزارت ارتباطات) مدیریت می‌کند و بخشی از نظام ملی ارتباطات و پخش ماهواره‌ای است hajun.info. در عمل، بخش عمده‌ی پهنای باند Belintersat برای پخش تجاری تلویزیون و مصارف دولتی (ارتباطات نظامی، دفاتر دوردست دولتی و…) فروخته می‌شود و نه اینترنت خرده‌فروشی برای شهروندان. مثلاً ارتش بلاروس سامانه‌های ارتباطی سیاری توسعه داده که از Belintersat-1 به‌عنوان پشتیبان اینترنت میدانی در زمان قطع شبکه زمینی استفاده می‌شود hajun.info hajun.info.

نکته کلیدی ممنوعیت اینترنت ماهواره‌ای دوطرفه برای غیرنظامیان در بلاروس است. طبق سیاست، افراد و شرکت‌ها تنها مجاز به استفاده از سرویس‌های ماهواره‌ای یک‌طرفه هستند (یعنی تلویزیون ماهواره‌ای یا دریافت داده یک‌طرفه) – هرگونه ترافیک اینترنت خروجی کاربران باید از طریق شبکه‌های زمینی و دروازه‌های کنترل‌شده دولتی عبور کند hajun.info. پایانه‌های دوطرفه ماهواره‌ای (VSATهایی که داده را هم ارسال و هم دریافت می‌کنند) نیاز به مجوز ویژه دارند و عملاً صرفاً در اختیار نظامیان، برخی سازمان‌های دولتی و سفارتخانه‌های خارجی است hajun.info. به این معنا که افراد عادی در بلاروس نمی‌توانند به طور قانونی دیش ماهواره‌ای نصب کرده و به‌طور مستقیم به اینترنت متصل شوند؛ این کار دور زدن نظارت دولتی محسوب می‌شود و مقامات فعالانه رهگیری و پیگرد دارندگان پایانه‌های ماهواره‌ای غیرمجاز را دنبال می‌کنند hajun.info hajun.info. گفته می‌شود مرکز پایش فرکانس رادیویی دولتی (BelGIE) قادر به شناسایی “استفاده‌کنندگان غیرقانونی اینترنت ماهواره‌ای دوطرفه” است و تاکنون افرادی بابت این موضوع جریمه شده‌اند hajun.info. همه‌ی ترافیک اینترنت غیرنظامیان حتی در مناطق دورافتاده باید از “تله‌پورت” رسمی کشور عبور کرده و سپس از طریق شبکه زمینی تحت کنترل دولت خارج شود (تا سانسور و فیلترینگ برقرار باشد) hajun.info.

به طور خلاصه، بلاروس عملاً همه ترافیک اینترنت را حتی در صورت مشارکت ماهواره، از طریق زیرساخت زمینی کنترل‌شده‌ی خود هدایت می‌کند. برای نمونه، یک کاربر روستایی اینترنت شاید برای دریافت داده از دیش ماهواره استفاده کند، اما درخواست‌های خروجی‌اش از طریق خط تلفن یا شبکه موبایل به دروازه ملی ارسال می‌شود نه مستقیماً به ماهواره؛ سیاستی که به شدت با استفاده آزاد از اینترنت ماهواره‌ای پهن‌باند در بسیاری کشورهای دیگر متفاوت است.

استارلینک و OneWeb: با توجه به محدودیت‌های فوق، جای تعجب نیست که صورت‌های ماهواره‌ای مدار پایین زمین (LEO) جدید مانند استارلینک شرکت SpaceX و OneWeb با حمایت بریتانیا، عملاً در بلاروس در دسترس نیستند. استارلینک به سرعت در سراسر جهان گسترش یافته است، اما بلاروس (مانند متحد خود روسیه) هیچ تمایلی برای اجازه دادن به آن نشان نداده است. تا سال ۲۰۲۵، نقشه‌های رسمی سرویس استارلینک بلاروس را شامل نمی‌شوند و این شرکت “هیچ قصدی برای راه‌اندازی سرویس” در بلاروس اعلام نکرده است (همین موضوع برای کشورهای کنترل‌شده دیگری نظیر چین، ایران، کره شمالی، روسیه و غیره نیز صادق است) zerohedge.com. به عبارت دیگر، شهروندان بلاروس فعلاً نمی‌توانند به طور قانونی دستگاه استارلینک تهیه یا استفاده کنند. هرگونه تلاش برای قاچاق و استفاده از این سیستم، نقض قوانین بلاروس بوده و به احتمال زیاد توسط ابزارهای نظارتی دولت شناسایی خواهد شد. سیاست دولت این است که اینترنت ماهواره‌ای کنترل‌نشده تهدیدی برای امنیت ملی و سانسور محسوب می‌شود، زیرا برخلاف شبکه‌های زمینی به سادگی قابل قطع یا رصد نیست zerohedge.com zerohedge.com. وضعیت برای OneWeb نیز مشابه است: هیچ فروشنده رسمی یا ایستگاه زمینی OneWeb در بلاروس وجود ندارد و با توجه به اینکه پرتاب‌های OneWeb قبلاً به موشک‌های روسی وابسته بوده (که به دلیل جنگ اوکراین متوقف شده‌اند)، بلاروس به این سرویس نیز وارد نشده است.

شایان ذکر است که در جریان اعتراضات ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ در بلاروس و همچنین در طول جنگ روسیه علیه اوکراین، بسیاری از فعالان درباره استفاده از اینترنت ماهواره‌ای (مانند استارلینک) برای دور زدن قطع ارتباطات گمانه‌زنی کردند. با این حال، در عمل استارلینک در بلاروس راه‌اندازی نشد. ممنوعیت قانونی پیش‌دستانه دولت بر چنین دستگاه‌هایی، بعلاوه خطر جدی مجازات، تاکنون مانع هرگونه استفاده معنادار از این فناوری شده است.

گزینه‌های سنتی اینترنت ماهواره‌ای: پیش از ظهور منظومه‌های LEO، تنها گزینه‌های اینترنت ماهواره‌ای، سرویس‌های سنتی VSAT ژئواستیشنری بودند. این سرویس‌ها معمولاً توسط اپراتورهای بین‌المللی ماهواره (مانند Intersputnik، Eutelsat، Intelsat که منطقه بلاروس را پوشش می‌دهند) ارائه می‌شوند و به دیش ماهواره‌ای همراه با فرستنده-گیرنده نیاز دارند. این خدمات از نظر فنی وجود دارند – به عنوان مثال، برخی شرکت‌ها اتصال VSAT در بلاروس را روی ماهواره‌ها به صورت موردی تبلیغ می‌کنند globaltt.com. اما باز هم، به دلیل نیاز به مجوزدهی، کاربران یا کسب‌وکارهای بلاروسی باید برای راه‌اندازی لینک VSAT از دولت مجوز گرفته (و احتمالاً با Beltelecom یا یک ارائه‌دهنده مجاز همکاری کنند). هزینه‌ها نیز برای مصرف‌کننده عادی بسیار بالا است (هزینه تجهیزات و تعرفه ماهانه نسبت به درآمد محلی بسیار زیاد است). بنابراین، تعداد واقعی کاربران اینترنت ماهواره‌ای در بلاروس بسیار کم است – احتمالاً محدود به بخش صنعت در مناطق دور افتاده (مثلاً برخی خطوط لوله یا سایت‌های استخراج)، ماموریت‌های دیپلماتیک، یا به‌عنوان پشتیبان اضطراری زیرساخت‌های حیاتی.

ماهواره برای نظارت؟: عبارت “تماشا از آسمان” همچنین می‌تواند اشاره داشته باشد به استفاده ماهواره‌ها در نظارت. اگرچه این موضوع مستقیماً به دسترسی اینترنت ارتباط ندارد، اما شایان ذکر است که بلاروس با روسیه و چین در حوزه نظارت ماهواره‌ای همکاری می‌کند و این رژیم حتی به دنبال راه‌حل ارتباط ماهواره‌ای “حاکمیتی” خود بوده است (آنچه به عنوان “نسخه بلاروسی استارلینک” به رئیس‌جمهور لوکاشنکو نشان داده شد، در واقع یک مرکز فرماندهی سیار بود که از طریق ماهواره Belintersat-1 ارتباط برقرار می‌کرد) hajun.info hajun.info. هدف اصلی این تلاش‌ها ایجاد کانال‌های ارتباطی مستقل اما کنترل‌شده در شرایط جنگ یا بی‌ثباتی داخلی است، نه دسترسی آزاد به اینترنت برای شهروندان.

به طور خلاصه، اینترنت ماهواره‌ای در بلاروس همچنان محدود و در حاشیه است. برخلاف نقاط روستایی برخی نقاط دنیا که اینترنت ماهواره‌ای تحول‌آفرین است، در بلاروس دولت ترجیح می‌دهد شبکه‌های زمینی (فیبر و موبایل) را به همه‌جا گسترش داده و کنترل دروازه‌ها را حفظ کند. مگر آنکه تغییر سیاسی عمده‌ای رخ دهد، سرویس‌هایی مانند استارلینک همچنان از آسمان بلاروس دور خواهند ماند و مردم به اتصال مبتنی بر زمین متکی خواهند بود.

عملکرد فنی: سرعت، پوشش و تأخیر

شاخص‌های عملکرد اینترنت در بلاروس بازتاب‌دهنده زیرساخت مدرن آن است. در اینجا به مهم‌ترین جنبه‌های فنی اتصال اینترنت در کشور می‌پردازیم:

• پهنای باند (سرعت): سرعت اینترنت ثابت در بلاروس نسبتاً بالاست که حاصل توسعه شبکه فیبر نوری است. تا ابتدای سال ۲۰۲۳، میانگین سرعت دانلود اینترنت ثابت حدود ۵۳.۴ مگابیت بر ثانیه بود و تا سال ۲۰۲۴ به ۶۳ مگابیت بر ثانیه رسید freedomhouse.org freedomhouse.org. بسیاری از کاربران شهری فیبر نوری از سرعت‌های بسیار بالاتری برخوردارند (طرح‌های ۱۰۰ مگابیت، ۲۰۰ مگابیت یا حتی گیگابیت از Beltelecom و A1 در دسترس است). بیش از نیمی از مشترکان اینترنت ثابت بسته‌های ۱۰۰ مگابیت یا بالاتر را انتخاب می‌کنند telecomtalk.info. سرعت آپلود شبکه GPON عموماً مشابه یا نزدیک به دانلود است (مثلاً طرح‌های ۱۰۰/۵۰ مگابیت). برای موبایل، سرعت دانلود متوسط ​​حدود ۱۱ تا ۱۲ مگابیت بر ثانیه است freedomhouse.org freedomhouse.org که متوسط اما کافی برای نیازهای معمول است. سرعت LTE بسیار متغیر است: در مناطق کم‌تراکم ممکن است ۳۰ تا ۵۰ مگابیت بگیرید، ولی هنگام ازدحام یا استفاده از ۳G ممکن است چند مگابیت باشد. روند کلی صعودی است و با ارتقاء زیرساخت، هم شبکه ثابت و هم موبایل هر سال سرعت بهتری پیدا می‌کنند freedomhouse.org.
• پوشش‌دهی و پایداری: همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، پوشش‌دهی هر دو شبکه ثابت و بی‌سیم بسیار گسترده است. عملاً همه شهرها، شهرستان‌ها و روستاهای بزرگ به اینترنت ثابت (اگر نه فیبر، دست‌کم ADSL یا کابلی) دسترسی دارند. پوشش شبکه موبایل تقریباً برای خدمات پایه فراگیر و برای اینترنت تقریباً همگانی است اگر ۳G/EDGE در مناطق دورافتاده را حساب کنیم. پایداری شبکه‌های اصلی عموماً خوب است – بلاروس یک رینگ فیبر ملی توسعه‌یافته دارد که شهرهای بزرگ را متصل کرده و افزونگی ایجاد می‌کند. هرچند مشکلات پایداری، اغلب ناشی از ایرادات فنی نیست بلکه معمولاً ناشی از اقدامات عمدی دولت بوده است (مانند کند کردن یا قطع‌های موقت در رویدادهای سیاسی که در بخش بعدی بحث می‌شود). قطعی برق یا فرسودگی تجهیزات در زیرساخت اصلی کمتر رخ می‌دهد زیرا Beltelecom همواره در حال بازسازی شبکه است. با این حال، پوشش آخرین مایل در مناطق روستایی ممکن است ضعف داشته باشد: برخی کاربران دورافتاده روی DSL ممکن است با قطعی خط یا کندی روبرو شوند. همچنین شبکه موبایل هنگام وقایع پر ازدحام یا خاموشی‌های اطلاعاتی (هنگامی که همه به VPN متوسل می‌شوند) فشار می‌آورد.
• تأخیر: برای ترافیک داخلی و کشورهای نزدیک، تأخیر بسیار پایین است. کاربر در مینسک که سرور مینسک یا مسکو را پینگ کند، حدود ۱۰ تا ۳۰ میلی‌ثانیه تأخیر مشاهده می‌کند. حتی به فرانکفورت یا لندن، پینگ به دلیل فیبر مستقیم غرب، در حدود ۴۰ تا ۷۰ میلی‌ثانیه است. میانگین تأخیر روی اینترنت ثابت طبق Speedtest در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۱ میلی‌ثانیه گزارش شده است (هرچند مستقیماً در متن ذکر نشده، اما با توجه به سرعت‌ها عددی طبیعی است). روی موبایل 4G، تأخیر بالاتر و معمولاً حدود ۴۰ تا ۶۰ میلی‌ثانیه است و روی 3G بیشتر (بالای ۱۰۰ میلی‌ثانیه). اتصالات ماهواره‌ای که به ندرت استفاده می‌شوند، تأخیر بسیار بالایی دارند: اینترنت ماهواره‌ای ژئواستیشنری حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلی‌ثانیه تأخیر رفت و برگشت دارد و برای کاربردهای بلادرنگ مناسب نیست. (ماهواره‌های LEO مانند استارلینک تأخیر ۲۰ تا ۵۰ میلی‌ثانیه دارند اما همان‌طور که گفته شد در بلاروس موجود نیست). در مجموع، کاربران اینترنت بلاروسی تأخیری مشابه کشورهای توسعه‌یافته تجربه می‌کنند – کافی برای تماس تصویری، بازی آنلاین (برای بازی‌های سریع، اتصال سیمی بهتر است) و سرویس‌های ابری.
• ظرفیت و کندسازی: ستون فقرات شبکه بلاروس ظرفیت بالایی دارد (اتصال‌های متعدد ۱۰۰ گیگابیت با کشورهای همسایه) en.wikipedia.org و شبکه‌های داخلی فیبر ترافیک را به خوبی مدیریت می‌کنند. شبکه‌های دسترسی محلی (مانند GPON) ضریب اشتراک دارند اما معمولاً سرعت وعده داده‌شده را ارائه می‌کنند. در موبایل، ظرفیت در مناطق پرجمعیت گاهی دچار چالش می‌شود، اما اپراتورها با افزودن دکل و باند فرکانسی آن را جبران کرده‌اند. در زمان‌های حساس سیاسی، کاربران از کندی غیرقابل توجیه یا مشکل در دسترسی به برخی سرویس‌ها گزارش داده‌اند (در ادامه درباره سانسور توضیح داده می‌شود)، چیزی که کندسازی عمدی و نه محدودیت فنی را نشان می‌دهد. برای مثال، در سال ۲۰۲۰ گاهی اوقات مقامات پهنای باند داده موبایل را محدود یا در مناطق خاص قطع کردند تا مانع ارتباط معترضان شوند freedomhouse.org freedomhouse.org.

در جمع‌بندی، اینترنت بلاروس از نظر فنی سریع و بسیار در دسترس است و در شاخص‌هایی مانند نفوذ فیبر و پوشش موبایل با بسیاری از کشورهای اتحادیه اروپا رقابت می‌کند. کاربران عادی می‌توانند ویدئو HD تماشا کنند، جلسات تصویری داشته باشند و از خدمات مدرن اینترنت بدون چالش جدی فنی استفاده کنند. اصلی‌ترین مشکلات عملکردی نه از فناوری، بلکه از محدودیت‌های سیاست‌گذاری مانند فیلترینگ و قطعی‌های گهگاهی ناشی می‌شود.

کنترل دولتی، سانسور و نظارت

هیچ تحلیلی از اینترنت بلاروس بدون بررسی دخالت سنگین دولت کامل نیست. دولت، تحت رژیم اقتدارگرای رئیس‌جمهور الکساندر لوکاشنکو، کنترل شدیدی بر زیرساخت‌ها و محتوای اینترنت اعمال می‌کند. این کنترل به شکل‌های مختلفی ظاهر می‌شود: مالکیت شبکه‌های کلیدی، سازوکارهای قانونی و فنی برای سانسور، نظارت بر فعالیت‌های آنلاین، و قطع دوره‌ای اتصال به دلایل سیاسی.

انحصار دولتی و نقاط گلوگاهی: دولت بلاروس یا مالک اصلی یا کنترل‌کننده مستقیم زیرساخت‌های حیاتی اینترنت است. شرکت بلتلکام، بزرگترین شرکت مخابراتی، دولتی است و شبکه اسکلتی را اداره می‌کند که «همه ارائه‌دهندگان خدمات اینترنتی دیگر وابسته به آن هستند» freedomhouse.org. مرکز ملی تبادل ترافیک (NTEC) – نهادی زیر نظر مرکز عملیات و تحلیل ریاست‌جمهوری (OAC) – و بلتلکام تنها دو نهادی هستند که اجازه مدیریت ترافیک اینترنت عبوری از مرزهای کشور را دارند freedomhouse.org. در عمل، NTEC نقطه تبادل اینترنت داخلی (BY-IX) را برای هم‌پیریینگ محلی مدیریت می‌کند و بلتلکام دروازه‌های بین‌المللی را در اختیار دارد. این به این معناست که تمام ترافیک اینترنت بین‌المللی (چه درخواست‌های وب، ایمیل و غیره) باید از تجهیزات کنترل‌شده این دو مرکز عبور کند و به مقامات امکان فنی می‌دهد که ارتباطات را فیلتر، کند یا به طور کامل قطع کنند freedomhouse.org. ارائه‌دهندگان مستقل اینترنت مسیر‌یابی مستقل ندارند – آن‌ها پهنای باند را از بلتلکام یا NTEC خریداری می‌کنند، پس اگر اینها قطع شوند، همه آفلاین خواهند شد.

قطعی اینترنت: مقامات بلاروسی بارها اراده خود را برای فعال‌کردن «کلید قطع» اتصال اینترنت در زمان بحران‌ها نشان داده‌اند. به ویژه در زمان انتخابات ریاست‌جمهوری اوت ۲۰۲۰ (که به طور گسترده جعلی تلقی می‌شود) و اعتراضات گسترده پس از آن، دولت تقریباً برای حدود ۶۱ ساعت به طور کامل اینترنت را در سراسر کشور قطع کرد و این قطعی از شب انتخابات آغاز شد freedomhouse.org. این قطعی، موبایل دیتا، اکثر سایت‌ها و حتی VPNها را تحت تأثیر قرار داد – و عملاً بلاروس را از اینترنت جهانی جدا ساخت. پس از آن، در اواخر ۲۰۲۰، اختلالات محلی و مقطعی، به ویژه در روزهای یکشنبه که راهپیمایی‌های اعتراضی بزرگی برگزار می‌شد، اعمال شد freedomhouse.org. گزارش‌ها نشان دادند که دولت حتی سیگنال‌های اینترنت موبایل را در مناطق تجمع معترضان مختل کرده تا هماهنگی را بر هم زند freedomhouse.org. این اتفاقات برای بلاروس بی‌سابقه بود و سطح جدیدی از کنترلِ مشابه تاکتیک‌های سایر رژیم‌های اقتدارگرا را به نمایش گذاشت. در ۲۰۲۱، رژیم حتی پا را فراتر گذاشت و قانون مخابرات را اصلاح کرد تا دولت به طور صریح اجازه تعطیلی یا محدود کردن شبکه‌ها را تحت عنوان امنیت ملی داشته باشد freedomhouse.org. این پوشش قانونی عملاً قطعی‌های آینده اینترنت را مشروعیت می‌بخشد. اگرچه در سال‌های ۲۰۲۲–۲۰۲۳ شاهد قطعی سراسری نبودیم (هیچ رویدادی به گستردگی اعتراضات ۲۰۲۰ رخ نداد)، باز هم قطعی‌هایی ثبت شده است – برای مثال، در اوت ۲۰۲۳ زمانی که مزدوران واگنرِ وابسته به روسیه در بلاروس مستقر بودند، اختلالات محلی اینترنت موبایل در نزدیکی اردوگاه آنها گزارش شد freedomhouse.org. و در اواخر دسامبر ۲۰۲۳، مقامات به طور موقت دسترسی به یوتیوب را در زمان سخنرانی آنلاین رهبر مخالفان مسدود کردند freedomhouse.org. خلاصه اینکه، دولت هم امکانات فنی و هم اختیار قانونی برای قطع کامل یا جزئی اینترنت را دارد و آن را در برهه‌های حساس سیاسی به کار گرفته است.

مسدودسازی وب‌سایت‌ها و سانسور محتوا: به طور روزمره، بلاروس درگیر یک سانسور گسترده محتوای آنلاین است. دولت لیست سیاهی بزرگ از سایت‌هایی را نگهداری می‌کند که ارائه‌دهندگان اینترنت باید آنها را مسدود کنند. تا پایان سال ۲۰۲۲، بیش از ۱۰,۰۰۰ وب‌سایت در بلاروس مسدود شده بودند freedomhouse.org – و این تعداد دست‌کم ۲,۰۰۰ سایت دیگر نیز در سال ۲۰۲۳ افزایش یافت freedomhouse.org. این فهرست تنها شامل محتوای افراطی یا غیرقانونی نیست، بلکه تقریباً تمام رسانه‌های مستقل، سایت‌های خبری مخالف، سایت‌های سازمان‌های حقوق بشری و بسیاری از رسانه‌های خبری خارجی را در بر می‌گیرد. برای مثال، محبوب‌ترین سایت خبری کشور TUT.by در سال ۲۰۲۱ مسدود و بعداً «افراطی» نامیده شد و ۳٫۳ میلیون کاربر روزانه خود را قطع کرد freedomhouse.org. سایت جانشین آن (Zerkalo.io، که از تبعید اداره می‌شود) نیز بلافاصله مسدود شد freedomhouse.org. همه رسانه‌های خبری بزرگ غیردولتی یا مسدود یا به تبعید وادار شده‌اند و تنها سایت‌های غیرسیاسی مانند Onliner.by در داخل کشور قابل دسترسی‌اند freedomhouse.org. مقامات حتی وب‌سایت‌هایی را که فقط به طور غیرمستقیم مرتبط با مخالفان بودند هم مسدود کرده‌اند – مثلاً در ۲۰۲۳ سایت اشتراک عکس Flickr و یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های دیجیتال زبان بلاروسی را به دلیل «انتشار محتوای مخالف روایت رسمی رژیم» مسدود کردند freedomhouse.org. افزون بر این، شمار زیادی از صفحات رسانه‌های اجتماعی و کانال‌های تلگرام به عنوان «افراطی» معرفی شده‌اند و حتی مشترک شدن یا خواندن آن‌ها برای شهروندان جرم محسوب می‌شود. فهرست واقعی سایت‌های مسدود شده محرمانه است (و انتشار آن خود اطلاعات محدود شده تلقی می‌شود) و تصمیم‌های سانسوری عمدتاً با استناد به «تهدید امنیت ملی» طبق قانون رسانه گرفته می‌شود freedomhouse.org.

برای اعمال این مسدودیت‌ها، بلاروس از فناوری‌های بازرسی عمیق بسته (DPI) و فیلترینگ در سطح ISP و شبکه اسکلتی استفاده می‌کند. در مارس ۲۰۲۲، بلتلکام مناقصه‌ای برای خرید سخت‌افزار/نرم‌افزار ارتقاء یافته به ارزش ۴ میلیون دلار برای «جمع‌آوری و ذخیره اطلاعات بازدید کاربران از منابع اینترنت و مسدودسازی آن‌ها» اعلام کرد freedomhouse.org. این نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری مستمر بر ابزارهای سانسور است. گزارش شده که بلاروس برای ارتقای این قابلیت‌ها، از روسیه (که خود رژیم فیلترینگ گسترده‌ای اعمال کرده) کمک فنی خواسته است freedomhouse.org. نتیجه این اقدامات، نیاز همیشگی کاربران بلاروسی به ابزارهای دور زدن سانسور (VPN، تور، پروکسی سرور و غیره) برای دسترسی به محتوای مسدود شده است.

سرکوب ابزارهای دور زدن فیلترینگ: طبیعتاً بسیاری از بلاروسی‌ها به سراغ شبکه‌های خصوصی مجازی (VPN) و ابزارهای ناشناس‌سازی برای دور زدن سانسور می‌روند. دولت نیز مقابله کرده و در تلاش است تا VPN و تور را مسدود یا محدود کند. در واقع، استفاده از VPN و تور برای مقاصد غیرقانونی از سال ۲۰۱۵ غیرقانونی اعلام شده بود freedomhouse.org، اما سال‌ها اجرا جدی نبود. اما از ۲۰۲۰ رژیم به صورت فعال به سراغ این ابزارها رفت. در سال ۲۰۲۰ ابزار پراکسی محبوب Psiphon مسدود شد freedomhouse.org. تا سال ۲۰۲۳–۲۰۲۴ طرح‌هایی برای محدود کردن گسترده‌تر استفاده از VPN به کمک فیلترینگ ترافیک تدوین شد freedomhouse.org. در مه ۲۰۲۴، زمانی که یک گروه اپوزیسیون ساکن خارج، «انتخابات جایگزین» را از طریق یک پلتفرم آنلاین امن برگزار کرد، دولت در واکنش، حداقل چهار سرویس بزرگ VPN (Psiphon، Turbo VPN، TunnelBear و HUB VPN) را برای جلوگیری از رأی‌دهی آنلاین مسدود کرد freedomhouse.org freedomhouse.org. این بازی موش و گربه به این معناست که جعبه‌ابزار کاربر عادی بلاروسی برای دسترسی آزاد به اینترنت، هر روز کوچکتر می‌شود. تور نیز هدف قرار گرفته؛ و گرچه روش‌ها کاملاً مؤثر نبوده، تکنیک‌های مبتنی بر DPI گاهی اتصال به تور را دشوار کرده‌اند. همچنین مجازات‌های قانونی برای ارائه توصیه‌های «غیرقانونی» جهت دور زدن سانسور وضع شده است.

نظارت و حریم خصوصی: بلاروس یک رژیم گسترده نظارتی بر ارتباطات مخابراتی اعمال می‌کند. بر اساس قانون، تمامی اپراتورهای مخابراتی باید تجهیزات SORM (سیستم فعالیت‌های تحقیقاتی عملیاتی) که در اصل یک سامانه روسی است، پیاده‌سازی کنند؛ این سیستم امکان شنود هم‌زمان تلفن و ارتباطات اینترنتی برای نیروهای انتظامی (به ویژه کا‌گ‌ب و مرکز عملیات و تحلیل بلاروس) را فراهم می‌کند freedomhouse.org. مرکز عملیات و تحلیل ریاست‌جمهوری (OAC)—که در ابتدا زیرمجموعه کا‌گ‌ب بود—بر نظارت اینترنتی نظارت دارد و بر رعایت جمع‌آوری داده توسط تأمین‌کنندگان اینترنت (ISPها) اختیارات دارد freedomhouse.org. همه ارائه‌دهندگان اینترنت و تلفن موظف به نگهداری داده‌های کاربران و همکاری با مقامات هستند. همان‌طور که اشاره شد، ثبت سیم‌کارت الزامی است: برای خرید سیم‌کارت باید گذرنامه ارائه داد و اطلاعات گذرنامه در پایگاه داده الکترونیکی قابل دسترس برای وزرات کشور و سرویس‌های امنیتی ثبت می‌شود freedomhouse.org. این الزام هرگونه دسترسی ناشناس به موبایل را از بین می‌برد. همچنین، کافی‌نت‌ها یا هات‌اسپات‌های وای‌فای عمومی (مانند هتل‌ها) موظف به شناسایی کاربران (اغلب با گذرنامه یا کد پیامکی) پیش از دسترسی به اینترنت هستند.

در سطح شبکه، دولت به طور گسترده شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها را تحت نظر دارد. پس از اعتراضات سال ۲۰۲۰، هزاران نفر به خاطر پست‌های آنلاین یا حتی پیام‌های خصوصی چت بازداشت شدند. سرویس‌های امنیتی در گروه‌های تلگرام مخالفان نفوذ کرده و از گیرنده‌های IMSI و روش‌های دیگر برای پیوند دادن فعالیت ناشناس آنلاین به هویت واقعی استفاده کرده‌اند. رژیم همچنین از تاکتیک‌هایی مانند مجبور کردن فعالان بازداشتی به باز کردن قفل گوشی‌های هوشمند و حساب‌های اجتماعی و سپس استخراج لیست تماس‌ها برای گسترش دامنه نظارت بهره می‌برد. «برادر بزرگ» کاملاً در اینترنت بلاروس حضور دارد—خانه آزادی (Freedom House) به طور پیوسته بلاروس را از نظر آزادی اینترنت «غیر آزاد» ارزیابی کرده و به نظارت گسترده و پیگردهای شدید برای مخالفت آنلاین اشاره می‌کند.

قابل توجه است که محتوای آنلاین به طور گسترده جرم‌انگاری می‌شود. ده‌ها بلاگر و خبرنگار آنلاین تنها به دلیل پست‌هایی در یوتیوب یا تلگرام با اتهاماتی مانند «افراط‌گرایی» یا «توهین به رئیس‌جمهور» زندانی شده‌اند freedomhouse.org freedomhouse.org. شهروندان عادی به خاطر نظرات ضد دولتی در شبکه‌های اجتماعی به چندین سال زندان محکوم شده‌اند. فضای کشور به گونه‌ای است که بسیاری از افراد برای بحث درباره سیاست در اینترنت، از نام‌‌های مستعار و VPN/Tor (در صورت امکان) استفاده می‌کنند؛ اما حتی در این صورت نیز همیشه خطر شناسایی هویت واقعی وجود دارد. در یک نمونه افراطی، دولت حتی در سال ۲۰۲۱ یک هواپیمای تجاری را منحرف کرد تا یک بلاگر مخالف (رومان پروتاسویچ از نکستا) را که حتی در بلاروس نبود، بازداشت کند—که نشان‌دهنده عزم رژیم برای دستگیری فعالان آنلاین است bbc.com.

جمع‌بندی درباره کنترل: دولت بلاروس «اینترنت در محدوده» ساخته است—زیرساختی با کیفیت بالا که می‌تواند اطلاعات و خدمات ارائه کند، اما فقط در باغی به شدت کنترل‌شده و فیلترشده. عبارت «نگاه از آسمان» نه تنها برای ماهواره‌ها بلکه برای چشم همیشه‌بیدار دولت بر فضای سایبری صدق می‌کند. چه از راه‌های فنی (انحصار ISP دولتی، فیلترینگ DPI، کلید خاموشی) و چه از راه‌های قانونی (قوانین مبهم افراط‌گرایی، نگهداری اجباری داده‌ها)، دولت در عرصه دیجیتال بلاروس همه‌جا حاضر است. این امر به طور طبیعی برخی از منافع زیرساخت قوی را کاهش می‌دهد: برای نمونه، سرویس‌های ابری و سایت‌های خارجی ممکن است به صورت خودسرانه مسدود شوند و کارآفرینان یا پژوهش‌گران ممکن است به منابع کلیدی دسترسی نداشته باشند. با این وجود، علیرغم این کنترل‌ها، مردم بلاروس برای دریافت اخبار و ارتباط خلاقیت زیادی نشان داده‌اند (مثلاً تلگرام، به لطف ساختار غیرمتمرکز، حتی در ۲۰۲۰ هم کاملاً قابل مسدودسازی نبود و همچنان خط حیاتی اطلاعات است).

شمول دیجیتال و شکاف دیجیتال

شمول دیجیتال در بلاروس داستانی است از دسترسی رو به بهبود، همراه با شکاف‌های اجتماعی و نسلی. تلاش‌های متمرکز کشور برای گسترش زیرساخت و پایین نگه‌داشتن قیمت اینترنت، تا حد زیادی شکاف کلاسیک دیجیتال بین شهر و روستا یا غنی و فقیر را کاهش داده، اما تفاوت‌ها از نظر سن، زبان و کیفیت استفاده همچنان باقی است.

از جنبه مثبت، دسترسی به اینترنت تقریباً برای همه اقشار جامعه مقرون‌به‌صرفه و قابل دسترسی است. طبق استاندارد‌سازی قیمت ITU، تا سال ۲۰۲۲ هزینه یک بسته پایه اینترنت در بلاروس از کمترین‌ها در جهان بوده است: برای نمونه، ۲ گیگابایت داده موبایل تنها معادل ۰.۶۲٪ از سرانه درآمد ناخالص ملی، و یک بسته ثابت اینترنت ۵ گیگابایتی حدود ۰.۷۳٪ از سرانه GNI هزینه دارد freedomhouse.org. این ارقام بالاتر از هدف مقرون‌به‌صرفگی سازمان ملل بوده و بلاروس را در صدر کشورهای دارای اینترنت ارزان قرار می‌دهد. به طور مطلق، با ۱۰ تا ۱۵ دلار در ماه می‌توان یک طرح اینترنت پرسرعت خانگی (۲۰۰ مگابیت بر ثانیه یا بیشتر) گرفت—قیمتی که با سطح درآمد بلاروس قابل مدیریت است. تعرفه‌های پایین نتیجه سیاست‌های دولتی (دولت اغلب بلتلکام دولتی را برای پایین نگه داشتن قیمت‌ها تحت فشار قرار می‌دهد) و فقدان رقابت سودمحور در برخی مناطق است. دستاورد این است که خانوارهای کم‌درآمد، دانش‌آموزان و افراد دورافتاده عموماً می‌توانند حداقل به نوعی اینترنت دسترسی داشته باشند. علاوه بر این، نهادهای عمومی مانند کتابخانه‌ها و مدارس متصل بوده و نقاط دسترسی جمعی فراهم می‌کنند.

شکاف شهری-روستایی به طور قابل ملاحظه‌ای با گسترش زیرساخت کاهش یافته است. همانطور که ذکر شد، نزدیک به ۸۰٪ از ساکنان روستا اکنون آنلاین هستند freedomhouse.org که به معنای دسترسی پایه‌ای در خارج از شهرهاست. پروژه‌هایی همچون نصب وای‌فای در کتابخانه‌های روستا، ایجاد نقاط دسترسی عمومی اینترنت در دفاتر پست و استقرار کیوسک‌های اینترنت سیار همگی مؤثر بوده‌اند. تداوم توسعه فیبر نوری در روستاها تضمین می‌کند که جمعیت روستایی تنها با اینترنت ضعیف مواجه نشوند. البته همچنان یک شکاف کیفی وجود دارد: کاربران شهری بیشتر از اینترنت پرسرعت فیبر و انتخاب چندین ارائه‌دهنده برخوردارند، در حالی که بسیاری از روستایی‌ها فقط یک گزینه (اغلب DSL قدیمی یا آنتن موبایل ضعیف‌تر) دارند. برنامه دولتی صراحتاً لزوم افزایش دسترسی سرویس «از جمله در آبادی‌های کوچک» را برای تضمین رقابت‌پذیری و شمول بیان کرده است telecomtalk.info.

شکاف دیجیتال برجسته‌تر امروز بر اساس گروه سنی و زبان است. بلاروس‌های جوان‌تر (زیر ۵۰ سال) درصد استفاده بسیار بالایی از اینترنت دارند و در گروه زیر ۴۰ سال تقریباً به سطح جهانی می‌رسد. سالمندان روستایی (۶۵ سال به بالا) تنها ۲۸٪ در سال ۲۰۲۱ آنلاین بودند freedomhouse.org، در مقابل ۵۳٪ سالمندان شهری—و این ارقام با وجود روند بهبود، هنوز بسیار پایین‌تر از نسل‌های جوان است. تلاش‌هایی توسط NGOها و گهگاه دولت برای ارتقاء سواد دیجیتال سالمندان در جریان است (مانند آموزش‌های کامپیوتری در مراکز اجتماعی)، اما پیشرفت کند است. این شکاف نسلی باعث می‌شود خدمات دولت الکترونیک و اطلاعات حیاتی ممکن است بدون کمک به برخی اقشار آسیب‌پذیر (بازنشستگان) نرسد.

بعد دیگری زبان و محتوای بومی است. اینترنت بلاروس (معروف به «بینت») به طور تاریخی با محتوای روسی غالب بوده و محتوای زبان بلاروسی کمتر است. برخی فعالان شمول دیجیتال معتقدند گویشوران به زبان بلاروسی (اغلب در مناطق غربی یا اپوزیسیون) منابع کمتری به زبان خود در اینترنت می‌یابند و حتی دولت برخی سایت‌های بلاروسی‌زبان (به دلیل نسبت دادن به مخالفان) را مسدود کرده است freedomhouse.org. این موجب شکاف فرهنگی دیجیتال می‌شود. با این حال، شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های پیام‌رسان این سد را تا اندازه‌ای شکسته‌اند؛ زیرا کاربران می‌توانند آزادانه به هر زبان محتوای خود را تولید کنند (البته در صورت دسترسی با VPN).

از نظر جنسیتی، نرخ استفاده اینترنت در میان زنان بلاروس اندکی بالاتر از مردان است. در سال ۲۰۲۲ حدود ۸۹.۵٪ زنان ۱۶ تا ۷۲ ساله کاربر اینترنت بودند که کمی بالاتر از مردان و حتی متوسط زنان اروپا بود freedomhouse.org. این نشان می‌دهد هرگونه شکاف دیجیتال موجود موجب محرومیت زنان از دسترسی پایه‌ای نشده است؛ زنان در بلاروس فعالانه آنلاین هستند (آمار کاربران شبکه‌های اجتماعی همین را نشان می‌دهد؛ زنان بیش از ۵۶٪ کاربران شبکه‌های اجتماعی را تشکیل می‌دهند) datareportal.com. علت می‌تواند جمعیتی (زنان سهم بیشتری از جمعیت دارند و بسیاری از مهاجران حوزه فناوری مرد بوده‌اند) یا اجتماعی (زنان اغلب مسئولیت تصمیمات مربوط به آموزش فرزندان و در نتیجه مصرف اینترنت برای آموزش را دارند) باشد. در هر صورت، تساوی جنسیتی در دسترسی به اینترنت عملاً محقق شده است.

بلاروس همچنین به دولت الکترونیک و خدمات الکترونیک خود که اهداف شمول فراگیر دارند، می‌بالد. بسیاری از خدمات دولتی (پرداخت قبوض، مالیات، مشاهده پرونده پزشکی و…) به صورت آنلاین ارائه می‌شوند. نرخ استفاده این خدمات در شهرها و میان نسل جوان بالاست، اما بخشی از تلاش‌های شمول دیجیتال کمک به روستاییان برای استفاده از این خدمات است. برای مثال، برخی مراکز اداری روستایی دارای کیوسک‌های «یک‌پنجره» هستند که مأموران محلی به ساکنان در دستیابی به خدمات دیجیتال کمک می‌کنند.

شکاف دیجیتال در دستگاه‌ها: یکی از عوامل باقی‌مانده، کیفیت و دسترسی به دستگاه است. اگرچه تلفن‌های همراه همه‌گیر هستند (ضریب نفوذ تلفن همراه بیش از ۱۰۰٪ است، به این معنی که عملاً هر فردی یک تلفن همراه دارد freedomhouse.org)، اما همه آنها هوشمند نیستند، به ویژه در میان گروه‌های مسن‌تر یا فقیرتر. با این حال، حتی این وضعیت نیز در حال تغییر است زیرا گوشی‌های هوشمند اندرویدی ارزان‌قیمت بازار را اشباع کرده‌اند. برای استفاده خانگی، همه قادر به تهیه رایانه مدرن نیستند؛ بسیاری از خانوارها فقط بر تلفن‌های هوشمند برای اینترنت تکیه دارند. این امر می‌تواند عمق استفاده از اینترنت را محدود کند (مثلاً انجام تکالیف یا اداره کسب‌وکار فقط با یک تلفن دشوارتر است). برنامه‌هایی برای تجهیز مدارس به رایانه و ارائه تبلت‌های مقرون‌به‌صرفه بخشی از راهبرد فراگیری دیجیتال هستند. برخی اپراتورهای مخابراتی، طرح‌های خرید اقساطی برای دستگاه‌ها ارائه داده‌اند تا خانواده‌ها راحت‌تر بتوانند رایانه یا تلویزیون هوشمند تهیه کنند.

شمولیت اجتماعی و افراد دارای معلولیت: افراد دارای معلولیت برای دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات با چالش‌هایی مواجه‌اند، زیرا بسیاری از وب‌سایت‌ها و خدمات در بلاروس کاملاً بهینه‌شده برای دسترس‌پذیری (مانند صفحه‌خوان‌ها) نیستند. برخی ابتکارات (اغلب توسط سازمان‌های جامعه مدنی) برای بهبود دسترس‌پذیری وب و ارائه آموزش‌های تخصصی به کاربران معلول انجام شده است. شرکت دولتی Beltelecom گاهی اوقات به عنوان اقدامی اجتماعی تخفیف‌ها یا طرح‌های ویژه‌ای برای برخی گروه‌ها (مانند کهنه‌سربازان جنگ یا افراد دارای معلولیت) اعلام می‌کند.

در نهایت، بلاروس از نظر دسترسی، تا حد زیادی فراگیری دیجیتال پایه را محقق کرده است – اکثریت مردم آن، در مناطق و میان زنان و مردان، می‌توانند با هزینه معقول به اینترنت دسترسی داشته باشند. شکاف‌های باقی‌مانده بیشتر مربوط به استفاده مؤثر است: شهروندان مسن‌تر، روستایی یا کم‌سواد شاید حتی اگر اینترنت به منزلشان متصل باشد، نتوانند بهره کامل از اینترنت ببرند. چالش جاری این است که این گروه‌ها را از طریق آموزش و محتوای بومی‌سازی‌شده وارد جامعه دیجیتال کند و در عین حال، هزینه و زیرساخت قابل‌قبول را حفظ نماید. متأسفانه فضای سانسور و سرکوب سیاسی همچنین موجب یک “شکاف دانشی” نیز شده است – بسیاری از افراد از اطلاعات مستقل محروم‌اند و این پتانسیل توانمندساز اینترنت را محدود کرده است. بنابراین، شمولیت دیجیتال در بلاروس بُعد سیاسی دارد: معنای واقعی فراگیری تنها دسترسی به اینترنت تأییدشده حکومتی نیست، بلکه دسترسی به اینترنت آزاد و باز است – هدفی که در حال حاضر رژیم آن را محدود کرده است.

تحولات اخیر و چشم‌انداز آینده

چشم‌انداز اینترنت در بلاروس پیوسته تحت فشار پیشرفت فناوری، رویدادهای سیاسی و انزوای بین‌المللی در حال تحول است. با نگاه به آینده، چند روند و تحول کلیدی احتمالاً وضعیت اتصال را شکل خواهد داد:

• تداوم توسعه فیبر نوری: به احتمال زیاد بلاروس طی سال‌های آینده گسترش شبکه فیبر نوری GPON را در کل کشور تکمیل خواهد کرد. برنامه‌های Beltelecom در قالب برنامه “توسعه دیجیتال ۲۰۲۱–۲۰۲۵” هدفشان جایگزینی خطوط DSL باقی‌مانده و رساندن فیبر به همه شهرک‌های بالاتر از اندازه‌ای مشخص است telecomtalk.info. تا اواسط ۲۰۲۴، ۹۵٪ مشترکان شبکه ثابت Beltelecom قبلاً به شبکه چندخدمته (NGN/فیبر) متصل شده‌اند telecomtalk.info. می‌توانیم انتظار داشته باشیم که فیبر تا خانه تقریباً همه مناطق شهری و با نفوذ بالا در مناطق روستایی فراهم باشد. این می‌تواند بلاروس را از نظر زیرساخت به یکی از بهترین کشورهای منطقه برای اتصال تبدیل کند، حداقل هم‌تراز کشورهای بالتیک از نظر پوشش فیبر نوری. در نتیجه، اتصال گیگابیتی در دسترس همگان خواهد بود و خدمات جدید (IPTV، پزشکی از راه دور و غیره) را ممکن می‌سازد.
• عقب‌نشینی 5G: همانطور که ذکر شد، بلاروس اجرای گسترده 5G را به دلیل تحریم‌ها و نگرانی‌های هزینه‌ای متوقف کرده است freedomhouse.org. در کوتاه‌مدت تمرکز بر بیشینه‌سازی فناوری 4G LTE با طیف و دکل‌های بیشتر خواهد بود. دولت اعلام کرده که برای 5G عجله‌ای ندارد و این سیاست احتمالاً حفظ خواهد شد مگر اینکه پیشرفت همسایگان تغییر تحمیل کند. ممکن است در آینده بلاروس صرفاً با همکاری چینی‌ها (هواوی یا ZTE) و اگر سیاست‌گذاری بین‌المللی اجازه دهد، به‌صورت محدود برای صنعت یا دولت 5G راه‌اندازی کند. شایان ذکر است که هرگونه 5G اجراشده احتمالاً ویژگی‌های پایش و نظارتی را تقویت خواهد کرد (همانگونه که در تست دوربین‌های تشخیص چهره بر بستر 5G نشان داده شده است) freedomhouse.org و با اولویت‌های رژیم هم‌راستا خواهد بود. برای مصرف‌کنندگان عادی، گوشی‌های 5G تا چند سال آینده همچنان فقط روی شبکه 4G در بلاروس کار خواهند کرد.
• تغییرات در اپراتورهای موبایل: ممکن است تغییراتی در مالکیت بخش مخابرات رخ دهد. با توجه به جو سیاسی، مالکان خارجی نظیر A1 (آستریا) و Turkcell (life:)) ممکن است با مشکل مواجه شوند یا حتی به خروج فکر کنند. قبلاً شایعاتی درباره تمایل سرمایه‌گذاران روس یا دولتی به سهام بیشتر مطرح بوده است. در سال ۲۰۲۲ ترکسل مالکیت life:) را به ۱۰۰٪ افزایش داد freedomhouse.org و این نشان‌دهنده تعهد بود، اما انزوای بازار بلاروس شاید منجر به ادغام شود. دولت همچنین ممکن است برای تسلط بیشتر تلاش کند – مثلاً با تقویت اپراتور موبایل Beltelecom رقابت با خصوصی‌ها را افزایش دهد. ادغام یا ملی‌سازی مجدد بخش مخابرات بعید نیست اگر رژیم بدنبال کنترل شدیدتر باشد.
• چشم‌انداز Starlink/OneWeb: در وضعیت سیاسی فعلی، بعید است بلاروس به طور رسمی اجازه فعالیت Starlink یا هر اینترنت ماهواره‌ای مستقل را بدهد. اما اگر تحول دموکراتیک یا حتی اندکی آزادسازی رخ دهد، Starlink می‌تواند بسرعت بلاروس را پوشش دهد (زیرا ماهواره‌ها الآن هم در بالای کشور در گردشند). سرویس Starlink ایلان ماسک از نظر فنی می‌تواند اینترنت را به بلاروس ارسال کند اگر ترمینال‌ها حاضر باشند؛ تنها مانع مقرراتی است. اگر سناریوی مطلوب اپوزیسیون رخ دهد، ورود Starlink راهی سریع برای تأمین اینترنت باز خواهد بود حتی اگر شبکه‌های زمینی دولتی باشند. فعلاً اما Starlink همچنان گزینه‌ای دوردست است و OneWeb نیز به همین ترتیب. شایان ذکر است که روسیه (هم‌پیمان بلاروس) در حال توسعه صورت فلکی اینترنت ماهواره‌ای خود (پروژه Sphere) است – ممکن است بلاروس در آینده جهت اهداف حکومتی به سیستم روسی یا چینی متصل شود، نه غربی.
• افزایش سانسور و انزوا: متأسفانه تحولات اخیر نشان می‌دهد که بلاروس بیشتر به مدل کنترل اینترنت روسیه نزدیک خواهد شد. در فوریه ۲۰۲۴، بلاروس و روسیه اعلام کردند که گام‌هایی برای “یکپارچه‌سازی” جنبه‌هایی از فضای اطلاعاتی برداشته‌اند freedomhouse.org. این می‌تواند به معنی لیست سیاه مشترک یا تلاش‌های همزمان برای مسدودسازی محتوا باشد. بلاروس قبلاً قوانین روسی را تقلید کرده (مانند زبان علیه “اخبار جعلی” و “فعالیت اینترنتی افراط‌گرایانه” نظیر قانون‌گذاری روسیه) freedomhouse.org. روند به سمت نظارت دولتی بیشتر است. احتمالا شاهد به‌کارگیری فناوری بازرسی عمیق بسته‌ها (وارداتی از چین یا روسیه) برای سانسور خودکار محتوا به صورت زنده باشیم. همچنین مسدودسازی VPN و Tor ممکن است شدت بگیرد؛ دولت در سال ۲۰۲۴/۲۵ برنامه‌هایی برای استفاده از فیلترینگ ترافیک جهت مقابله با ابزارهای دور زدن سانسور اعلام کرد freedomhouse.org. اگر موفق شوند، بلاروسی‌ها حتی بیشتر برای رسیدن به سایت‌های مسدودشده دچار مشکل شده و اینترنت کشور عملاً جدا از اینترنت جهان خواهد شد (با سناریویی شبیه به “اینترانت” ایران یا فایروال چین، هرچند هنور به آن سطح پیشرفته نرسیده است).
• ارتقای پایش و نظارت: رژیم به سرمایه‌گذاری روی فناوری‌های نظارتی ادامه خواهد داد. این شامل گسترش شبکه‌های دوربین مدار بسته با هوش تشخیص چهره (که برخی مستقیماً از طریق اینترنت به پایگاه داده مرکزی متصل‌اند)، کنترل پیام‌رسان‌ها با بدافزار یا وادارسازی به ارائه داده‌ها و ابزارهای هوش مصنوعی برای جست‌وجوی نارضایتی در شبکه‌های اجتماعی است. همکاری با کشورهایی مانند چین می‌تواند سیستم‌هایی نظیر نظارت “شهر هوشمند” ادغام‌شده با داده‌های اینترنت را به ارمغان بیاورد. گرچه این به طور مستقیم دسترسی را تغییر نمی‌دهد، اما آزادی استفاده شهروندان از اینترنت را متاثر می‌سازد.
• اقتصاد دیجیتال و فرار مغزها: بلاروس زمانی بخش IT شکوفایی داشت (پارک فناوری پیشرفته مینسک محل شرکت‌ها و استارتاپ‌های نرم‌افزاری بود). آشفتگی سیاسی پس از ۲۰۲۰ موجب فرار مغزها شد – ده‌ها هزار متخصص IT و جوان حرفه‌ای به لهستان، لیتوانی و … مهاجرت کردند. این امر تأثیراتی بر چشم‌انداز اینترنت دارد: تولید محتوای بومی کمتر، شاید کندشدن خدمات الکترونیک جدید و احتمال رکود در نوآوری فناوری. با این حال، دولت همچنان روایت توسعه دیجیتال را پیش می‌برد – مانند تبلیغ سکوهای رمزارز دولتی (که عملاً موفقت کمی داشت) و خودکارسازی خدمات عمومی. اگر اوضاع سیاسی به همین شکل پایدار بماند، شاید شاهد رویکردی دوگانه باشیم: پروژه‌های دیجیتال دولتی (اغلب با اهداف امنیتی) ادامه می‌یابد، در حالی که نوآوری دیجیتال بخش خصوصی به علت تحریم و خروج استعدادها عقب می‌ماند.
• تغییرات در اتصال منطقه‌ای: با جنگ اوکراین و روابط تیره با غرب، ممکن است بلاروس بخش بیشتری از ترافیک اینترنت خود را به جای اتحادیه اروپا از طریق روسیه عبور دهد. در حال حاضر بلاروس خطوط ارتباطی از طریق لهستان و کشورهای بالتیک دارد که آن را به ایکسچنج‌های اینترنت غربی وصل می‌کند. احتمال دارد این خطوط محدود یا بیشتر پایش شوند و وابستگی به ترانزیت روسیه (مثلاً از مسیر Rostelecom) افزایش یابد. این موضوع اینترنت بلاروس را بیشتر وابسته به زیرساخت‌های روسیه می‌کند و شاید آن را در معرض سیاست‌های اینترنتی روسیه نیز قرار دهد (برای مثال اگر روسیه اینترنت خود را ایزوله کند، بلاروس هم ممکن است ناچار به همراهی شود). از سوی دیگر، حفظ مسیرهای متنوع نیز برای تاب‌آوری مهم است، بنابراین به احتمال زیاد تا مجبور نشوند لینک‌های اروپایی را قطع نمی‌کنند.
• انطباق کاربران: مردم بلاروس مقاومت و تطبیق خوبی در مواجهه با محدودیت‌ها نشان داده‌اند – استفاده از پراکسی‌ها، سایت‌های آینه‌ای و کانال‌های تلگرام برای انتشار اطلاعات. در آینده، افراد بیشتری ممکن است فناوری‌های غیرمتمرکز (مثلاً شبکه‌های مش اگر فراهم شود یا تبادل فایل همتا به همتا برای خبررسانی) برای دور زدن کنترل مرکزی استفاده کنند. جوانان متخصص تکنولوژی شاید روش استفاده از تلویزیون/رادیو ماهواره‌ای برای اخبار یا خلاقیت در توزیع اطلاعات بر اساس تونلینگ DNS یا پیامک اگر اینترنت قطع شود را توسعه دهند. به طور کلی، بازی موش و گربه میان سانسور و مقابله با آن متمایزکننده آینده اینترنت بلاروس خواهد بود.

در جمع‌بندی، در آینده نزدیک اینترنت بلاروس به احتمال فراوان شاهد شکاف بیشتر بین قابلیت‌های فنی چشمگیر و محیط اطلاعاتی محدودکننده خواهد بود. از یک سو تقریباً هر بلاروسی به‌زودی می‌تواند دسترسی فیبر یا 4G با سرعت، ارزانی و پوشش بالا داشته باشد. از سوی دیگر، کاری که می‌توان با این اتصال انجام داد احتمالاً هر روز بیشتر تحت تأثیر فیلترها و نظارت دولت محدود می‌شود. عبارت “واقعیت اینترنت” در بلاروس دو معنا دارد: واقعیت زیرساختی قوی است اما واقعیت آزادی محدود است. تحولات بین‌المللی (مانند تغییرات حکومتی یا مداخلات فناوری جهانی) می‌تواند این سیر را به طور چشمگیری تغییر دهد. فعلاً اینترنت بلاروس هشداری است از اینکه چگونه یک کشور ‌می‌تواند تقریباً اتصال همگانی ایجاد کند اما در عین حال آزادی و گشودگی مورد انتظار اینترنت را سلب کند.

منابع: freedomhouse.org hajun.info zerohedge.com